Ենս Անդրեաս Ֆրիս

Ենս Անդրեաս Ֆրիս; նորվ.՝ Jens Andreas Friis
Ծնվել է	մայիսի 2, 1821; Sogndalsfjøra, Սոգնդալ, Սոգն-օգ-Ֆյուրանե, Նորվեգիա
Մահացել է	փետրվարի 16, 1896 (74 տարեկան); Քրիստիանիա, Նորվեգիա
Գերեզման	Քրիստոս Փրկչի տաճարի գերեզմանատուն
Քաղաքացիություն	Նորվեգիա
Մասնագիտություն	բառարանագիր, լեզվաբան, թարգմանիչ, բանասեր և գրող
Հաստատություն(ներ)	Օսլոյի համալսարան
Գործունեության ոլորտ	լեզվաբանություն
Ալմա մատեր	Օսլոյի համալսարան
Տիրապետում է լեզուներին	նորվեգերեն
Պարգևներ	և
	Jens Andreas Friis Վիքիպահեստում

Ենս Անդրեաս Ֆրիս^[5] (նորվ.՝ Jens Andreas Friis, մայիսի 2, 1821(1821-05-02)^[1]^[2], Sogndalsfjøra, Սոգնդալ, Սոգն-օգ-Ֆյուրանե, Նորվեգիա - փետրվարի 16, 1896(1896-02-16)^[2], Քրիստիանիա, Նորվեգիա), նորվեգացի գիտնական և բանաստեղծ։ Առաջին հերթին նա հայտնի է որպես գիտնական-լեզվաբան։ Ենս Անդրեաս Ֆրիսը մասնագիտացել է սաամ լեզուների ուսումնասիրությամբ և ժողովրդական բանայհուսության ուսումնասիրմամբ։ Ֆրիսը հեղինակել է մեծ թվով փաստագրական և գեղարվեստական ստեղծագործություններ, որոնցից ամենահայտնին «Լայլա» վիպակն է՝ սաամ թեմատիկայով գրված. այս ստեղծագործությունը թարգմանվել է աշխարհի շատ լեզուներով և նույնիսկ էկրաններ է բարձրացվել^[6]։

Կենսագրություն և կարիերա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ենս Անդրեաս Ֆրիսը ծնվել է 1821 թվականի մայիսի 2-ին Ստավանգերի Սոգնդալե քաղաքում (այժմ՝ Սոգն օգ Ֆյուրանե կոմսության կազմում)^[6]։

1840 թվականից նա սովորել է Քրիստիանիայի համալսարանում։ 1844 թվականին դարձել աստվածաբանության թեկնածու։ Ուսումնասիրել է սաամերեն և քվեներեն, որոնք ֆիններենի բարբառներն են համարվում։ 1863-ից մինչև 1866 թվականները աստվածաբանության ֆակուլտետից տեղափոխվում է սովորելու պատմալեզվաբանական ֆակուլտետը։ Այստեղ նա զբաղեցնում է դասախոսի պաշտոնը և դասավանդում վերոնշյալ լեզուների մասին։ 1866 թվականին Ենսը նշանակվում է որպես արտահաստիքային պրոֆեսոր իսկ 1874 թվականին սաամ և քվեներեն լեզուների արդինանտ-պրոֆեսոր է դառնում։ Այս պաշտոնին Անդրեասը մնում է մինչև իր մահը։

Ենս Անդրեաս Ֆրիսը ուսումնասիրել է սաամական բանահյուսությունը և հրատարակել է մի շարք աշխատանքներ այդ թեմատիկայով։ Մեծ հայտնիություն ձեռք բերեցին նրա նոթերը՝ գրված հընթացս Ֆինմարկ (1871 թվականին) այցելության։ Նա Աստվածաշունչը, ինչպես նաև Տոնացույցը թարգմանեց հյուսիսսաամերեն։

Հսկայական է Ենս Անդրեաս Ֆրիսի ներդրումը ազգագրության մեջ։ Սկսած 1861 թվականիս նա ստեղծեց Հյուսիսային Նորվեգիայի քարտեզները։ Քարտեզներում Ենսը նշեց էթնիկ և լեզվական սահմանները, հատկապես սաամերեն, քվեներեն և նորվեգերեն խոսացող տարածաշրջաններում։ Այս միտումը բացառիկ էր, քանի որ միշտ լեզու և ազգ հասկացությունները նույնականացնում էին, մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։

