Թբիլիսիի գրավում (627)
| Թբիլիսիի գրավում | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Պարսկա-բյուզանդական պատերազմ(602-628) | |||||||||
| |||||||||
| Կողմերի ուժեր | |||||||||
| Պարսկական կայազոր 1 հզ. Քարթլիի կայազորը տվյալներ չկա | ավելի քան 40 հազար մարդ(խազարներ) | ||||||||
Թբիլիսիի գրավումը 602-628 թվականների պարսկա-բյուզանդական պատերազմի եզրափակիչ փուլի դրվագ է։ Քազաքը, որն այդ ժամանակ Իրանին դաշնակից Քարթլիի իշխանության կենտրոնն էր, խազարները գրավեցին 627 թվականին այլ տվյալներով՝ 628 թվականին բյուզանդական և խազարական զորքերի համատեղ ձեռնարկած երկամսյա պաշարումից հետո։
Ժամանակագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տարբեր աղբյուրներ, միմյանց լրացնելով պաշարման հանգամանքները նկարագրելիս, փոքր-ինչ տարբերվում են դրա թվագրմամբ։ Ըստ բյուզանդացի հեղինակներ Թեոֆանեսի և Նիկեփորոսի, այն տեղի է ունեցել 625 թվականին՝ Կոստանդնուպոլիսի ավարների պաշարումից սկսվել է (հունիսի վերջին) քիչ առաջ[1]։ Ըստ վրացական աղբյուրների, որտեղ ճշգրիտ ամսաթիվ չկա, գործողությունը տեղի է ունենում Հերակլի՝ Իրան արշավանքից անմիջապես առաջ, այսինքն՝ ոչ ուշ, քան 627 թվականի աշունը[2] : Առավել մանրամասն նկարագրությունը պատկանում է 10-րդ դարի հայ հեղինակ Մովսես Կաղանկատվացուն։ Նրա քարոզարշավը թվագրվում է 627 թվականին, հավանաբար գարնանը կամ ամռան սկզբին, քանի որ կա «շոգ ամիսների» սկզբի ցուցումը։ Պարզաբանվում է, որ մեկ տարի առաջ խազարներն արդեն հետախուզական արշավանքով հայտնվել էին Անդրկովկասում[3] :Սակայն, ի տարբերություն այլ տեղեկատուների, Կաղանկատվացին ասում է, որ Թբիլիսիի պաշարումն անհաջող է անցել, և քաղաքը գրավվել է խազարների երկրորդ արշավանքի ժամանակ՝ 628 թվականին[4]։
Նախապատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Անդրկովկասը մտնում էր Սասանյան Իրանի կազմի մեջ և ռազմական գործողությունների թատերաբեմ դարձավ Բյուզանդիայի հետ 26-ամյա տևական պատերազմի ընթացքում։ Տեղի քրիստոնյա կառավարիչները, կախված հանգամանքներից, միանում էին այս կամ այն կողմին։
Պատերազմի ավարտին երկու կայսրությունները, չկարողանալով հասնել միմյանց նկատմամբ վճռական առավելության, դիմեցին դաշնակիցների որոնմանը։ Իրանի կողմից հանդես եկավ Ավարական խանությունը, որի բանակը 626 թվականի ամռանը պաշարեց Կոստանդնուպոլիսը։ Բյուզանդիայի օբյեկտիվ դաշնակիցը դարձավ թե՛ Ավարական, թե՛ Իրանի նկատմամբ թշնամական արևմտաթյուրքական խանությունը։ Նրա վերահսկողության տակ էր հսկայական տարածք Ալթայից մինչև Սիր Դարյա և Հյուսիսային Կովկաս։ Խանության շտաբը գտնվում էր Սույաբ քաղաքում (ժամանակակից Ղրղզստանից հյուսիս)։ 626-ին երկու երկրների միջև տեղի ունեցավ դեսպանատների փոխանակում և կնքվեց ռազմական դաշինք, որը նախատեսում էր խանական բանակի ներխուժումը Կասպից լեռնացքով Անդրկովկաս։
