Օրդերներ

Օրդերներ ճարտարապետական (լատին․՝ ordo – կարգ), հենակահեծանային համակարգի, որոշակի կանոնով մշակված ճարտարապետական կոմպոզիցիոն տիպեր։ Օրդերային առանձին տարրեր, նաև որոշ տիպեր մշակվել և կիրառվել են դեռևս հնագույն ժողովուրդների շինարվեստում (օրինակ, Հին Եգիպտոսում, Իրանում)։

Կազմավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սակայն, որպես ամբողջական արխիտեկտոնիկ համակարգ, օրդերը կազմավորվել և հասել են բարձր զարգացման Հին Հունաստանում՝ մեր թվարկությունից առաջ 6-3-րդ դարեր։ Հունական օրդերները երեքն են՝

որոնք Հին Հռոմում մշակված՝ տոսկանական և բաղադրյալ կամ կոմպոզիտ օրդերիի հետ կազմում են դասական օրդերիի ցանկը։ Բոլոր օրդերն էլ բաղկացած են 3 հիմնական մասերից՝ պատվանդան, սյուն, անտաբլեմենտ։ Օրդերային կառույցների ճարտարապետական բազմազանությունը պայմանավորված է տարբեր պլաստիկական ձևերի, համաչափական համակարգերի, մասշտաբի, շինանյութի զարդամոտիվների, ճարտարապետական բեկվածքների և այլնի կիրառումով։ Խստաշունչ, հանդիսավոր–մոնումենտալ դորիական օրդերին (կազմավորվել է մեր թվարությունից առաջ 6-րդ դարում) բնորոշ է պարզ, լակոնիկ ոճը, խարիսխը բացակայում է (սյունը տեղադրվում է անմիջապես եռաստիճան ստերեոբատին), ակոսազարդ սյան դեպի վեր նեղացող բունը ունի էնտազիս (գլանային մակերեսի ծնիչը ուռուցիկ կորագիծ է), խոյակը բաղկացած է ակոսաերիզ, բարձիկ (էխինոս) և աբակ կոմպոզիցիոն մասերից, անտաբլեմենտի գոտին (ֆրիզ) մասնատված է իրար հաջորդող տրիգլիֆների և մետոպների։

Արխիտրավ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արխիտրավը հարթ է՝ զերծ մասնատումներից և դեկորատիվ տարրերից։ Քիվը սովորաբար բաղկացած է իրար հաջորդող բեկվածքավոր հիմնագոտուց, բարձակային սալաշարքից և պսակող սիմայից (կիսախողովակաձև ջրհավաք՝ հաճախ առյուծագլուխ ջրհորդաններով)։ Դորիական օրդերի դասական օրինակը Պարթենոնն է։ Հոնիական օրդերը, որ ավելի նրբակազմ է, զարդարված մեծաքանակ մասնատումներով, կազմավորվել է մեր թվարկությունից առաջ 6-րդ դար կեսին։

Առանձնահատկություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առանձնահատկություններն են բարդ բեկվածքավոր բոլորակ խարիսխ, ակոսազարդ, դեպի վեր նեղացող սյուն՝ գալարազարդ (վոլյուտա) խոյակով։ Արխիտրավը սանդղաձև մասնատված է երեք շերտերի (ֆասցիաների), քիվը բեկվածքային գոտու փոխարեն ունի ատամնաշար (դենտիկուլուսնևր), սիման բարձր է ու փորագրազարդ։ Հոնիական օրդերի ատտիկական տարբերակը առաջացել է դորիականի և հոնիականի զուգակցումից։ Այն կազմավորվել է մեր թվարկությունից առաջ մոտ 525 թվականին՝ Դելփիքում հոնիական քաղաքների կառուցած գանձատների ճարտ-յամբ և զարգացել Աթենքում՝ մ.թ.ա. 5-րդ դար (Նիկե Ապտերոսի տաճարը, Էրեքթեոնի հյուսիսային պորտիկը)։

