Մադեյրայի պատմություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Մադեյրան 17-րդ դարի քարտեզում

Մադեյրայի պատմություն, պատմություն, որը սկսվում է 1419 թվականին Պորտուգալիայի կողմից կղզիների հայտնաբերմամբ։ Այդ ժամանակ կղզիներում որևէ մեկի ապրելու մասին ոչ մի գրառում չկա։ Պորտուգալիան սկսել է բնակեցնել կղզին 1420 թվականին։

Նախապորտուգալական ժամանակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պլինիոսը նշում է որոշ Մանուշակագույն կղզիներ, որոնց դիրքը, հղում անելով Ֆորտունատ կղզիներին կամ Կանարյան կղզիներին, կարող է թվալ, որ ցույց է տալիս Մադեյրա կղզիները։ Պլուտարքոսը (Սերտորիուս, մ.թ. 75) հղում անելով զորահրամանատար Քվինտոս Սերտորիուսին (մ.թ.ա. 72), պատմում է, որ Կադիս վերադառնալուց հետո «նա հանդիպեց Ատլանտյան օվկիանոսի կղզիներից վերջերս ժամանած նավաստիների, որոնք երկուսն էին, և բաժանված էին միմյանցից միայն նեղ ալիքով և Աֆրիկայի ափից 10000 ֆուրլոնգ հեռավորության վրա։ Դրանք կոչվում են Երանելի կղզիներ»։ Աֆրիկայից հեռավորությունը և երկու կղզիների մոտ լինելը, կարծես, ցույց են տալիս Մադեյրան և Պորտո Սանտոն, որը շատ ավելի փոքր է, քան ինքը՝ Մադեյրան, և նրանից հյուսիս-արևելք։

Մադեյրայում հայտնաբերված մկան ոսկորների տասներորդ կամ տասնմեկերորդ դարերի մնացորդները, մադեյրական մկների միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի հետ միասին, կարող են ցույց տալ, որ վիկինգները եկել են Մադեյրա (մկներ բերելով իրենց հետ), նախքան Պորտուգալիայի կողմից գաղութացումը[1]։ Այնուամենայնիվ, «տարածված առևտրային ուղիների պատճառով Սկանդինավիայից մի մուկ հեշտությամբ կարող էր նավ նստել ներկայիս Պորտուգալիայում և նավարկել դեպի Մադեյրա, ինչպես նաև Ազորներ» (ինչպես նշում է աշխարհագրագետ Սայմոն Քոնորը)։ Աշխարհագրագետը եզրակացնում է, որ չկա որևէ ապացույց սկանդինավյան բնակավայրի կամ կղզիների տեսանելիության մասին, և որ պորտուգալացիներն էին նրանք, ովքեր այդ մկներին տեղափոխեցին Հյուսիսային Եվրոպայից Մադեյրա։

Կա մի ռոմանտիկ հեքիաթ երկու սիրահարների մասին՝ Ռոբերտ Մաչիմի և Աննա դ'Արֆետի մասին, ովքեր, Անգլիայի թագավոր Էդվարդ III-ի ժամանակ, 1346 թվականին Անգլիայից Ֆրանսիա փախչելիս, կատաղի փոթորիկից քշվում են և նետվում Մադեյրայի ափ։ Այդ վայրը հետագայում կոչվեց Մաչիկո՝ ի հիշատակ նրանցից մեկի։ 1351 թվականին Իտալիայի Ֆլորենցիայում պահպանված Մեդիչիի ատլասում պարունակվող պորտոլանի ապացույցների համաձայն՝ երևում է, որ Մադեյրան հայտնաբերվել է այդ տարեթվից շատ առաջ, հնարավոր է, որ հայտնաբերվել է ջենովացի նավապետերի կողմից։

15-րդ և 16-րդ դարեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1419 թվականին արքայազն Հենրի Նավիգատորի երկու նավապետեր՝ Ժոաո Գոնսալվես Զարկոն և Տրիսաո Վազ Տեյշեյրան, փոթորկի հետևանքով քշվեցին կղզի, որը նրանք կոչեցին Պորտո Սանտո կամ Սուրբ նավահանգիստ՝ որպես երախտագիտության նշան նավի խորտակումից փրկվելու համար։ Հաջորդ տարի արշավախումբ ուղարկվեց կղզին բնակեցնելու համար, և, ինչպես նկարագրվում է Մադեյրան, նրանք պատրաստեցին այն և տիրեցին պորտուգալական թագի անունից՝ կապիտան Բարտոլոմեու Պերեստրելոյի հետ միասին։