Ենս Անդրեաս Ֆրիսի մեծ հռչակ բերեց սաամական թեմատիկայով գրված «Լայլա» (Lajla) վիպակը։ Առաջին անգամ այն հրատարակվեց 1881 թվականին։ Շատ անգամներ այս գիրքը վերահրատարակվեց ու թարգմանվեց աշխարհի շատ ու շատ լեզուներով։ Հայտնի են այս վիպակի երեք էկրանավորումներ՝ 1929, 1937 և 1958 թվականներին։ Նուկյնիսկ 1908 թվականին այս սյուժեով գրվել է օպերա, որի երաժշտության և բառերի հեղինակը համարվում է Օլե Օլսենը։ «Լայլայի» նշանակությունը սաամ ժողովրդի համար կարելի է համեմատել «Քեռի Թոմասի խրճիթի» հետ, որը նույն նշանակությունն ունեցավ աֆրոամերիկացիների համար ԱՄՆ-ում^[6]։

Ենս Անդրեաս Ֆրիսն իր մահկանացուն կնքեց յոթանասունչորս տարեկան հասակում՝ Քրիստիանիայում (ներկայիս Օսլո) 1896 թվականի փետրվարի 16-ին^[6]։

Ընտիր ստեղծագործություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Lappisk Grammatik, 1856
Lappiske Sprogprøver. En Samling af Lappiske Eventyr, Ordsprog og Gaader med Ordbog, 1856
Lappisk Mythologi, Eventyr og Folkesagn, 1871
En Sommer i Finmarken, Russisk Lapland og Nordkarelen. Skildringer af Land og Folk, 1871
Hans Majestæt Kong Oscar II’s Reise i Nordland og Finmarken Aar 1873, 1874
Tilfjelds i Ferierne eller Jæger- og Fiskerliv i Høifjeldene, 1876
Fra Finmarken. Skildringer, 1881
Klosteret i Petschenga. Skildringer fra Russisk Lapland, 1884
Ordbog over det Lappiske Sprog, 1887
Skildringer fra Finmarken, 1891

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Norsk biografisk leksikon(նորվ.) — Kunnskapsforlaget. — ISSN 2464-1502
↑ http://www.begravdeioslo.no/maler/grav/grave_id/146
↑ ^4,0 ^4,1 https://nbl.snl.no/J_A_Friis
↑ В литературе на русском языке встречается также другой вариант написания его фамилии — Фриис.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 Jens Andreas Friis // Store norske leksikon.(նորվ.)(Ստուգված է 21 փետրվարի 2012)

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Беспятых Ю. Н. Норвежский учёный на Севере России (1867 год): [О пребывании Й. А. Фриса в Северной Карелии и его путевых записках] // Исторические связи Русского Севера и Норвегии: Сб. статей — Архангельск, 1989. — С. 72—89.
Hansen, Lars Ivar Friis' etnografiske kart i Ottar Tidsskrift fra // Troms. Mus. skrift. — Tromsø, 1998. — № 3
Lindkjølen, Hans J. A. Friis og samene — Hønefoss: Tyri forlag, 1983. — ISBN 82-7122-000-4
Sokneprest S.H. Friis' opptegnelser og brev og professor J. A. Friis' dagbok. — Oslo, 1943.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Йенс Андреас Фрис Արխիվացված 2012-04-18 Wayback Machine // Сайт Информационного центра Finugor. — 1 августа 2011.(Ստուգված է 21 փետրվարի 2012)
Этнографические карты Северной Норвегии, составленные Фрисом(նորվ.)(Ստուգված է 21 փետրվարի 2012)
Friis Ethographical maps of Northern Norway
Ենս Անդրեաս Ֆրիսի գործերը Գուտենբերգ նախագծում
Friis, J.A. 1861: Etnografisk kart over Finnmarken
Friis, J.A. 1888: Etnografisk kart over Finnmarken

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ենս Անդրեաս Ֆրիս» հոդվածին։

[_bf2339b870fd1ae5-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_aee1c485ffe47800-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Norsk biografisk leksikon(նորվ.) — Kunnskapsforlaget. — ISSN 2464-1502

[_6e858becdc2ea90b-3] ttp://www.begravdeioslo.no/maler/grav/grave_id/146

[_98cebc59f96bd6a3-4] 4,0 ^4,1 https://nbl.snl.no/J_A_Friis

[5] В литературе на русском языке встречается также другой вариант написания его фамилии — Фриис.

[snl-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 Jens Andreas Friis // Store norske leksikon.(նորվ.)(Ստուգված է 21 փետրվարի 2012)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]