Սինքրոն աղբյուրները պատերազմի անմիջական մասնակիցներին անվանում են «թուրքեր»[5], հետագա աշխատություններում պարզաբանվում է, որ խոսքը խազարների մասին է[6] : Հետազոտողնորի մեծամասնությունը կարծում է, որ այս տվյալները անախրոնիզմ չեն, այլ արտացոլում են թյուրքական բանակում խազարների գերակշռության իրական փաստը, քանի որ հենց նրանք էին ապրում այն ժամանակ Հյուսիսային Կասպյան տարածաշրջանում։ Թյուրքերի կառավարիչ Խազարը աղբյուրներում անվանվել է «Ջեբու-խան» տիտղոսով (Ջիբգոյի[7] Զիևիլ[8] ավելի աղավաղված տարբերակով ) և բնութագրվում է որպես երկրորդ դեմք գերագույն խանից հետո[9] : Քոչվոր կայսրություններին բնորոշ ճյուղավորված հիերարխիայի պատճառով պատմաբանները տարակարծիք են այն հարցում, թե արդյոք խոսքը տվյալ դեպքում արևմտյան թյուրքական խանի մասին է, որն այդ ժամանակ եղել է Թուն-Ջաբգու Խանը (618—630)[10], թե՛ Մերձկասպյան նրա փոխարքայի մասին։ Ռուսական պատմագրության մեջ ավելի տարածված է երկրորդ տեսակետը[11]։
Պատերազմի ընթացքը և պաշարումը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]627 թվականին արշավանքի ժամանակ բյուզանդական Հերակլիոս կայսրն իր բանակը բաժանեց երկու մասի, նրանցից մեկն ուղարկեց Փոքր Ասիա, իսկ երկրերդին գլխավորությամբ ներխուժեց Լազիկա՝ Արևմտյան Վրաստան։ Մինչդեռ Ջեբու խանը ընդհանուր մոբիլիզացիա հայտարարեց իր հողերում։ Ըստ Մովսես Կաղանկատվացու.
Նա հրամայեց, որ բոլոր նրանք, ովքեր գտնվում են իր իշխանության տակ, բոլոր ցեղերը ու տոհմերը, ովքեր ապրում են լեռներում կամ հովիտներում, ցամաքում կամ կղզիներում, նստակյաց են կամ քոչվոր, սափրում են իրենց գլուխները կամ կրում հյուսեր, որպեսզի նրանք բոլորը պատրաստ լինեն ներկայանակ իր առաջին կանչով։
Միացյալ բանակը կարողացավ գրոհել Դերբենտի անառիկ ամրությունները, որից հետո ներխուժեց Կովկասյան Ալբանիա։ Այս շրջանը ղեկավարող Իրանի փոխարքա՝ Գայշակը, բոլոր ուժերը կենտրոնացրեց մայրաքաղաք Պարտավի շուրջ։ Սակայն երբ տեսավ, թե ինչ բանակի հետ պետք է դիմակայել, նախընտրեց փախչել Պարսկաստան։ Առանց կառավարման մնացած բնակիչները որոշեցին առանց կռվի հեռանալ քաղաքից։
Եվ մեկը մյուսին ասում է. «Ինչու՞ ենք մենք հապաղում։ Այս քաղաքում գերեզման գտնելու՞ համար։ Թողնենք մեր ունեցվածքը ու փախչենք»:Միգուցե մենք կարողանանք մեզ փրկել։ Եվ բոլորը շտապեցին դեպի քաղաքի չորս դարպասները՝ շտապելով դուրս գալ և ապաստանել լեռներում։
Խազարները բռնեցին բնակիչներից մի քանիսին և գերեցին նրանց, իսկ մնացածներին հաջողվեց փախչել։
Այնուհետև խազարները շրջապատեցին Թբիլիսին։ Կաղանկատվացին այս քաղաքը նկարագրում է որպես հայտնի, հարուստ։ Բագրատունիների տոհմից Էրիստավ Քարթլի Ստեֆանոսը հավատարիմ մնաց Իրանին և ղեկավարեց քաղաքի պաշտպանությունը։ Պարսիկներին հաջողվել է նրան համալրում ուղարկել՝ 1000 հոգի։ Ընտրված հեծելազոր Շահ Խոսրոյի անջնական պահակախմբից։ Բանակը ղեկավարում էր փորձառու հրամանատար Շարկագը։