Պորտո Սանտոյի և Մադեյրայի հայտնագործությունները առաջին անգամ նկարագրել է Գոմես Էանես դե Զուրարան Գվինեայի հայտնաբերման և նվաճման տարեգրության մեջ (անգլերեն տարբերակը Էդգար Պրեստեյջի կողմից 2 հատորով թողարկվել է «Hakluyt» ընկերության կողմից, Լոնդոն, 1896–1899 թվականներ, Գվինեայի բացահայտման և նվաճման տարեգրությունը)։ Արկան Սիման այս հայտնագործությունները պատմում է ֆրանսերենով իր վեպում՝ հիմնված Ազուրարայի տարեգրության վրա։

Կղզիները սկսել են բնակեցվել մոտավորապես 1420 կամ 1425 թվականներին։ 1433 թվականի սեպտեմբերի 23-ին Իլհա դա Մադեյրա անունը (Մադեյրա կղզի կամ «փայտի կղզի») հայտնվում է քարտեզի վրա։ Իր հայտնաբերումից ի վեր արշիպելագը եղել է Քրիստոսի կարգի սեփականությունը, որը նպաստել է նրա բնակեցմանը։

Ժոաո Գոնսալվես Զարկոյի անձանը

Երեք կապիտան-մայորները առաջին ճամփորդության ժամանակ առաջնորդել էին իրենց ընտանիքներին, փոքր ազնվականության մի փոքր խմբի, համեստ պայմաններում ապրող մարդկանց և թագավորության մի քանի հին բանտարկյալներ։ Մադեյրա և Պորտո Սանտո կղզիների բնակեցումը կատարվել է փուլերով, որոնցում ներգրավված էին մարդիկ ողջ թագավորությունից[2]։

1425 թվականին Հովհաննես I թագավորը պաշտոնապես Մադեյրան դարձրել է Պորտուգալիայի ամբողջական նահանգ՝ այն որպես նվեր հանձնելով Հենրի Նավիգատորին։ Աարգ տեմպերով սկսվել է բնակեցումը։ Երեք երիտասարդ ազնվականներ ուղարկվել են ամուսնանալու Զարկոյի դուստրերի հետ, և Պորտուգալիայի մեծագույն ընտանիքների անդամները եկել են միասին օգնելու բնակչության ավելացմանը։

Հենց Ալգավերից որոշ բնակիչներ անմիաջապես ճանապարհ են ընկել։ Նրանցից շատերը եկել են կալվածատիրական համակարգի զբաղվածության ապահովման կարևոր առաջադրանքով։ Բնակավայրի բնակեցման սկիզբն ապահովողներից էին նաև ծառաները, ասպետներն ու ազնվականները։ Ավելի ուշ, այլ պատճառով մեծ թվով վերաբնակիչներ են եկել Պորտուգալիայի հյուսիսից, մասնավորապես Էնտրե Դուրոյի և Մինհոյի շրջանից, ովքեր հատուկ միջամտել են գյուղատնտեսական տարածքի կազմակերպմանը[3][4]։

Վերաբնակիչների մեծ մասը ձկնորսներ և գյուղացի ֆերմերներ էին, ովքեր պատրաստակամորեն լքել են Պորտուգալիան այն բանից հետո, երբ այն ավերվել է Սև մահից, և որտեղ լավագույն գյուղատնտեսական հողերը խստորեն վերահսկվում էին ազնվականության կողմից։ Գյուղատնտեսության զարգացման համար նվազագույն պայմաններ ստեղծելու համար նրանք ստիպված էին հատել դափնու խիտ անտառի մի մասը։ Հրդեհներ են սկցվել, որոնք, ինչպես ասում են, տևել են յոթ տարի։ Վերաբնակիչները կառուցել են մեծ թվով ջրանցքներ (լևադաներ), քանի որ կղզու որոշ հատվածներում ջուրն ավելորդ էր, իսկ մյուս մասերում այն սակավ էր։ Վաղ ժամանակներում ձուկը կազմում էր վերաբնակիչների սննդակարգի մոտ կեսը՝ բանջարեղենի և մրգերի հետ միասին։ Տեղական առաջին գյուղատնտեսական գործունեությունը ցորենի արտադրությունն էր։ Սկզբում վերաբնակիչները ցորեն էին հավաքում իրենց ապրուստի համար, սակայն հետագայում սկսել են այն արտահանել Պորտուգալիա։

Պորտուգալական լեգենդի համաձայն՝ Լեհ Վլադիսլավ III թագավորը վերապրել է Վառնայի ճակատամարտը (չնայած օսմանցիները պնդում էին, որ նրա գլուխն է, իսկ մարմինը թագավորական զրահով երբեք չի գտնվել) և հետագայում բնակություն հաստատել Մադեյրայում։ Պորտուգալիայի թագավոր Աֆոնսո V-ը նրան տվել է հողեր Մադեյրա նահանգի Մադալենա դու Մար թաղամասում իր ողջ կյանքի համար։ Նա այնտեղ հայտնի էր որպես Հենրիկե Ալեմաո (Հենրի Գերմանացի) և ամուսնացել է Սենհորինյա Անեսի հետ (Պորտուգալիայի թագավորը նրա լավագույն մարդն էր), որը նրան երկու որդի է պարգևել։ Մադալենա դու Մարում հիմնել է Սուրբ Եկատերինա և Սուրբ Մարիամ Մագդաղենացին եկեղեցին (1471 թվական)։ Այնտեղ նա պատկերված էր մի նկարում, երբ Սուրբ Հովակիմը հանդիպում է Սուրբ Աննային Ոսկե դարպասի մոտ 16-րդ դարի սկզբին Մաչիկոյի երկրպագության վարպետի նկարի վրա[5][6]։

