Jump to content

Ճարտարապետության տեսություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կորնթական օրդեր

Ճարտարապետության տեսություն՝ գիտություն ճարտարապետության բնույթի և առանձնահատկությունների, նրա ընդհանուր օրինաչափությունների մասին[1]։ Ճարտարապետության տեսությունը ճարտարապետության՝ որպես սոցիալական կյանքի հատուկ երևույթի և ստեղծագործական գործունեության ձևի, դրա ծագման, էության և սոցիալական գործառույթների մասին հումանիտար գիտելիքների ավելի լայն ոլորտի մի մասն է։ Գիտելիքների այս ոլորտը կոչվում է ճարտարապետագիտություն, որը ներառում է ճարտարապետության պատմություն, ընդհանուր ճարտարապետական տեսություն, ճարտարապետական կոմպոզիցիայի (ձևավորման) տեսություն, ճարտարապետական քննադատություն և լրագրություն։

Մյուս կողմից, ճարտարապետության տեսությունը, ինչպես արվեստի այլ տեսակների տեսությունը, արվեստագիտության կամ, ինչպես երբեմն ձևակերպվում է, «ընդհանուր գեղագիտական տեսության» մի մասն է։ Վերջին սահմանումը ճշգրիտ չէ, քանի որ ճարտարապետությունը, ի տարբերություն շինարարական գործունեության, ոչ միայն ուտիլիտար-կառուցողական և գեղագիտական գործունեություն է, այլև, առաջին հերթին, «տարածության գեղարվեստական-կերպարային կազմակերպում» և մարդու կենսագործունեության միջավայր[2]։ Ճարտարապետությունն իր առավել ընդհանուր սահմանման մեջ երկֆունկցիոնալ արվեստի ձև է, քանի որ ճարտարապետության գործերը նախատեսված են համատեղելու երկու հիմնական գործառույթ՝ օգտակար (կամ նյութական և գործնական) և գեղարվեստական (հոգևոր և գործնական)։

Ըստ այդմ, ձևակերպվում է ճարտարապետության տեսության առարկան. ճարտարապետության ուսումնասիրությունը որպես գեղարվեստական ստեղծագործություն, շենքերի և շինությունների նախագծման և կառուցման արվեստը բոլոր գործառույթների և գործնական առաջադրանքների միասնության մեջ։ Ճարտարապետական ստեղծագործության առարկայի առանձնահատկությունը հիմք է հանդիսանում ճարտարապետական տեսությունը առանձին գիտական առարկայի բաժանելու համար[3]։

Ճարտարապետական կոմպոզիցիայի առարկայի արտաքին կապեր. Առարկայական-մեթոդական առաջադրանքների և նախագծման մեթոդաբանության բազմազանությունը պահանջում է ճարտարապետության տեսության մեջ ներառել բազմաթիվ հարակից գիտական առարկաներ և դրանց ուսումնասիրության մեթոդներ։ Ճարտարապետության ուսումնասիրությամբ զբաղվում են բազմաթիվ գիտություններ՝ փիլիսոփայություն, ճարտարապետության պատմություն, հասարակագիտություն, մշակութաբանություն։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ուսումնասիրում է ճարտարապետությունը՝ ըստ իր առարկայի, իմացաբանական մեթոդների ու էվրիստիկական տեխնիկայի առանձնահատկությունների։ Ըստ այդմ, ճարտարապետության տեսությունն ընդգրկում է ճարտարապետության արվեստին առնչվող գիտական տարբեր խնդիրներ. «նրա սոցիալական և սոցիալ-ֆունկցիոնալ ասպեկտները, ձևավորման, իմաստաբանության, էսթետիկայի և գեղարվեստական պատկերավորման, ինչպես նաև ճարտարապետական գործունեության կառուցվածքային, տեխնիկական, տնտեսական, սոցիալ-մշակութային և բնապահպանական պայմանականության, էթնոմշակութային և տարածաշրջանային առանձնահատկությունների, պատմամշակութային արժեքների պահպանման, ճարտարապետական ժառանգության, ավանդույթների և նորարարությունների փոխհարաբերությունների, պատմական փորձի ստեղծագործական զարգացման»[4]։