Պաշարման սկսվելուց անմիջապես հետո Հերակլիոսը Լազիկայից հասավ Թբիլիսի։ Դաշնակիցների հանդիպումը կազմակերպվեց շատ շքեղ։ Ջեբու խանը իջավ ձիուց և համբուրեց կայսրին, ծնկի իջավ նրա առաջ։ Ի պատասխան՝ Հերակլիոսը հանեց թագը նրա գլխից և դրեց Ջեբու խանի գլխին՝ նրան իր որդին համարելով։ Տեղի ունեցավ խնջույք, թյուրք ազնվակաները ստացան հարուստ նվերներ։ Միությունը հիշատակելու համար Հերակլիոսը խոստացավ իր դստերը՝ Եվդոկիային կնության տալ Ջեբա խանին[12]։ Քաղաքի պաշարումը տևեց երկու ամիս[13] : Քաղաքի պարիսպները ռմբակոծվել են բյուզանդացի ինժեներների կողմից կառուցված քարաձիգներով։ Քարով և ավազով լցված ջրային կույտեր են նետվել Կուրի մեջ, որոնց օգնությամբ նրանց հաջողվել է փոխել գետի հունը։ Սակայն քաղաքը գրավել չհաջողվեց։ Հերակլիոսը ձգտում էր շարունակել հարձակումը դեպի Իրանի խորքերը և առաջարկեց վերացնել պաշարումը։ Դա, հավանաբար տեղի կունենար, եթե չլիներ Թիբիլիսիի բնակիչների պահվածքը։ Տեսնելով, որ թշնամիները պատրաստվում են հեռանալ, պաշարվածները որոշեցին ծիծաղել նրանց վրա։
Նրանք բերեցին հսկայական դդում ու կանգուն լայնությամբ և կանգուն երկարությամբ և վրան նկարեցին հոների թագավորի դեմքը, թարթիչների փոխարեն նրանք գծեր գծեցին, որոնք չէին երևում, տեղը, որտեղ պետք է մորուքը լիներ, զզվելիորեն մերկ էր մնացել, քթանցքները՝ լայն բացեցին, բեղերը նոսր էին, ուստի դժվար չէր նրան ճանաչել:Հետո բերեցին մի դդում, դրեցին իրենց դեմքով պատին և, դառնալով թշնամու զինվորիներին, սկսեցին բղավել՝ սա Ջեբա խանն է։ Եվ նիզակներն իրենց ձեռքը վերցնելով, նրանց աչքի առաջ սկսեցին դանակահարել խան պատկերող դդումը։
Բաժին հասավ նաև բյուզանդական կայսրին, որին վիրավորանքներ էին թափում՝ անվանելով համասեռամոլ և այծ։ Հերակլիոսը դա տեսավ որպես լավ նշան՝ ի պատասխան մեջբերելով մի հատված Դանիելի Հին Կտակարանի գրքից (8:5, 8:20) այն կանխագուշակմամբ, որ «փխրուն այծը» ՝ Հումաստանի թագավորը, կջախջախի «խոյին»՝ «Մեդիայի և Պարսկաստանի թագավորը»[14]։
Եվ իսկապես, այդ տարի ավելի ուշ Հերակլիոսը վերջապես ջախջախեց Սասանյաների իշխանությունը Նինվեի մեծ ճակատամարտում, որը դարձավ Իրանի արաբական նվաճման տարբերակը։ Նման պոռթկումից հետո քաղքաի գրավումը վիրավորված կառավարիչների համար դարձավ սկզբունքային հարց։ Հերակլիոսն այնուամենայնիվ առաջ շարժվեց՝ իր հետ տանելով 40 հազար խազար ջոկատ[15]։ Իսկ Ջեբու խանը մնաց պաշարումը դադարացնելու համար։ Որոշ աղբյուրների համաձայն, նա արագ ավարտեց այն, մինչդեռ Հերակլը գտնվում էր Գարդաբանի շրջանում (Թիբիլիսից 40 կմ հեռավարության վրա)։ Բայց, եթե հավատանք Մովսես Կաղանկատվացուն, Հերակլիից բաժանվելուց հետո Ջեբու խանը վերադարձավ տուն։ Նա կրկին պաշարեց Թիբիլիսին հաջորդ տարի Անդրկովկասում կրկնակի արշավանքի ժամանակ, երբ իրանա-բյուզանդական պատերազմն արդեն ավարտվել էր[16] :
Քաղաքի երկու ղեկավարներն էլ գերի են ընկել։ Նրանվ աչքերը հանված էին, իսկ բերանները լցված թին մետաղադրամներով։ Ապա կենդանիներին մորթեցին ու խոտ լցնելով, որպես ավար ուղարկեցին Հերակլեսին[17] : Աղբյուրները մանրամասներ չեն հայտնել քաղաքին հասցված վնասի մասին։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Летопись византийца Феофана от Диоклетиана до царей Михаила и его сына Феофилакта Արխիվացված 2014-07-15 Wayback Machine;Никифора, патриарха константинопольского «Краткая история» со времени после царствования Маврикия Արխիվացված 2011-10-12 Wayback Machine.