1450-ականներին ցորենի արտադրությունը սկսել է նվազել։ Հետագա ճգնաժամը հաղթահարելու համար Արքայազն Հենրի Նավիգատորի հայեցողությամբ վերաբնակիչները սկսել են ցանել շաքարեղեգը, որը հազվադեպ էր Եվրոպայում և, հետևաբար, համարվում էր համեմունք՝ խթանելով սիցիլիական ճակնդեղի ներմուծումը որպես առաջին մասնագիտացված բույս և իր գյուղատնտեսության տեխնոլոգիան։ Շաքարեղեգի արտադրությունը արագորեն ապահովել է Ֆունշալի մետրոպոլիայի տնտեսական բարգավաճումը։ Շաքարեղեգի արտադրությունը գրավել է արկածախնդիրներին և վաճառականներին Եվրոպայի բոլոր մասերից, հատկապես իտալացիներին, բասկերին, կատալոնացիներին, ջենովացիներին, պորտուգալացիներին և ֆլամանդացիներին։ Սա նշանակում էր, որ տասնհինգերորդ դարի երկրորդ կեսին Ֆունշալ քաղաքը դարձել է եվրոպական առևտրային ուղիների պարտադիր նավահանգիստ[7][8]։

Ատլանտյան օվկիանոսով իր ճանապարհորդություններից մի քանի տարի առաջ Քրիստոփոր Կոլումբոսը, որը այդ ժամանակ շաքարավազի առևտրական էր, այցելել է Մադեյրա։ Ընդհանրապես ընդունված է, որ նա ծնվել է Իտալիայի Ջենովայում՝ որպես Քրիստոֆորո Կոլոմբո։ Պորտուգալիայում պնդում էին, որ նա ծնվել է այդ երկրում, որպես Սալվադոր Ֆերնանդես Զարկո, բայց դա վիճելի է։ Կոլումբոսը Պորտո Սանտոյում ամուսնացել է Բարտոլոմեու Պերեստրելլոյի դստեր՝ Ֆիլիպա Մոնիսի հետ և այդպիսով քաջատեղյակ էր ստացվելիք շահույթի մասին։ Նա նաև հասկանում էր շաքարավազի աճեցման անհրաժեշտ պայմանները և նավիգացիոն տեխնիկան, որը հայտնի է որպես «Volta do mar»: Քրիստոֆեր Կոլումբոսն ամուսնությունից հետո ապրել և սովորել է նավարկություն Մադեյրիայում։

Շաքարեղեգի մշակությունը և շաքարավազի արտադրության արդյունաբերությունը զարգացել են մինչև 17-րդ դարը։ Այն դարձել է կղզու տնտեսության առաջատար գործոնը և ավելացրել է աշխատուժի պահանջարկը։ Ըստ երևույթին, հենց Մադեյրայում էր, որ շաքարի արտադրության համատեքստում ստրուկներն առաջին անգամ օգտագործվում էին պլանտացիաներում՝ կիսելով աշխատանքը վարձու վերաբնակիչների հետ։ Շաքարի արտադրության գաղութային համակարգը սկզբում գործնականում կիրառվել է Մադեյրա կղզում, շատ ավելի փոքր մասշտաբով, այնուհետև հաջորդաբար կիրառվել է լայնածավալ այլ արտասահմանյան արտադրական տարածքներում։ Ստրուկները կազմված էին մոտակա Կանարյան կղզիների գուանչներից, գերեվարված բերբերներից և աֆրիկյան ափերի հետագա ուսումնասիրությունից հետո՝ արևմտյան աֆրիկացիներից։ Շաքարավազի մշակման այս օրինակը դարձել է այն մոդելը, որը շուտով տեղափոխվել է Կարիբյան ավազան և Բրազիլիա։ Մադեյրայում ակնհայտ է դարձել, որ տաք կլիման, քամիները, որոնք հողմաղացներ են աշխատեցնում շաքարավազի մանրացման համար ստրկական աշխատանքի հետ մեկտեղ առավելապես նպաստել են, որ այն դառնա հսկայական և շատ եկամտաբեր[9]։