Ընդհանուր գիտական (փիլիսոփայական) հարցեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դարաշրջանի աշխարհայացքի ազդեցությունը ճարտարապետական գործունեության վրա։ Պարադիգմի ձևակերպում։ Ճարտարապետական գործունեության ըմբռնում։

Պատմական հարցեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճարտարապետության զարգացման վեկտորի բացահայտում։ Ոճական ուղղությունների նկարագրություն և հիմնավորում։ Ճարտարապետական ոճերի առաջացման օրինաչափություններ։

Ճարտարապետության տեսության և ճարտարապետության պատմության փոխհարաբերությունն ու փոխազդեցությունը դրսևորվում է, մասնավորապես, նրանում, որ տեսական հետազոտություններ կատարելիս անհնար է անել առանց կոնկրետ պատմական նյութի, առանց հիմնական պատմական իրադարձությունների և գործընթացների իմացության, առանց հասկանալու, որ ճարտարապետության զարգացման ընթացքն ուսումնասիրվում է ճարտարապետության պատմության շրջանակներում այլ տեսանկյունից և ժամանակագրական հաջորդականությամբ։

Միևնույն ժամանակ, այս փոխհարաբերությունն ու փոխազդեցությունը կայանում է նրանում, որ ճարտարապետության պատմությունը ճանաչողության գործընթացում հաճախ չի կարող լինել առանց ճարտարապետության տեսության շրջանակներում արված եզրակացությունների և ընդհանրացումների։

Իմաստաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իմաստաբանությունը իմաստների գիտություն է։ Ճարտարապետության տեսության այս բաժինը ուսումնասիրում է ճարտարապետության գեղարվեստական լեզուն և ճարտարապետության գեղարվեստական ոճերը[5]։ Բացահայտվում է ճարտարապետական ոճի առաջացման պայմաններն ու պատճառները։ Որոշվում է ոճի մաքրությունը։

Նշանագիտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նշանագիտությունը նշանների գիտություն է։ Ճարտարապետության տեսությունը ուսումնասիրում է այն նշանները, որոնք օգտագործում է ճարտարապետությունը։

Ումբերտո Էկոն առաջարկում է ճարտարապետական կոդերի դասակարգման օրինակ՝

1. Շարահյուսական նշաններ. սրան բնորոշ է ծածկագիրը, որը վերաբերում է շինարարական տեխնիկային։

Ճարտարապետական ձևը կարող է ներառել՝ հեծաններ, առաստաղներ, հատակներ, կոնսոլներ, կամարներ, որմնասյուներ, բետոնե վանդակներ։ Այստեղ ոչ մի գործառույթի ցուցում չկա, ոչ մի հղում նշված տարածությանը, գործում է միայն կառուցվածքային տրամաբանությունը՝ հետագա տարածական դենոտացիայի համար պայմաններ ստեղծելով։ Նմանապես, երկրորդ բաժանման մակարդակի այլ ծածկագրերում պայմաններ են ստեղծվում հետագա նշանակության համար։ Այսպիսով, երաժշտության մեջ հաճախականությունը բնութագրվում է հնչողությամբ, ինտերվալների միջոցով։

2. Իմաստաբանական նշաններ

ա) ճարտարապետական տարրերի արտաբերում
1) հիմնական գործառույթի տարրեր՝ տանիք, պատշգամբ, գմբեթ, աստիճան, պատուհան…
2) երկրորդական «խորհրդանշական» տարրեր՝ մետոպա, ճակտոն, կալոնա…
3) ֆունկցիոնալ նպատակի տարրեր, «ապրելու գաղափարախոսության» մասին՝ սրահ, տան մի մասը, որտեղ անց է կացվում ցերեկը, գիշերը՝ հյուրասենյակ, ճաշասենյակ…
б) արտաբերում ըստ կառույցների տեսակների
1) սոցիալական՝ հիվանդանոց, ամառանոց, դպրոց, ամրոց, ավտոկայան…
2) տարածական՝ տաճար կլոր հիմքի վրա, հունական տիպի խաչի հիմքով, «բաց» հատակագիծ, լաբիրինթոս…