Կորնթական օրդեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կորնթական օրդերը ամենազարդարունն է և հոնիականից տարբերվում է իր գանգանման, ոճավորված տերևազարդ խոյակով, որի ամենավաղ օրինակը գտնվել է Բասքում՝ կիրառված Ապոլլոնի տաճարի ինտերիերում (մեր թվարկությունից առաջ 5-րդ դարի 2-րդ կես)։ Կորնթական ոճը դիտվում է որպես հոնիականի ածանցյալ ոճ։ Հունաստանում այն կիրառվել է գլխավորապես ինտերիերներում։ Հին Հռոմը, ժառանգելով և յուրովի մշակելով հունական օրդեր, ստեղծել է ընդհանուր առմամբ հունականին նման, սակայն, արխիտեկտոնիկայի իմաստով զգալիորեն տարբեր՝ «հռոմեա–դորիական», «հռոմեա–հոնիական», «հռոմեա–կորնթական» տիպերը։ Տակավին էտրուսկների ժամանակաշրջանում, հունական ազդեցություններից զերծ, միանգամայն ինքնուրույն ստեղծվել է տոսկանական օրդերը։ Սակայն այս օրդերի սկզբնական ձևը մարմնավորող էտրուսկյան կառույցները չեն պահպանվել։ Վիտրուվիոսի նկարագրությամբ այն ուներ քարե սյուներ և փայտաշեն արխիտրավ։ Վերածննդի տեսաբանները հռոմեա–դորիական օրդերի պարզեցրած տարրերի հիման վրա ստեղծել են տոսկանական օրդերի կանոնիկ ձևը, մեկնելով այն որպես ամբողջությամբ քարե կառույց առանց ակոսների, խարսխավոր սյուներով և հարթ ֆրիզով։

Բաղադրյալ կամ կոմպոզիտ օրդեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաղադրյալ կամ կոմպոզիտ օրդերը առաջացել է Հին Հռոմի ճարտարապետության զարգացման ուշ ժամանակաշրջանում, կորնթական և հոնիական օրդերային տարրերի միահյուսումից։ Ստեղծված ոճը որոշ չափով անկումային է՝ ձևերի ավելորդ բարդությամբ և ծանրաբեռնվածությամբ՝ հատկապես արտահայտված խոյակով, որը կորնթական խոյակի երկու շարք տերևազարդի և հոնիական անկյունադիր գալարազարդերի համադրվածք է։ Բաղադրյալ օրդերը ընդգծված դեկորատիվ բնույթի է։ Նրա օրինակները պահպանվել են Կարակալլայի թերթերի և Հռոմի հաղթակամարների կառույցներում։

Դասական օրդերի արխիտեկտոնիկայով, արտահայտչականությամբ համաշխարհային շինարվեստի մեծագույն նվաճումներից են։ Դրանք եղել են օրինակը ճարտարապետական ձևի և կառուցվածքի կատարյալ միասնության՝ սկզբունք, որին ձգտում է և ժամանակակից ճարտարապետությունը։ Լայնորեն կիրառվելով Հին Հռոմի, Վերածննդի, բարոկկոյի, կլասիցիզմի ճարտարապետության մեջ՝ ամենատարբեր գաղափարական և գեղագիտական խնդիրների լուծումներում, օրդերները մեծ դեր են ունեցել եվրոպական ճարտարապետության զարգացման ընթացքում։ 20-րդ դարի տեխնիկայի, շինանյութերի, կառուցվածքային հնարավորությունների պայմաններում դրանք սովորաբար կիրառվում են դեկորատիվ նպատակով։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Витрувий, Десять книг об архитектуре, пер․ с [итал․], т․ 1, М․, 1936:
Виньола, Правило пяти ордеров архитектуры, пер․ с [итал․], М․, 1939;
Михайловский И․ Б․, Теория классических архитектурных форм, 3 изд․, М․, 1944;
Маркузон В․ Ф․, Архитектурные ордера․ Происхождение ордера, в кн․։ Всеобщая история архитектуры, т․ 2, М․, 1973, с․ 33-52․

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Архитектурный ордер Արխիվացված 2017-05-05 Wayback Machine

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 12, էջ 590)։