- ↑ Сумбат Давитис-дзе История и повествование О Багратонианах, гл.1 Արխիվացված 2019-12-31 Wayback Machine; Обращение Грузии Արխիվացված 2007-11-07 Wayback Machine. Подробности о походе Ираклия см. Манандян Я. А. Маршруты персидских походов императора Ираклия // Византийский временник, 1950. Т.3.
- ↑ «Мовсес Каланкатуаци История страны Алуанк, книга 2, глава XI».
- ↑ Там же, глава XIV
- ↑ Себеос История императора Иракла Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine; Никифор «Краткая история» Արխիվացված 2011-10-12 Wayback Machine
- ↑ Летопись Феофана Արխիվացված 2012-03-03 Wayback Machine, Мовсес Каланкатваци, гл. XI—XII Արխիվացված 2020-06-17 Wayback Machine, Сирийская анонимная хроника 1234 г. Արխիվացված 2009-02-04 Wayback Machine
- ↑ Грузинские источники.
- ↑ Византийские источники.
- ↑ Летопись Феофана; Мовсес Каланкатваци, гл. XI. Сюзерена Джебу-кагана — верховного правителя тюрок Каланкатваци называет «царём севера», противопоставляя его «царю запада» — византийскому императору и «царю юга» — арабскому халифу.
- ↑ Dunlop D. The History of the Jewish Khazars. — Princeton. — NJ, 1954. — Р.30; Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Государства и народы Евразийских степей. СПб., 2000 — С.91. С этой точки зрения верховным «царем севера» выступает восточный тюркский каган, считавшийся номинально старшим по отношении к западному.
- ↑ В этом случае тюркско-иранский конфликт трактуется как относительно локальное столкновение, осуществлённое с санкции тюрок силами их западного (хазарского) улуса. Мнение убедительно обосновано М. И. Артамоновым в кн. Очерки древнейшей истории хазар. М., 1936 Արխիվացված 2007-12-18 Wayback Machine. См также Артамонов М. И. История хазар. Л., 1962.- С.218—219; Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа Արխիվացված 2012-11-19 Wayback Machine. М., 1990 — С.87; Гумилёв Л. Н. Тысячелетие вокруг Каспия. М., 1996 — С.156—157. В научно-популярной литературе события 620-х гг. иногда связывается исключительно с одними хазарами, но для такой оценки нет серьёзных оснований.
- ↑ Никифор «Краткая история» Արխիվացված 2011-10-12 Wayback Machine; Летопись Феофана [1] Արխիվացված 2012-03-03 Wayback Machine; Мовсес Каланкатваци История страны Алуанк, гл. XI.
- ↑ Цифра приводится у Мовсеса Каланкатваци.
- ↑ Сумбат Давитис История и повествование О Багратонианах, гл.1 Արխիվացված 2019-12-31 Wayback Machine, Обращение Грузии Արխիվացված 2007-11-07 Wayback Machine
- ↑ Там же; Летопись Феофана; Бревиарий Никифора
- ↑ Мовсес Каланкатваци История страны Алуанк, гл. XI, XIV
- ↑ Грузинские источники; Мовсес Каланкатваци
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Артамонов М. И. Очерки древнейшей истории хазар. — М., 1936.
- Манандян Я. А. Маршруты персидских походов императора Ираклия // Византийский временник, 1950. Т.3.