Սոցիոլոգիա

Սոցիոլոգիա բառի կազմությունը ներառում է «հասարակություն» և «գիտություն» բառերը և նշանակում է գիտություն հասարակության մասին։ Հասարակագիտական են համարվում այն գիտակարգերն ու հարացույցերը, որոնց ուսումնասիրության օբյեկտը հասարակությունն է։ Երբեմն սոցիոլոգիան նույնացնում են հասարակագիտության հետ, սակայն վերջինս ներառում է մի շարք գիտություններ, որոնք ևս ուսումնասիրում են հասարակական երևույթներն ու գործընթացները։ Սակայն հասարակությունը, հանդիսանալով մարդկանց ամբողջություն, ենթադրում է, որ հասարակագիտության ուսումնասիրության առարկան իր մեջ ընդգրկում է նաև մարդուն առնչվող մի շարք հիմնահարցեր։ Այսպես, հասարակագիտությունը կարելի է համարել նաև գիտություն մարդու կյանքի մասին, որը կենսագործունեթյուն է ծավալում հասարակության մեջ։

Որպես հիմնարար գիտություն, սոցիոլոգիան բացատրում է սոցիալական երևույթները,հավաքում և ամփոփում է դրանց մասին տեղեկատվությունը։ Որպես կիրառական գիտություն, սոցիոլոգիան մեզ թույլ է տալիս կանխատեսել և ղեկավարել սոցիալական երևույթները։

Պատմություն

Դժվար է որոշել, թե երբ է առաջացել սոցիոլոգիան. Դրա ծագումը սկսվում է մարդկության պատմության սկզբից։ Սոցիոլոգիայի առաջատարներից մեկը արաբ մտածող Իբն Խալդունն էր (1332-1406),ով փորձում էր գիտականորեն ուսումնասիրել հասարակությունը, փնտրում էր սոցիալական երևույթների պատճառները, զբաղվում էր տարբեր քաղաքակրթությունների համեմատությամբ։

Բնութագիր

Սոցիոլոգիան՝ որպես գիտություն, սկզբում կենտրոնացած էր որոշ հիմնական հարցերի վրա, օրինակ՝ ինչպես են ձևավորվում հասարակության տարբեր շերտերը, ինչ է սոցիալական դասակարգումը, ինչպես է հնարավոր բարձրանալ կամ իջնել հասարակության սանդուղքով (սոցիալական շարժունակություն), ինչ դեր ունի կրոնը կամ աշխարհիկ մտածելակերպը, օրենքը, սեռային տարբերությունները և հասարակությունից շեղվող վարքագիծը։

Վերջին տարիներին սոցիոլոգիան սկսել է ուսումնասիրել նաև նոր երևույթներ։ Օրինակ՝ թվային տեխնոլոգիաների ազդեցությունը մարդու կյանքում։ Թվային սոցիոլոգիան դիտարկում է, թե ինչպես են համացանցը և տեխնոլոգիաները փոխում մեր հարաբերությունները, սոցիալական ցանցերը, իշխանության բաշխումը և հասարակության կառուցվածքը։ Այսօր արդեն հնարավոր չէ ուսումնասիրել հասարակությունը՝ անտեսելով համացանցի ազդեցությունը։

Սոցիոլոգիայի հետաքրքրության շրջանակն ընդլայնվել է նաև առողջապահության, տնտեսության, բանակի, պատժի ու վերահսկման համակարգերի, կրթության, գիտության զարգացման ու այլ ոլորտների վրա։ Այսինքն՝ այն ուսումնասիրում է, թե ինչպես է հասարակությունն ազդում մեր կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտների վրա։

Այս ոլորտում կիրառվող մեթոդներն էլ են փոխվել։ Եթե նախկինում սոցիոլոգները հիմնականում աշխատում էին հարցազրույցների, դիտարկումների կամ վիճակագրության միջոցով, ապա այսօր նրանք օգտագործում են նաև ժամանակակից մեթոդներ, ինչպես՝ մաթեմատիկական մոդելներ, համակարգչային վերլուծություն և սոցիալական ցանցերի ուսումնասիրություն։ Այս փոփոխությունները թույլ են տալիս ավելի խորն ու բազմակողմանի հասկանալ հասարակության կառուցվածքը։

Սոցիոլոգիական հետազոտությունների արդյունքները այսօր օգտագործվում են տարբեր ոլորտներում՝ քաղաքականության, կրթության, բիզնեսի, քաղաքաշինության, սոցիալական ծրագրերի, ինչպես նաև հասարակական կազմակերպությունների և հասարակական նախաձեռնությունների կողմից։ Այդ պատճառով սոցիոլոգիան կարևոր գործիք է դարձել՝ սոցիալական խնդիրներին լուծումներ տալու և հասարակության զարգացումը խթանելու համար։

Սոցիոլոգիական տեսության մեջ ընդհանուր համաձայնություն կա այն մասին, թե որոնք են դրա հիմնական խնդիրները։ Դրանք հիմնականում գալիս են դասական տեսական ավանդույթներից և կենտրոնացած են երեք հիմնական հակադրության վրա՝

