Լայմ (բույս)

Լայմ
Լայմ
Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Օճառածաղկավորներ (Sapindales)
Ընտանիք	Սատապազգիներ (Rutaceae)
Ենթաընտանիք	Aurantioideae
Տրիբա	Citreae
Ցեղ	Ցիտրուսայիններ (Citrus)
Տեսակ	Լայմ (C. ×aurantifolia)
Միջազգային անվանում
Citrus ×aurantifolia Swingle, 1913

Լայմ (լատին․՝ Citrus aurantiifolia), սատապազգիների ընտանիքի միամյա ցիտրուսային բույսի տեսակ, որը ծագում է Հնդկաստանից։ Լայմը գենետիկորեն նման է կիտրոնին։

Անունը ծագել է պարսկական լիմու (لیمو) բառից։

Միջերկրածովյան շրջան մուտք է գործել մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի երկրորդ կեսին։

Բուսաբանական բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն փոքր ծառ է կամ թուփ, որն ունի 1,5-ից 5,0 մ բարձրություն։ Պսակը խիտ է, ճյուղերը ծածկված են կարճ փշերով։ Ծաղկաբույլերը պարունակում են 1-7 ծաղիկ, պտուղները փոքր են և ունեն 3,5-6 սմ տրամագիծ, ունի փափուկ միս, ձվաձև են, հյութալի և թթվաշ։ Կճեպի գույնը կարող է լինել կանաչ, դեղնականաչավուն կամ դեղին։ Լիարժեք հասունանալուց հետո կճեպը դառնում է շատ բարակ։

Պտուղների ծաղկումը և հասունացումը տեղի են ունենում ամբողջ տարվա ընթացքում։ Այդուհանդերձ, հիմնական ծաղկելու շրջանը նկատվում է անձրևոտ եղանակների սկզբին (մայիս-հունիս ամիսներին)։ Հիմնականում բերքը հավաքում են օգոստոս, սեպտեմբեր և հոկտեմբեր ամիսներին։ Մրգերը պահվում են 1,5-2 ամիս՝ 8-10 °C ջերմաստիճանի և 85-90% հարաբերական խոնավության պայմաններում։ Արևադարձային գոտիներում սովորաբար աճում է Մեքսիկական տեսակը։

Տարածում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լայմի հայրենիքը Մալակկա թերակղզին է։ Լայմի արդյունաբերական մշակույթը առաջին անգամ ծագել է XIX դարի 70-ական թվականներին Մոնտսերատ կղզու վրա։

Լայմի միլիոնավոր ծառեր մշակում են Հնդկաստանում, Շրի Լանկայում, Ինդոնեզիայում, Մյանմայում, Բրազիլիայում, Վենեսուելայում, Արևմտյան Աֆրիկայի երկրներում։

Միջազգային շուկա լայմ հիմնականում մատակարարում են Մեքսիկայից, Եգիպտոսից, Հնդկաստանից, Կուբայից և Անտիլյան կղզիներից։ Լայմը սովորաբար մշակվում է ծովի մակարդակից 1000 մ բարձրության վրա գտնվող արևադարձային տարածքներում։ Շատ փորձագետներ կարծում են, որ լայմը կարող է աճել աղքատ և քարքարոտ հողերում։ Սակայն, լայմը ավելի զգայուն է, քան ցիտրուսային մշակաբույսերի մեծ մասը՝ անբարենպաստ հողի և կլիմայական պայմանների նկատմամբ։ Լայմ աճեցնելու համար լավագույն հողերը թեթև ավազա-կավային հողերն են։ Լայմը լավ հարմարեցված է խոնավ արևադարձային մթնոլորտի պայմաններին, որոտեղ կիտրոնը վատ է աճում, ուստի արևադարձային լայմը հիմնական «թթու ցիտրուսն» է։

Տեսակներ և հիբրիդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կան լայմի բազմաթիվ տեսակներ՝

Մեքսիկական (Արևմտյան Հնդկաստան). պտուղները փոքր են։ Այս տեսակը լայնորեն օգտագործվում է յուղ ձեռք բերելու համար՝ պտուղները քամելու, կամ երկար (10 - 16 ժամ) գոլորշու վրա թորման միջոցով։

Գոյություն ունեն այնպիսի հիբրիդներ, ինչպիսիք են լիմոնայմներն (լիմոն x լայմ) ու լայմկվատները (լայմ x կումկվատ) և այլն։

Լայմի քաղցր պտուղները (Citrus × limettioides) չեն պարունակում թթուներ, շաքարի քանակը հյութում կազմում է 6%։ Այն լայնորեն կիրառվում է ժողովրդական բժշկության մեջ, մասնավորապես մալարիայի համար։

Մեծ քանակությամբ լայմի հիբրիդային տեսականու արտադրման ներուժը իր հակվածությամբ պոլիպլոիդիային գամետներ ձևավորելու շնորհիվ կարող կիտրոնի սահմանափակ քանակության օգտագործման հետևանքով կրճատել հիվանդությունների ռիսկը^[1]։

Կիրառում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնականում օգտագործվում է թարմ ձևով, ինչպես նաև հյութի տեսքով։ Հյութն իր մեջ պարունակում է 6-8% կիտրոնաթթու։ Լավագույն տեսակների սերմերը քիչ են։ Լայմի պտուղների բույրը տարբերվում է կիտրոնի բույրից։

Լայմի հյութը օգտագործվում է կիտրոնաթթու արտադրելու համար։ Յուղը օգտագործվում է որպես ալկոհոլային խմիչքների արտադրության համային հավելում։

Որպես դեղարար միջոց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարմար է յուղոտ մաշկի համար։ Խառնուրդներում՝ յուղոտ մաշկի դեպքում, վերահսկում է սեբումայի արտադրության քանակը, մաքրում է սև կետերից, սպիտակեցնում է մաշկը (հատկապես պարանոցը և մեջքը)։ Մեծացնում է արյան շրջանառությունը, վերականգնում վնասված մաշկը և մազանոթները, նպաստում է նոր բջիջների առաջացմանը, պակասեցնում կնճիռների քանակը։ Կարող են օգտագործվել հերպեսի, թարախապալարի, գորտնուկի բուժման համար։ Ամրացնում է բարակ մազերը և եղունգները, նպաստում դրանց աճին։

Բժշկական օգտագործում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակառևմատիկ, հակասեպտիկ, հակավիրուսային, բակտերիոցիդային, կենդանեցնող, վերականգնող լայմի հատկությունները լայնորեն օգտագործվում են բժշկության մեջ։ Հանգստացնում է ուժեղ և հաճախակի սրտի զարկերը։ Դրական ազդեցություն ունի ստամոքսի վրա։ Վերացնում է սթրեսի հետևանքով առաջացած աղիների բորբոքումները։

Հաճախ օգտագործվում է կիտրոնի փոխարեն, քանի որ լայմն ունի նման հատկություններ։ Կիրառվում է տենդի, վարակիչ հիվանդությունների, կոկորդի ցավի, մրսածության և այլնի ժամանակ։

Ազգակից տեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղցր լայմ։ Դրա պտուղները նման են կիտրոնի, խոշոր են (6-8 սմ տրամագծով), ունեն բարակ (1.5 մմ) ու հարթ կճեպ։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Watson, A. M. Agricultural Innovation in the Early Islamic World: The Diffusion of Crops and Farming Techniques, 700—1100. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1983.