Առաջին ստրուկներին Մադեյրա են բերել 1452 թվականին, ովքեր եղել են բերբերներ և գուանչներ։ Ըստ պատմական տվյալների՝ Մադեյրա ստրուկները հիմնականում բերվել են Հյուսիսային Աֆրիկայից։ Մադեյրայի արիստոկրատիան ոչ մի պահ ստրուկներ չի բուծել կամ ենթարկել նրանց ծանր պայմանների, որոնք հայտնաբերվել են Բրազիլիայում, Արևմտյան Հնդկաստանում կամ Ամերիկայի մնացած մասերում գտնվող ստրուկների պլանտացիաներում։ Ստրկատերերը Մադեյրայի բնակչության միայն չնչին փոքրամասնությունն էին, իսկ նրանք, որոնք ունեին ստրուկներ, ունեին միայն մի քանիսը։ 1400-1700 թվականներին Մադեյրայում գրանցված են 2232 ստրկատերեր, որոնց բաշխումը կազմել է 1% 15-րդ դարում, 34% հաջորդում և 65% 17-րդ դարում։ Ստրկատերերի 89%-ը մեկից հինգ ստրուկ է ունեցել։ Երբևէ որևէ անհատի պատկանող ամենաշատ ստրուկը Ժոաո Էսմերալդոյին պատկանող 14 ստրուկներն էիր։ Ամեն տարի ստրուկների գներն աճում էին, ինչն էլ ավելի մեծ վնաս էր հասցնում Մադեյրայի ստրուկ բնակչությանը։ Մադեյրայում ստրուկներից ծնված տոհմի հետքեր գրեթե չկան՝ ցածր թվաքանակի և պտղաբերության պատճառով։ Այն բանից հետո, երբ Մադեյրայում շաքարավազի առևտուրը փլուզվել է, կղզում ցրված եվրոպական հասարակության համար օտար ստրուկի համար տեղ չկար։ Դրանցից շատերը վաճառվել են ամերիկյան ավելի գրավիչ գաղութներին, իսկ մնացածներից քչերը դարձել են արիստոկրատների տնային ծառաներ։ Անդրատլանտյան ստրկության գծով շատ հարգված փորձագետ Ալբերտո Վիեյրան ասում է, որ Մադեյրայում շաքարի առևտրի վատթարացման ժամանակաշրջանում «գրառումները ցույց են տալիս քաղաքային վայրերում ստրուկների բարձր կենտրոնացում, ինչը ցույց է տալիս, որ մենք բախվում ենք կենցաղային բնույթի ստրկության հետ. գյուղական կյանքի հետ քիչ կամ ոչ մի առնչություն»։ Սա նշանակում էր, որ ստրուկների առօրյան անցնում էր քաղաքում՝ իրենց տերերի մոտ, ընդ որում նրանց կապը գյուղական կյանքի հետ գրեթե չկար՝ որպես հողի խնամակալներ և աշխատողներ, որոնք երկուսն էլ տրված էին վերաբնակիչներին[10][11][12][13]։

Եզրափակելով, չնայած կղզում շաքարի արտադրության մասշտաբը փոքր էր, այն լիովին գերազանցում էր բրազիլական և Սան Տոմեյան պլանտացիաները։ Մադեյրայի շաքարի արտադրությունն այնպես է անկում ապրել, որ այն բավարար չի եղել ներքին կարիքների համար, ուստի շաքարավազը կղզի է ներմուծվել պորտուգալական այլ գաղութներից։ Շաքարի գործարանները աստիճանաբար լքվել են, մնացին քչերը, որոնք իրենց տեղը զիջել են Մադեյրայի այլ շուկաներին։

17-րդ, 18-րդ և 19-րդ դարեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

17-րդ դարից ի վեր Մադեյրայի ամենակարևոր արտադրանքը եղել է գինին, շաքարավազի արտադրությունը, որից հետո տեղափոխվել է Բրազիլիա, Սան Տոմե և Պրինսիպ և այլուր։ Մադեյրա գինին 17-րդ և 18-րդ դարերի ընթացքում գաղութային արևմտյան կիսագնդի ամենահայտնի շքեղ ըմպելիքն էր։

Անգլիայի հետ առևտրային պայմանագրերի ավելացման հետ մեկտեղ անգլիացի կարևոր վաճառականները հաստատվել են կղզում և, ի վերջո, վերահսկել կղզու գինու առևտուրը։ Անգլիացի առևտրականները XVII դարում հաստատվել են Ֆունշալում՝ համախմբելով Հյուսիսային Ամերիկայի, Արևմտյան Հնդկաստանի և բուն Անգլիայի շուկաները։ Մադեյրայի գինին շատ տարածված էր դարձել շուկաներում և ասվում է, որ այն օգտագործվել է նաև կենաց համար՝ հիմնադիր հայրերի կողմից Անկախության հռչակագրի ժամանակ[14][15]։