Բնականաբար, ցանկը կարելի է շարունակել, կարելի է զարգացնել այնպիսի տեսակներ, ինչպիսիք են այգի-քաղաքը, ռոմանական քաղաքը և այլն, կամ օգտագործել վերջին զարգացումները՝ ոգեշնչված ավանգարդի պոետիկայով, որն արդեն ստեղծել է իր ավանդույթն ու ոճը։

— Ումբերտո Էկո։ Բացակայող կառուցվածքը։ Նշանագիտության ներածություն

Ճարտարապետական կոմպոզիցիայի տեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն գիտությունը, որն ուսումնասիրում է ճարտարապետական կոմպոզիցիայի տարրերն ու միջոցները, դրա կառուցման տեխնիկան, սկզբունքներն ու օրինաչափությունները, կոչվում է ճարտարապետական կոմպոզիցիայի տեսություն և մտնում է ճարտարապետության ընդհանուր տեսության մեջ[6]։

Քաղաքաշինության տեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքաշինության տեսությունն ուսումնասիրում է բնակավայրերի համակարգերի և բնակեցված տարածքների պլանավորման կազմակերպումը, դրանց ձևավորման, գործունեության և զարգացման առանձնահատկությունները սոցիալ-տնտեսական և բնական պայմանների հետ համատեղ[7]։

Ճարտարապետության տեսության մեթոդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտության մեթոդ ասելով հասկացվում է տեխնիկայի, միջոցների, սկզբունքների և կանոնների ամբողջությունը, որոնց օգնությամբ հասկացվում է առարկան, ձեռք է բերվում նոր գիտելիքներ[8]։ Ճարտարապետության տեսության բոլոր մեթոդները, կախված դրանց տարածվածության աստիճանից, կարող են բերվել հետևյալ համակարգ։

  1. Համընդհանուր մեթոդները փիլիսոփայական, աշխարհայացքային մոտեցումներ են, որոնք արտահայտում են մտածողության առավել համընդհանուր սկզբունքները։ Ընդհանուրի մեջ առանձնանում են մետաֆիզիկան և դիալեկտիկան։
  2. Ընդհանուր գիտական մեթոդները տեխնիկա են, որոնք չեն ներառում ամբողջ գիտական գիտելիքները, այլ կիրառվում են միայն դրա առանձին փուլերում, ի տարբերություն ընդհանուր մեթոդների։ Ընդհանուր գիտական մեթոդները ներառում են վերլուծություն, սինթեզ, համակարգային և ֆունկցիոնալ մոտեցումներ, սոցիալական փորձի մեթոդ։
  3. Մասնավոր գիտական մեթոդները տեխնիկա են, որոնք արդյունք են ճարտարապետության տեսության յուրացման հատուկ (մասնավոր) տեխնիկական, բնական և հումանիտար գիտությունների գիտական նվաճումների։

Ճարտարապետական կատեգորիաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինչպես ցանկացած գիտություն, այնպես էլ ճարտարապետության տեսությունն ունի իր հայեցակարգային և կատեգորիկ ապարատը։ Կատեգորիաներ կոչվում են հիմնական հասկացությունները, որոնք արտացոլում են իրականության ամենաընդհանուր և էական կողմերը կամ առանձին երևույթները, առարկաների կապերն ու հարաբերությունները։ Միայն բոլոր կատեգորիաների ամբողջությունը մեզ հնարավորություն է տալիս ներկայացնել թեման որպես ամբողջություն, դրա կառուցման տրամաբանությունը, զարգացման օրենքները[6]։