սուբյեկտիվություն և օբյեկտիվություն՝ կապված գիտելիքի հետ,

կառուցվածք և գործունեություն (գործակալություն)՝ կապված մարդու գործողությունների հետ,

և սինխրոն (միաժամանակյա) և դիխրոն (ժամանակի ընթացքում) տեսանկյուններ՝ կապված ժամանակի ընկալման հետ։

Բացի այդ, սոցիոլոգիական տեսությունը հաճախ փորձում է միավորել կամ հասկանալ, թե ինչպես են միմյանց հետ կապված սոցիալական կյանքի միկրո (անձնական), մեզո (հանրույթային) և մակրո (հասարակական) մակարդակները։ Այս խնդիրը խորապես առնչվում է վերը նշված երեք հակադրություններին։

Սուբյեկտիվություն և օբյեկտիվություն

Սուբյեկտիվության և օբյեկտիվության հարցը վերաբերում է երկու խնդիրների՝

1. Ինչպե՞ս են մարդիկ տարբեր կերպ ընկալում աշխարհը և իրենց գործողությունները,

2. Ինչպե՞ս է հնարավոր ունենալ գիտելիք մի հասարակության մասին, որի մասն ես ինքդ։

Սուբյեկտիվը հաճախ կապվում է անհատի մտքերի, զգացումների և մեկնաբանությունների հետ, իսկ օբյեկտիվը՝ հասարակական երևույթների ու իրադարձությունների հետ, որոնք տեղի են ունենում մարդուց անկախ։ Սոցիոլոգները փորձում են հասկանալ, թե ինչպես է սուբյեկտիվ ընկալումը փոխանցվում, ընկալվում ու վերարտադրվում տարբեր մարդկանց միջև՝ այսինքն՝ ինչպես է ձևավորվում ընդհանուր հասկացողություն (ինտերսուբյեկտիվություն)։

Իսկ գիտելիքի խնդիրն ավելի բարդ է. սոցիոլոգը ուսումնասիրում է մի հասարակություն, որի մասն ինքն է։ Ինչպե՞ս է նա կարողանում «կասկածի տակ դնել» իր իսկ արժեքներն ու համոզմունքները։ Ինչպես ասում է Բուրդիեն՝ սոցիոլոգը ջրի մեջ ձկնի նման է իր սոցիալական միջավայրում, հետևաբար դժվար է դուրս գալ այդ միջավայրի ներքին ազդակներից։

Կառուցվածք և գործակալություն (Agency)

Սա սոցիոլոգիայում մեծ քննարկման թեմա է։ Հարցը հետևյալն է՝

Ինքն է մարդը որոշումներ կայացնում ու գործում՝ անկախ շրջապատից,

Թե՞ նրա վարքը կանխորոշվում է հասարակական կառուցվածքներով՝ օրինակ՝ դասակարգով, սեռով, կրոնով կամ ազգային պատկանելությամբ։

Գործակալությունը (agency) նշանակում է մարդու հնարավորությունը ընտրություն կատարել ու գործել։ Կառուցվածքը (structure)՝ այն շրջանակներն են, որոնք սահմանափակում կամ ուղղորդում են այդ հնարավորությունները։ Այս երկուսի հարաբերությունը բարդ է։ Օրինակ՝ եթե մարդը աճում է աղքատ ընտանիքում, արդյոք ինքն է ընտրում մնալ նույն պայմաններում, թե՞ հասարակական համակարգն է նրան պահում այդտեղ։ Այս հարցը նաև կապված է անհավասարության վերարտադրման հետ։

Սինխրոն և դիխրոն դիտարկումներ

Այս հասկացությունները՝ ներշնչված լեզվաբան Սոսյուրյանի և սոցիոլոգ Լևի-Ստրոսի գաղափարներից, վերաբերում են ժամանակի ընկալման ձևերին։

Սինխրոն մոտեցումը դիտում է հասարակությունն ինչ-որ կոնկրետ պահի՝ ասես «սառեցված» կադրով։ Սա նման է լեզվի ուսումնասիրությանը որպես ամբողջություն։

Դիխրոն մոտեցումը ուսումնասիրում է փոփոխությունն ու զարգացումը ժամանակի ընթացքում՝ ինչպես խոսքը լեզվի կիրառությունն է՝ հոսող ու փոփոխվող։

Օրինակ՝ հարցումների հիման վրա արված ուսումնասիրությունները հիմնականում սինխրոն են՝ դրանք ցույց են տալիս, թե ինչ է տեղի ունենում այս պահին։ Իսկ պատմական սոցիոլոգիան դիխրոն է՝ այն բացահայտում է, թե ինչպես է հասարակությունը փոխվել ժամանակի ընթացքում։

Խնդիրը այն է, թե ինչպես միավորել այս երկու մոտեցումները՝ հասկանալու և՛ այն, ինչ կա հիմա, և՛ այն, թե ինչպես է դա առաջացել։

Արտաքին հղումներ

• Հայկական սոցիոլոգիական ակումբ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սոցիոլոգիա» հոդվածին։