18-րդ և 19-րդ դարերում կղզու այցելուները միավորում էին չորս հիմնական խմբեր՝ հիվանդներ, ճանապարհորդներ, զբոսաշրջիկներ և գիտնականներ։ Այցելուների մեծ մասը պատկանում էր արիստոկրատիային՝ արիստոկրատների, արքայազների, արքայադուստրերի և միապետների անվերջ ցուցակով։ Սեզոնի մեծ պահանջարկի արդյունքում այցելուների համար ուղեցույցներ պատրաստելու անհրաժեշտություն առաջացավ։ Մադեյրայի առաջին տուրիստական ուղեցույցը հայտնվել է 1850 թվականին և կենտրոնացել է կղզու պատմության, երկրաբանության, բուսական աշխարհի, ֆաունայի և սովորույթների վրա[16][17]։

Բրիտանական կայսրությունը գրավել է Մադեյրան Նապոլեոնյան պատերազմների արդյունքում, բարեկամական օկուպացիա, որն ավարտվել 1814 թվականին, երբ կղզին վերադարձվեց Պորտուգալիային։ Բրիտանացիներն առաջին անգամ գրավել են կղզին 1801 թվականին, որից հետո գնդապետ Ուիլյամ Հենրի Քլինթոնը դարձել է նահանգապետ։ 85-րդ հետիոտնային գնդի ջոկատը փոխգնդապետ Ջեյմս Ուիլոբի Գորդոնի ղեկավարությամբ պաշտպանել է կղզին։ Ամիենի խաղաղությունից հետո բրիտանական զորքերը նահանջել են 1802 թվականին, միայն թե 1807 թվականին նորից գրավեցին Մադեյրան մինչև 1814 թվականը։ 1856 թվականին խոլերայից ապաքինված բրիտանական զորքերը և Ղրիմի պատերազմում զոհված զինվորների այրիներն ու որբերը տեղակայվեցին Մադեյրա նահանգի Ֆունչալ քաղաքում[18][19]։

Երբ Պորտուգալիայի թագավոր Հովհաննես VI-ի մահից հետո նրա զավթիչ որդին՝ Միգել Պորտուգալացին, իշխանությունը խլել է օրինական ժառանգորդից՝ իր զարմուհուց՝ Մարիա II-ից և իրեն հռչակել «Բացարձակ միապետ», Մադեյրան նահանգապետ Խոսե Տրավասոս Վալդեսի օրոք պաշտպանել է թագուհուն մինչև Միգելը արշավախումբ է ուղարկել, և կղզու պաշտպանությունը ճնշվել է ջախջախիչ ուժով։ Վալդեզը ստիպված է եղել փախչել Անգլիա՝ թագավորական նավատորմի պաշտպանության ներքո (1828 թվականի սեպտեմբեր)։

1891 թվականին մարդահամարը ցույց է տվել, որ Մադեյրայի բնակչությունը կազմում էր 132 223 բնակիչ։

20-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենց դրանից առաջ գերմանացիները կառուցում էին այն, ինչ այսօր կոչվում է «Hospital dos Marmeleiros»-ը (միակ շենքը, որը գերմանացիները սկսել են կառուցել), գերմանացիները հարկից ազատվել են և հարկ չեն վճարել հիվանդանոցը կառուցելու համար անհրաժեշտ որևէ բանի համար։ Այդ վայրը լքված է մնացել մինչև 1930 թվականը, երբ մադեյրացիները շարունակել են կառուցել «dos Marmeleiros» հիվանդանոցը։

Գերմանացիները լքել են հիվանդանոցի շինարարությունը, ըստ տեղացիների, այլ պատճառներով, քան այն, որ գաղութացման նպատակները բացահայտված էին։ Պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել, որ Մադեյրանները նյութերը տեղ են հասցրել նավահանգիստում գտնվող գերմանական նավից, քանի որ հիվանդանոցի կառուցման ընթացքում գերմանացիներին անհրաժեշտ էին հատուկ բաղադրիչներ, որոնք անհասանելի էին Մադեյրայում։ Փայտե տակառները բարձրացրել են ամենաուժեղ ձիերը։ Կասկածելով, որ պաշարները, որոնք նա տանում էր բլրի վրայով, ավելի ծանր են, քան այն, ինչ կպահանջվեր հիվանդանոցը կառուցելու համար, ամենաուժեղ ձիեր ունեցող մադեիրանցին միտումնավոր թույլ է տվել, որ տակառներից մեկը սահի բլրից ցած և պայթի։ Ենթադրվում է, որ այն լցված է եղել հրազենով։ Արդեն կառուցված շենքում բնակիչները հայտնաբերել են ավելի շատ հրացաններ և զինամթերք։ Արդյունքում, մադեյրացիները դադարեցրել են հիվանդանոցի շինարարությունը և բռնագրավել գերմանական ողջ ունեցվածքը Մադեյրայում։

