Ֆաբրիի հիվանդություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ֆաբրիի հիվանդություն
Տեսակսաղմի զարգացման արատներ, հազվագյուտ հիվանդություն, Ժառանգական հիվանդություններ, հիվանդության կարգ և ախտանիշ կամ նշան
Հիվանդության ախտանշաններցավ, ռեստրիկտիվ կարդիոմիոպաթիա, գերճնշում, երիկամային անբավարարություն, angiokeratoma?, anhidrosis?, cornea verticillata?, բազմանյարդաբորբ, սրտխառնոց, հոգնածություն, Գլխապտույտ և Քրոնիկական նեյրոպաթիկ ցավ
Բժշկական մասնագիտությունէնդոկրինոլոգիա, նեֆրոլոգիա, մաշկաբանություն և սրտաբանություն
ՀՄԴ-9272.7
Անվանվել էJohannes Fabry?
Բուժումenzyme replacement therapy?
 Fabry disease Վիքիպահեստում

Ֆաբրիի հիվանդություն, հայտնի է նաև որպես Անդերսոն-Ֆաբրիի հիվանդություն, հազվադեպ հանդիպող գենետիկ հիվանդություն է, որը դեպքում կարող է ախտահարել մարմնի շատ մասեր՝ ներառյալ երիկամները, սիրտը, ուղեղը և մաշկը։ Ֆաբրիի հիվանդությունը պատկանում է լիզոսոմային կուտակման հիվանդությունների շարքին։ Ֆաբրիի հիվանդության դեպքում գենետիկ մուտացիայի հետևանքով խանգարվում է ֆերմենտի գործառույթը, որը պատասխանատու է այն բիոմոլեկուլների մշակման համար, որոնք հայտնի են որպես սֆինգոլիպիդներ, որի հետևանքով այն կուտակվում է արյունատար անոթների պատերում և այլ օրգաններում։ Այն ժառանգվում է X-շղթայակցված եղանակով[1]։

Ֆաբրիի հիվանդությունը երբեմն ախտորոշվում է արյան թեստի միջոցով, որով չափում է ալֆա-գալակտոզիդազ ֆերմենտի ակտիվությունը, սակայն երբեմն օգտագործվում է նաև գենետիկական թեստավորում, հատկապես կանանց մոտ։

Հիվանդության առաջին նկարագրությունները միաժամանակ արվել են մաշկաբան Յոհաննես Ֆաբրիի[2] և վիրաբույժ Ուիլյամ Անդերսոնի[2] կողմից 1898 թվականին[3]։

Նշաններ և ախտանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եղջերաթաղանթի գունավորումը Ֆաբրի հիվանդությամբ տառապող անձի մոտ։
Անգիոկերատոման, Ֆաբրի հիվանդության տարածված մաշկային դրսևորումն է։

Ախտանիշները սովորաբար առաջին անգամ դրսևորվում են վաղ մանկության տարիներին և ախտորոշումը կարող է շատ դժվար լինել։ Ֆաբրի հիվանդության հազվադեպությունը շատ բժիշկների մոտ երբեմն հանգեցնում է սխալ ախտորոշման։ Հիվանդության դրսևորումները սովորաբար աճում են իրենց թվով և ծանրության աստիճանով[4]։

Ցավ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաբրիի հիվանդության դեպքում առաջանում է ամբողջ մարմնի կամ վերջույթների տեղայնացված (հայտնի է որպես ակրոպարեստեզիա) կամ ստամոքս-աղիքային տրակտի (GI) ցավ։ Այս ցավը կարող է ավելանալ ժամանակի ընթացքում։ Ենթադրվում է, որ այս ակրոպարեսթեզիան կապված է ծայրամասային նյարդաթելերի վնասման հետ, որոնք փոխանցում են ցավը։ Ստամոքս-աղիքային տրակտի ցավը, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված է ստամոքս-աղիքային տրակտի փոքր անոթներում լիպիդների կուտակմամբ, որը խոչընդոտում է արյան հոսքը և առաջացնում ցավ[5]։

Երիկամներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիկամային բարդությունները հիվանդության ընդհանուր և լուրջ հետևանքներն են։ Երիկամների քրոնիկ հիվանդությունը և երիկամային անբավարարությունը կարող են վատթարանալ ողջ կյանքի ընթացքում։ Մեզում սպիտակուցի առկայությունը (որն առաջացնում է փրփրավուն մեզի) հաճախ երիկամների ախտահարման առաջին նշանն է։ Երիկամային անբավարարության վերջնական փուլը Ֆաբրիի հիվանդությամբ տառապողների մոտ սովորաբար տեղի է ունենում կյանքի երրորդ տասնամյակում և հանդիսանում է հիվանդության հետևանքով մահացության ընդհանուր պատճառ։

Սիրտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաբրիի հիվանդության դեպքում սիրտը կարող է ախտահարվել մի քանի ուղղղությամբ։ Սֆինգոլիպիդների կուտակումը սրտամկանի բջիջներում առաջացնում է սրտի մկանների աննորմալ խտացում կամ հիպերտրոֆիա։ Այս հիպերտրոֆիան կարող է առաջացնել սրտի մկանների կծկողականության խանգարում, ինչը հանգեցնում է կարդիոմիոպաթիայի՝ առաջացնելով կանգ թոքերում և շնչահեղձություն[6][7]։

Ֆաբրիի հիվանդությունը կարող է նաև ազդել սիրտը էլեկտրական իմպուլսների վրա, ինչը հանգեցնում է ռիթմի այնպիսի խանգարումների, ինչպիսիք են բրադիկարդիան, փորոքային տախիկարդիան, հաղորդչականության պաշարումները և այլն։ Սրտի այս աննորմալ ռիթմերը կարող են առաջացնել ուշագնացություն, սրտխփոց և նույնիսկ հանկարծակի սրտի մահ[6][7]։

Սֆինգոլիպիդները կարող են նաև կուտակվել սրտի փականների ներսում՝ խտացնելով փականները և ազդելով դրանց բացման և փակման վրա։ Եթե դա ծանր է, դա կարող է առաջացնել փականների հետհոսք (ռեգուրգիտացիա) կամ սահմանափակել արյան առաջ հոսքը (ստենոզ)։ Աորտայի և միտրալ փականներն ավելի հաճախ են ախտահարվում, քան սրտի աջ կողմում գտնվող փականները[6][7]։

Մաշկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անգիոկերատոմաները (փոքրիկ, ցավազուրկ պապուլներ, որոնք կարող են առաջանալ մարմնի ցանկացած հատվածում, բայց գերակշռում են ազդրերին, անութափոսի շուրջը, հետույքին, որովայնի ստորին հատվածին և աճուկին) տարածված են Ֆաբրիի հիվանդության դեպքում[8]։

Անհիդրոզը (քրտնարտադրության բացակայություն) սովորական ախտանիշ է, իսկ ավելի հազվադեպ հանդիպում է հիպերհիդրոզը (չափազանց քրտնարտադրություն)։ Հիվանդների մոտ կարող են դրսևորել Ռեյնոյի հիվանդության նման ախտանիշներ՝ նեյրոպաթիայով (մասնավորապես, վերջույթների այրվող ցավ)։

Աչքի ախտահարում կարող է լինել՝ ցույց տալով եղջերաթաղանթի վերտիցիլատա (նաև հայտնի է որպես պտտվող կերատոպաթիա), այսինքն՝ եղջերաթաղանթի պղտորում։ Կերատոպաթիան կարող է լինել ասիմպտոմատիկ և պետք է տարբերվի կերատոպաթիայի այլ պատճառներից (օրինակ՝ թմրամիջոցների կուտակումը եղջերաթաղանթում)։ Այս պղտորությունը չի ազդում տեսողության վրա[9]։

Այլ դրսեւորումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հոգնածություն, նևրոպաթիա (մասնավորապես, վերջույթների այրվող ցավ, ձեռքերի և ոտքերի կարմրացում), ուղեղային անոթային խամգարումներ, որոնք հանգեցնում են ինսուլտի ռիսկի բարձրացման, վաղ ինսուլտներ, վեստրբուլյար համակարգի խանգարումներ (ականջներում զնգոց), գլխապտույտ, սրտխառնոց, քաշի ավելացում, քիմիական անհավասարակշռություն և փորլուծություն և այլն։

Պատճառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաբրիի հիվանդությունը պայմանավորված է ԴՆԹ-ի հաջորդականության խանգարմամբ (գենով), որի հետևանքով առաջանում է ալֆա գալակտոզիդազ A ֆերմենտի գործունեության խանգարումներ։ Ալֆա-գալակտոզիդազի բացակայությունը դառնում է Ֆաբրի հիվանդության պատճառ։ Ալֆա գալակտոզիդազ A-ի (a-GAL A, կոդավորված GLA-ով) անբավարարությունը մուտացիայի պատճառով առաջացնում է գլիկոլիպիդ, որը հայտնի է որպես գլոբոտրիոզիլցերամիդ (կրճատ՝ Gb3, GL-3 կամ ցերամիդ տրիհեքսոսիդ) որը կուտակվում է արյան անոթներում, և օրգաններում։ Կուտակման հետևանքով խանգարվում է այդ օրգանների գործառույթը[10]։