  • Կոմպոզիցիա (որպես գործողություն, գործընթաց) - գրել, կազմել, զարգացնել[6]։
  • Ճարտարապետական կոմպոզիցիա - շենքի կամ համալիրի մասերի և ձևերի այնպիսի դասավորվածություն և դրանց փոխհարաբերությունները միմյանց և ամբողջի հետ, որը՝
  1. որոշվում է հիմնականում ճարտարապետության բազմազան բովանդակությամբ, ինչպես նաև շրջակա պայմաններով,
  2. հիմնված է գիտության և արվեստի օրենքների վրա,
  3. ծառայում է իրատեսական ստեղծագործության ստեղծմանը, որը միաժամանակ բավարարում է գործառական, տեխնիկատնտեսական և գաղափարական-գեղագիտական պահանջներին,
  4. տարբերվում է ներդաշնակությամբ, օրգանական միասնությամբ, մասերի և ամբողջի հետևողականությամբ իրենց բոլոր կապերով և հարաբերություններով[6]։
  • Գործառույթ - սենյակի, շենքի, տարածության նպատակը, որն ավելի կամ պակաս չափով արտացոլվում է դրա ձևի վրա։
  • Ձև՝
  1. Ձև (փիլիսոփայություն) - հասկացություն, որը սահմանվում է բովանդակության և նյութի հասկացությունների հետ կապված,
  2. Ձև (առարկա) - օբյեկտի սահմանների (ուրվագծերի) փոխադարձ գտնվելու վայրը։
  • Կառուցվածք - օբյեկտի ներքին կառուցվածքը, որը թաքնված է արտաքինով։ Ներքին կառուցվածքը կապված է ամբողջի և նրա մասերի կատեգորիաների հետ։
  • Շինարարություն - ճարտարապետական օբյեկտի ինժեներական լուծումը կառուցվածքի, հատակագծի և փոխադարձ դասավորության վերաբերյալ։
  • Արխիտեկտոնիկա - կառուցվածքի շահագործման սկզբունքի ճարտարապետական ձևի արտահայտություն։
  • Ճարտարապետական միջավայրը կարող է ներառել ծավալ և տարածություն։
  • Ծավալ - արտաքինից ընկալվող միջավայրի փակ, անբաժանելի միավոր։
  • Տարածություն - ճարտարապետական միջավայրի մի մաս, որն ընկալվում է ներսից։
  1. տարածություն - խոռոչ կամ բաց տարածք, որը հակադրվում է ծավալին (ծավալային-տարածական կոմպոզիցիա),
  2. տարածություն - կատարում է որոշակի գործառույթ կամ ունի հուզական բնույթ։ Օրինակ սուրբ տարածությունը։
  • Արխետիպ - նախնական մոդել, առաջին ձևավորված նախնադարյան տիպ։
  • Համաչափություն - լայն իմաստով, անփոփոխություն ցանկացած վերափոխումների ժամանակ։
  • Անհամաչափություն - համաչափության բացակայում կամ խախտում։
  • Համամասնություն - համաչափություն, առարկայի առանձին մասերի որոշակի հարաբերակցություն միմյանց նկատմամբ։ Հնում այն հիմնված էր ոսկե հատման հայեցակարգի վրա։
  • Մասշտաբ (համաչափություն) - ճարտարապետական ձևի տարրերի չափերի հարաբերակցությունը մարդու չափերին[6]։
  • Մասշտաբ - ճարտարապետական ձևի տարրերի չափերի հարաբերակցությունը ամբողջ ճարտարապետական օբյեկտի չափերին, ինչպես նաև օբյեկտի չափերի հարաբերակցությունը շրջակա միջավայրի տարրերին[6]։
  • Մետր - մեկ կամ մի քանի տարրերի համաչափ կրկնություն[6]։
  • Ռիթմ - մեկ կամ մի քանի տարրերի անհավասար, բայց կանոնավոր կրկնություն է[6]։
  • Մոդուլ - կանխորոշված արժեք, չափ, որի մյուս չափերը վերցվում են շենքի նախագիծը մշակելիս կամ գոյություն ունեցողը գնահատելիս։

Ճարտարապետության էության վերաբերյալ տեսակետների էվոլյուցիան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հասկանալու համար, թե ինչ է իրականում ճարտարապետությունը, ինձանից պահանջվեց հիսուն տարի՝ կես դար…
Հնություն
Սեգովիայի ջրանցույց
Բուն ճարտարապետության երեք բաժին կա՝ ճարտարապետություն (լատին․՝ aedificatio), գնոմոնիկա (լատին․՝ gnomonice) և մեխանիկա (լատին․՝ machinatio)։ Ճարտարապետությունն իր հերթին բաժանված է երկու բաժինների, որոնցից մեկը հասարակական վայրերում քաղաքի պարիսպների և հասարակական շենքերի կառուցումն է, մյուսը՝ առանձնատների կառուցումը։