Առաջին համաշխարհային պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1914 թվականին Մադեյրայում բռնագրավվել է գերմանական ողջ ունեցվածքը, այդ թվում՝ 1912 թվականին կառուցված «Կոլմար» նավը։ 1955 թվականին այն քանդվել է հողի վնասումից հետո[20][21]։

1916 թվականի մարտի 9-ին Գերմանիան պատերազմ է հայտարարել Պորտուգալիային, որից հետո Պորտուգալիան պատերազմ է հայտարարել Գերմանիային և սկսել կազմակերպել պորտուգալական զորքերը Արևմտյան ճակատ գնալու համար։ Առաջին համաշխարհային պատերազմին պորտուգալացիների մասնակցության ազդեցությունը առաջին անգամ զգացվել է Մադեյրայում 1916 թվականի դեկտեմբերի 3-ին, երբ գերմանական U-38 U-38 նավը, նավապետ Մաքս Վալենտինի կողմից, մտել է Մադեյրայի Ֆունշալ նավահանգիստ և տորպեդահարել և խորտակել 3 նավ, «CS Dacia» (1,856 տոննա), «SS Kanguroo» (2,493 տոննա) և «Surprise» (680 տոննա)։ Ֆրանսիական «Gunboat Surprise»-ի հրամանատարը և նրա անձնակազմի 34 անդամները (7 պորտուգալացի) մահացել են հարձակման հետևանքով։ «Dacia»-ն՝ բրիտանական մալուխային նավը[22], որը նախկինում պատերազմական աշխատանքներ էր իրականացրել Կազաբլանկայի և Դաքարի ափերի մոտ, գործում էր հարավամերիկյան մալուխը դեպի Բրեստ, Ֆրանսիա, շեղելու գործընթացում։ Նավերի վրա հարձակումից հետո գերմանացիները երկու ժամ շարունակ ռմբակոծել են Ֆունշալը մոտ 2 մղոն (3 կմ) հեռավորությունից։ Մադեյրայի մարտկոցները պատասխան կրակ են բացել և ի վերջո ստիպել գերմանացիներին հետ քաշվել[23]։

1917 թվականի դեկտեմբերի 12-ին գերմանական երկու U-156 և U-157 U-157 U-boats (նավապետ Մաքս Վալենտիները) կրկին ռմբակոծել են Մադեյրա նահանգի Ֆունշալը։ Այս անգամ հարձակումը տևել է մոտ 30 րոպե։ Արձակվել է 40, 4,7 և 5,9 դյույմ արկեր։ Կար 3 զոհ և 17 վիրավոր, բացի այդ, տուժել էին մի շարք տներ և Սանտա Կլարա եկեղեցին։

Քահանան՝ Խոսե Մարկես Ժարդիմը, 1917 թվականին խոստացել է հուշարձան կառուցել, եթե խաղաղությունը երբևէ կվերադառնա Մադեյրա։ 1927 թվականին «Terreiro da Luta»-ում նա կառուցել է «Nossa Senhora da Paz»-ի (Խաղաղության Աստվածամոր) արձանը` ի հիշատակ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտի։ Այն ներառում է 1916 թվականի դեկտեմբերի 3-ին Մադեյրայից խորտակված նավերի խարիսխների շղթաները և ունի ավելի քան 5 մետր բարձրություն[24]։

Չարլզ I-ը՝ Ավստրո-Հունգարական կայսրության վերջին կայսրը, աքսորվել է Մադեյրա՝ Հունգարիայում իր երկրորդ անհաջող պետական հեղաշրջումից հետո։ Նա մահացել է այնտեղ 1922 թվականի ապրիլի 1-ին, թաղված է Մոնթեի Աստվածամոր եկեղեցում։ Չարլզ I-ը 1917 թվականին փորձել էր գաղտնի բանակցություններ վարել Ֆրանսիայի հետ։ Թեև նրա արտաքին գործերի նախարար Օտտոկար Չեռնինը շահագրգռված էր միայն ընդհանուր խաղաղության շուրջ բանակցություններ վարել, որը կներառեր նաև Գերմանիան, ինքը՝ Չարլզը, բանակցություններ վարեց ֆրանսիացիների հետ իր եղբոր՝ Բուրբոն-Պարմայի արքայազն Սիքստուսի հետ, որը սպա էր։ Բելգիական բանակը, որպես միջնորդ, շատ ավելի առաջ է գնացել՝ հայտնելով առանձին հաշտություն կնքելու իր պատրաստակամությունը։ Երբ 1918 թվականի ապրիլին հայտնվել են հաշտության մասին լուրերը, Շառլը հերքել ՝ իր մասնակցությունը մինչև Ֆրանսիայի վարչապետ Ժորժ Կլեմանսոն հրապարակել է իր ստորագրած նամակները։ Սա հանգեցրել էՉեռնինի հրաժարականին, որը ստիպել է Ավստրո-Հունգարիային էլ ավելի կախվածության մեջ դնել իր թվացյալ սխալ գերմանացի դաշնակցի նկատմամբ։ Վերականգնման փորձը կանխելու վճռականությամբ՝ Դաշնակից ուժերի խորհուրդը համաձայնության էր եկել Մադեյրայի վերաբերյալ, քանի որ այն մեկուսացված էր Ատլանտյան օվկիանոսում և հեշտությամբ հսկվում էր[25]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջիբրալթարից տարհանվածների հիշատակին նվիրված հուշարձան Մադեյրայում