GLA գենում հայտնաբերվել է առնվազն 443 հիվանդություն առաջացնող մուտացիա։ ԴՆԹ-ի մուտացիաները, որոնք առաջացնում են հիվանդությունը, X-շղթայակցված ռեցեսիվ կերպով են ժառանգվում։ Թեև տղամարդիկ սովորաբար ունենում են ծանր ախտանիշներ, կանանց մոտ հիվանդությունը կարող է դրսևորվել ասիմպտոմատիկ ձևից մինչև ծանր ախտանիշներ[11][12]։

Մեխանիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաբրիի հիվանդությունը լիզոսոմալ կուտակման հիվանդություն է, որը առաջանում է ալֆա գալակտոզիդազ A ֆերմենտի անբավարարության հետևանքով։ Այս ֆերմենտի անբավարարությունը լիզոսոմներում և այլ բջիջներում հանգեցնում է գալակտոսֆինգոլիպիդների կուտակման և բազմահամակարգային ախտահարման։ Ախտանիշները ներառում են ցավային նոպաներ, անգիոկերատոմա, եղջերաթաղանթի դիստրոֆիա և հիպոհիդրոզ։ Ծանր դեպքերում առաջանում է երիկամների, ուղեղի անոթների և սրտի ախտահարումներ, և դրանք են հիմնականում հիվանդությամբ տառապողների մահվան պատճառ դառնում։ Ֆաբրիի հիվանդությունը X-շղթայակցված է և դրսևորվում է հիմնականում հոմոզիգոտ տղամարդկանց, բայց նաև հետերոզիգոտ կանանց մոտ։ Հիվանդների մոտ կարող է զարգանալ հիպերտրոֆիկ կարդիոմիոպաթիա, առիթմիա, հաղորդունակության խանգարումներ և փականային շեղումներ[13][14]։

Ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաբրի հիվանդությունը ախտորոշվում է անհատի հիվանդության կլինիկական պատկերի հիման վրա և կարող է ախտորոշվել ֆերմենտային վերլուծության միջոցով (սովորաբար արվում է լեյկոցիտների վրա)՝ չափելով ալֆա-գալակտոզիդազա ֆերմենտի ակտիվության մակարդակը։ Ֆերմենտային անալիզը հուսալի չէ կանանց մոտ հիվանդության ախտորոշման համար՝ X քրոմոսոմի պատահական ինակտիվացման պատճառով։ GLA գենի մոլեկուլային գենետիկական վերլուծությունը կանանց մոտ ախտորոշման ամենաճշգրիտ մեթոդն է, հատկապես, եթե մուտացիաներն արդեն հայտնաբերվել են ընտանիքի արական սեռի անդամների մոտ։ Նշվել են հիվանդություն առաջացնող բազմաթիվ մուտացիաներ։ Երիկամների բիոպսիան կարող է նաև վկայել Ֆաբրի հիվանդության մասին, եթե նրանում նկատվում է լիպիդների ավելցուկային կուտակում։ Մանկաբույժները սովորաբար սխալ են ախտորոշում Ֆաբրիի հիվանդությունը[15]։ Միևնույն ընտանիքի բոլոր հիվանդության դեպքում ունենում են նույն մուտացիան, հետևաբար, եթե ընտանիքի մեկ անդամի մոտ կատարվում է ԴՆԹ հաջորդականության վերլուծություն, ապա ընտանիքի մյուս անդամների մոտ նույնպես կարող է ախտորոշում կատարվել՝ ամբողջ գենը թեստավորելու փոխարեն նպատակային հաջորդականության վերլուծություն կատարելով[16]։ Նպատակային հաջորդականության վերլուծությունը ավելի արագ է կատարվում և ավելի քիչ ծախսատար է։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ընտանիքում յուրաքանչյուր առաջին ախտորոշման դեպքում ախտորոշվում է նաև ընտանիքի ևս հինգ անդամ (անմիջական և ընդլայնված)[16]։