Մարկ Վիտրուվիոս Պոլիոն։ Տասը գիրք ճարտարապետության մասին[10]։ Գիրք I

Ճարտարապետությունը հիմնված է երեք սկզբունքների վրա՝ լատին․՝ firmitas - ուժ, լատին․՝ utilitas - օգուտ և լատին․՝ venustas - գեղեցկություն

Մարկ Վիտրուվիոս Պոլիոն։ Տասը գիրք ճարտարապետության մասին։.[10] Գիրք I

Կլասիցիզմ
Ճարտարապետությունը, երաժշտություն է տարածության մեջ, ինչպես սառեցված երաժշտությունը։

— Փիլիսոփա Ֆրիդրիխ Շելինգ[11]

Մոդերն
Միլայի տուն։ Ճարտարապետ Անտոնիո Գաուդի
Ճարտարապետությունը լույսի կարգավորումն է։

Անտոնիո Գաուդի[9]

Կոնստրուկտիվիզմ
Ճարտարապետական նյութ է տարածությունը, ոչ թե քարը։

Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչ Լադովսկի[9]

Զբաղվելով կյանքի պրոզայիկ կողմերի հետ, մոտենալով արհեստավորին և դիզայներին, ճարտարապետն անխուսափելիորեն պետք է վարակվի դրանցից իրենց աշխատանքի մեթոդով... Ճարտարապետն այն ժամանակ իրեն կզգա ոչ թե կյանքի զարդարող, այլ դրա կազմակերպիչ:

Մոիսեյ Յակովլևիչ Գինզբուրգ[9]

Մոդերնիզմ
«Ֆինլանդիա» համերգասրահ Հելսինկիում։ Ճարտարապետ Ալվար Աալտո
Նորացման դարաշրջանում ճարտարապետության առաջին խնդիրը արժեքների վերագնահատումն է, տան բաղկացուցիչ տարրերի վերագնահատումը։ Շարքը հիմնված է վերլուծության և փորձի վրա։

Շառլ Էդուար լը Կորբյուզիե[9]

Ճարտարապետությունը էժան քարը մաքուր ոսկու վերածելու մասին է:

Ալվար Աալտո[9]

Ճարտարապետությունը մարդու կյանքի համար տարածության ստեղծումն է ոգեշնչման և նշանակալի մթնոլորտում:

Ռիչարդ Մեյեր[9]

Ես հավատում եմ, որ ճարտարապետությունը տարածության կազմակերպման խելացի միջոց է։ Այն պետք է ստեղծվի այնպես, որ կառուցվածքն ու տարածությունն ինքնին արտահայտվեն դրանում։ Դիզայնի ընտրությունը պետք է հաշվի առնի լույսի կազմակերպումը։ Սպասարկման տարածքների կառուցվածքը պետք է լրացնի սպասարկվողների կառուցվածքը։ Մեկը կոպիտ է, դաժան, մյուսը ՝ բաց, լույսով լի։

Լուիս Կան[9]

Ճարտարապետությունը ստեղծում է ստեղծագործություններ, որոնք իրենց զանգվածով, մշակմամբ, ձևով, տեկտոնիկայով, գույնով, լույսի խաղով պետք է հասնեն ոչ միայն պահանջվող գործնական նպատակին (եթե այդպիսին կա), այլև գաղափարական բաղադրիչի հմուտ արտահայտմանը։ Իր արտաքին տեսքից ճարտարապետությունը զարգացել է այնպես, ինչպես տնտեսական, քաղաքական և մշակութային միջավայրը՝ իշխող շերտի պահպանմանն ու ամրապնդմանը և դրանում առաջատար դասի կարևորմանը։

— Bohuslav Syrový[12]

Խորհրդային հետահայացություն
Մոսկվայի Մոխովայա փողոցում գտնվող տուն։
Ճարտարապետը կազմակերպում է ոչ միայն տարածությունը, այլեւ մարդու հոգեկանը։

Իվան Վլադիսլավովիչ Ժոլտովսկի[9]

Ճարտարապետությունը միշտ մեր առջև է հայտնվում որպես մարդու կողմից և մարդու համար կազմակերպված տարածություն։