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Պորտուգալիան չեզոք էր և 1943-ին դարձավ ոչ ռազմատենչ։ Սալազարի որոշումը՝ հավատարիմ մնալ աշխարհի ամենահին դաշինքին, որը ամրագրված էր Վինձորի պայմանագրով (1386) Պորտուգալիայի և Անգլիայի միջև (դեռևս գործում է այսօր), նշանակում էր, որ Անգլո-պորտուգալական դաշինքը Մադեյրային թույլ է տվել փախստականներ ընդունել հումանիտար հիմունքներով. 1940 թվականի հուլիսին մոտ 2000 ջիբրալթարցի ուղարկվեցին Մադեյրա՝ կապված Իսպանիայի կամ Գերմանիայի կողմից Ջիբրալթարի հարձակման բարձր ռիսկի հետ. Գերմանացիները ծրագրել էին, բայց երբեք չեն նախաձեռնել հարձակում բրիտանական գաղութի վրա, որը կոչվում էր «Ֆելիքս» օպերացիա։

Ջիբրալթարցիներին ջերմությամբ են հիշում կղզում, որտեղ նրանց անվանում էին Ջիբրալտինոս։ Ջիբրալթարցիներից ոմանք այս ընթացքում ամուսնացել էին մադեյրացիների հետ և մնացել էին պատերազմի ավարտից հետո։ Ջիբրալթարի հրեականության պատմաբան Տիտո Բենադին նշել է, որ երբ Ջիբրալթարից 2000 տարհանվածներից մոտ 200 հրեաները որպես ոչ մարտիկներ տարհանվեցին Ֆունչալ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբին, նրանք գտան հրեական գերեզմանատուն, որը պատկանում էր Աբուդարհամ ընտանիքին։ Սա այն նույն ընտանիքն է, որի անունով կոչվել է Ջիբրալթարի Աբուդարհամի սինագոգը[26]։

1940 թվականի նոյեմբերի 12-ին Ադոլֆ Հիտլերը հրապարակել է Ֆյուրերի թիվ 18 հրահանգը, որը հնարավորություն էր տալիս ներխուժել Պորտուգալիա։ «Ես նաև խնդրում եմ, որ դիտարկվի Մադեյրայի և Ազորյան կղզիների օկուպացման խնդիրը, ինչպես նաև այն առավելություններն ու թերությունները, որոնք դա կբերի մեր ծովային և օդային պատերազմի համար։ Այս հետաքննությունների արդյունքները պետք է ինձ ներկայացվեն անմիջապես»[27]։

1944 թվականի մայիսի 28-ին տարհանվածների առաջին խումբը Մադեյրայից մեկնել է Ջիբրալթար. մինչև 1944 թվականի վերջը կղզում մնացել է միայն 520 ոչ առաջնահերթ տարհանվածներ[28]։

2008 թվականին Ջիբրալթարում հուշարձան է կառուցվել և տարվել Մադեյրա, որտեղ այն կանգնեցվել է Ֆունչալի Սանտա Կատերինա զբոսայգու փոքրիկ մատուռի կողքին։ Հուշարձանը Մադեյրա կղզուն և նրա բնակիչներին Ջիբրալթարի ժողովրդի կողմից շնորհակալությունների խորհրդանիշ է[29]։

Ֆունշալ քաղաքը և Ջիբրալթարը դարձել են քույր քաղաքներ 2009 թվականի մայիսի 13-ին իրենց այն ժամանակվա քաղաքապետերի՝ համապատասխանաբար Ֆունշալի քաղաքապետ Միգել Ալբուկերկի և Ջիբրալթարի քաղաքապետ Սոլոմոն Լևիի կողմից։ Ջիբրալթարի քաղաքապետն այնուհետեւ հանդիպում է ունեցել Մադեյրայի այն ժամանակվա նախագահ Ալբերտո Ժոաո Ժարդիմի հետ։

Ինքնավարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1976 թվականի հուլիսի 1-ին, 1974 թվականի դեմոկրատական հեղափոխությունից հետո, Պորտուգալիան քաղաքական ինքնավարություն շնորհել է Մադեյրային, որը նշվում էր որպես Մադեյրայի օր։ Տարածաշրջանն այժմ ունի իր կառավարությունն ու օրենսդիր ժողովը։

1978 թվականի սեպտեմբերին ընդունվել է Մադեյրայի դրոշը։ Կապույտ մասը խորհրդանշում է կղզին շրջապատող ծովը, իսկ դեղինը ներկայացնում է կղզու կյանքի առատությունը։ Քրիստոսի շքանշանի կարմիր խաչը, որի վրա սպիտակ խաչ է, նույնն է, ինչ կղզին հայտնաբերած արքայազն Հենրիի նավերի դրոշի վրայի խաչը։ 1980 թվականի սեպտեմբերին ընդունվեց պաշտոնական օրհներգը։

1980 թվականին ստեղծվել է Մադեյրայի միջազգային բիզնես կենտրոնը։

1976 թվականից մինչև 2019 թվականը աջ կենտրոնամետ Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը (PPD/PSD) ուներ պատգամավորների մեծամասնություն տարածաշրջանային խորհրդարանում և կառավարում էր ինքնուրույն։ Այդ ժամանակի մեծ մասում՝ 1978-ից մինչև 2015 թվականը (37 տարի), տարածաշրջանային կառավարությունը ղեկավարում էր Ալբերտո Ժոաո Ժարդիմը՝ դառնալով աշխարհի ամենաերկարակյաց դեմոկրատական ճանապարհով ընտրված առաջնորդներից մեկը։

2019 թվականի ընտրություններում PPD/PSD-ն ևս մեկ անգամ հաղթել է, բայց կորցրել է այն մեծամասնությունը, որը միշտ ունեցել է։ Այժմ այն կառավարում է Ժողովրդական կուսակցության հետ կոալիցիայում։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Ann Christys, Vikings in the South (London: Bloomsbury, 2015), p. 7.
  2. ↑ «600 anos Madeira – History». www.madeira600.pt (եվրոպական պորտուգալերեն). Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  3. ↑ «600 anos Madeira – History». www.madeira600.pt (եվրոպական պորտուգալերեն). Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  4. ↑ Santos, Carlota (2013). «A DEMOGRAFIA DAS SOCIEDADES INSULARES PORTUGUESAS. SÉCULOS XV A XXI» (PDF).
  5. ↑ «lenda_h_alemao». 2009 թ․ հոկտեմբերի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  6. ↑ «Museu de Arte Sacra do Funchal». museuartesacrafunchal.org. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  7. ↑ davide. «Madeira Ruled the Sugar Trade» (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  8. ↑ «The 'White Gold' Era». www.visitmadeira.com. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  9. ↑ Systems, Wow. «Sugar Cane and Madeira Island». Madeira Sugar Cane History (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  10. ↑ «madeira history». www.sanpedroassociation.com. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 29-ին.
  11. ↑ Vieira, Alberto (1996). Slaves with or without Sugar (English). Autonomous Region of Madeira. էջեր 90–110.{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  12. ↑ Godinho, V. M. Os Descobrimentos e a Economia Mundial, Arcádia, 1965, Vol 1 and 2, Lisboa
  13. ↑ Vieira, Alberto (2016). «O Verso e o Reverso da Imagem da Ilha da Madeira».
  14. ↑ «The Wine Cicle». www.visitmadeira.com. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  15. ↑ «USA celebrated independence with Madeira Wine». www.visitmadeira.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ օգոստոսի 30-ին. Վերցված է 2022 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  16. ↑ «Scientific and Therapeutic Tourism». www.visitmadeira.pt. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  17. ↑ «The early days of Tourism». www.visitmadeira.pt. Վերցված է 2021 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
  18. ↑ «Madeira Protectorate». www.britishempire.co.uk. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  19. ↑ «GORDON, Sir James Willoughby, 1st bt. (1772–1851), of Niton, I.o.W | History of Parliament Online». www.historyofparliamentonline.org. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  20. ↑ «Sociedade Geral de Comercio, Industria e Transportes». www.theshipslist.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  21. ↑ «German-Australian Line / Deutsche-Australische Dampfschiffs Gesellschaft, Hamburg». www.theshipslist.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2010 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  22. ↑ «Dacia». atlantic-cable.com. 2010 թ․ նոյեմբերի 13. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  23. ↑ «A bit of History». 2016 թ․ հուլիսի 6. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
  24. ↑ «www.atlantic-cable.com». www.love-madeira.com. 2010 թ․ նոյեմբերի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  25. ↑ The New York Times, Nov. 6, 1921 (accessed 4 May 2009)
  26. ↑ Yitzchak Kerem (2015). «Portuguese Crypto Jews». jewishwebsight.com. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 20-ին.
  27. ↑ Directive No. 18 (accessed 14 December 2010)
  28. ↑ Garcia, pp. 20
  29. ↑ www.love-madeira.com (accessed 13 December 2010) Արխիվացված 17 Հունվար 2011 Wayback Machine
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մադեյրայի_պատմություն&oldid=9719538» էջից