Ալեքսեյ Էլբրուսովիչ Գուտնով[9]

Պոստմոդեռնիզմ
Ազգային պատկերասրահ Լոնդոնում։ Ճարտարապետ Ռոբերտ Վենտուրի
Ճարտարապետությունն անհետանում է։ Ես շենք չեմ ստեղծում, այլ բնապատկեր, միջավայր, որը բաց է կյանքի, շփման համար։

Դոմինիկ Պերրո[9]

Ճարտարապետությունը որպես արվեստ հասցեագրված է «երջանիկ փոքրամասնությանը», որը մտահոգված է նուրբ ինքնատիպությունների զարգացմամբ...

— Չարլզ Ջենքս[9]

Ճարտարապետությունը ապաստան է, որի վրա խորհրդանիշներ կան։ (Ճարտարապետությունը ապաստան է, որի վրա զարդարանք կա):

Ռոբերտ Վենտուրի[9]

Ճարտարապետությունը ոչ տեխնոլոգիա է, ոչ ճարտարագիտություն, ոչ սոցիոլոգիա, ոչ սոցիալիզմ, ոչ կոմունիզմ, ոչ էլ քաղաքականություն։ Ճարտարապետությունը արվեստ է։

Ֆիլիպ Ջոնսոն[9]

Դեկոնստրուկտիվիզմ
Ես կարող եմ ասել, թե ինչ չէ ճարտարապետություն։ Դա ոչ բնակարան է, ոչ էլ ֆունկցիոնալություն:

— Փիտեր Էյզենման[9]

Ճարտարապետությունն ունի շատ հին պատմություն և ունի ամենախոր հիշողությունը։ Այս հիշողությունը ծանր բեռ է դառնում, երբ ճարտարապետը փորձում է նոր բան ասել ժամանակակից աշխարհում։

Ռեմ Կոլհաս[9]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Терминологический словарь по строительству на 12 языках. — М.: «Русский язык»
  2. Власов В. Г.. Архитектура. Словарь терминов. — М.: Дрофа, 2003. — С. 38
  3. Власов В. Г.. Архитектура // Власов В. Г. Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. I, 2004. — С. 487
  4. Паспорт специальности 05.23.20 — Теория и история архитектуры, реставрация и реконструкция историко-архитектурного наследия. — URL: https://marhi.ru/aspirantura/Pasport_spec_05_23_20.pdf Արխիվացված 2020-07-19 Wayback Machine ]
  5. Раевский А. А. Семантика архитектурного стиля: Дис. … к. арх. Екатеринбург, 2002
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 Очерки теории архитектурной композиции / Гл. ред. А.И. Гегелло. — М.: Гос. изд-во лит-ры по стр-ву, архитектуре и стр. материалам, 1960.
  7. Основы теории градостроительства: Учеб. для вузов. Спец. «Архитектура» / З. Н. Ярыгина, Я. В. Косицкий, В. В. Владимиров и др. Под Ред. З. В. Ярыгиной. — М.: Стройиздат, 1986. — 326 с., ил.
  8. Малько А.В., Нырков В.В., Шундиков К. В. Теория государства и права. Элементарный курс. — 4-е изд.. — М.: КноРус, 2011. — ISBN 978-5-406-01165-2
  9. 9,00 9,01 9,02 9,03 9,04 9,05 9,06 9,07 9,08 9,09 9,10 9,11 9,12 9,13 9,14 9,15 «Проектирование и строительство гражданских зданий. Сайт Александра Прокуратова. Архитектура или революция». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 27-ին.
  10. 10,0 10,1 Витрувий Десять книг об архитектуре. Пер. с лат. Ф. А. Петровского. — М.: Едиториал УРСС, 2003.
  11. «Aphorism.ru. Афоризмы, мысли, фразы. Архитектура». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 27-ին.
  12. Doc. Ing. arch. Dr. Bohuslav Syrový, CSc. Architektura. — Praha: SNTL - Nakladatelství technické literatury, 1972. — С. 328.(չեխ.)

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Некрасов А. И. Теория Архитектуры. — М.։ Стройиздат, 1994. — 480 с. ISBN 5-274-01219-1