ՄՌՏ հետազոտությունը ճշգրիտ է ձախ փորոքի զանգվածի, հաստության և հիպերտրոֆիայի որոշման հարցում։ Գադոլինիումի ուշացած կուտակումը ցույց է տալիս միջնապատի ազդանշանի ավելացում ձախ փորոքի հիմքի ներքևի կողմնային պատին, սովորաբար ոչ հիպերտրոֆիկ փորոքում։ T1 պատկերը կարող է ցույց տալ ցածր T1 ազդանշան հիվանդությամբ տառապողների 40%-ի մոտ՝ սրտում սֆինգոլիպիդների կուտակման պատճառով, նույնիսկ առանց փորոքային հիպերտրոֆիայի։ Այսպիսով, ՄՌՏ-ն հիվանդության վաղ ախտորոշման օգտակար միջոց է[17]։ T2 ազդանշանն ավելանում է բորբոքման և այտուցի դեպքում[18]։

Բուժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաբրիի հիվանդության հասանելի բուժում նպատակ ունի շտկել ալֆա գալակտոզիդազ Ա ֆերմենտի նվազման ակտիվության հիմնախնդիրը և դրանով իսկ նվազեցնել օրգանների վնասման վտանգը և երկարացնել կյանքի սպասվող տևողությունը, երբ օրգանի վնասվածքն արդեն տեղի է ունեցել։

Թերապիաներ, որոնք ուղղված են ֆերմենտային ակտիվությանը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ֆերմենտների փոխարինման թերապիան նախատեսված է ապահովելու այն ֆերմենտը, որը բացակայում է գենետիկ խնդիրների հետևանքով։ Այս բուժումը, կարող է մասամբ կանխել հիվանդության առաջընթացը և վերացնել որոշ ախտանիշներ։ Մարտի 2022-ի դրությամբ Ֆաբրի հիվանդության համար հասանելի են երկու բժշկական դեղամիջոցներ, որոնք հիմնված են ֆերմենտային փոխարինող թերապիայի վրա[19]։
  • Agalsidase alfa-ն, որը վաճառվում է Takeda ընկերության կողմից Replagal վաճառքային անվանմամբ (շիրի ընկերությունը ձեռք բերելուց ի վեր), ալֆա-գալակտոզիդազա A-ի ռեկոմբինանտ ձև է, որը հաստատվել է ԵՄ-ում 2001 թվականին։ FDA-ի հաստատումը կիրառվել է Միացյալ Նահանգների համար։ Այնուամենայնիվ, Շիրը հետ է կանչել ԱՄՆ-ում հաստատման իրենց դիմումը 2012 թվականին՝ պատճառաբանելով, որ գործակալությունը նախքան հաստատումը կպահանջի լրացուցիչ կլինիկական փորձարկումներ։ Մարտի 2022-ի դրությամբ Replagal-ը չի ստացել FDA-ի հաստատումը[20][21][22][22][23][24]։
  • Agalsidase բետան, որը վաճառվում է Fabrazyme ապրանքանիշի տակ Sanofi ընկերության կողմից, ալֆա-գալակտոզիդազի մեկ այլ ռեկոմբինանտ ձև է։ Ինչպես replagal-ը, այն ԵՄ-ում հաստատում ստացավ 2001 թվականին։ 2003 թվականին այն Fabry հիվանդության առաջին բուժումն էր, որը հաստատվեց FDA-ի կողմից[25][26]։
  • Pegunigalsidase alfa-ն (Elfabrio) բժշկական օգտագործման համար հաստատվել է Եվրոպական Միությունում 2023 թվականի մայիսին[27]։
Կլինիկական առումով, agalsidase alfa-ն և agalsidase beta-ն ընդհանուր առմամբ նման են արդյունավետությամբ և անվտանգությամբ[28], սակայն դրանք երբեք ուղղակիորեն չեն համեմատվել պատահական փորձարկումների ժամանակ[29]։ Երկուսն էլ տրվում են ներերակային ինֆուզիոն եղանակով ամեն երկու շաբաթը մեկ անգամ[20][25]։ Դրանք հասանելի են Եվրոպայում և աշխարհի շատ այլ մասերում, սակայն բուժման ծախսերը մնում են շատ բարձր[30]։
  • Ֆարմակոլոգիական շապերոնային թերապիան ֆերմենտների ակտիվությունը պահպանելու ևս մեկ ռազմավարություն է։ Դա նպաստում է ալֆա-գալակտոսիդազ ֆերմենտի ճիշտ ծալմանը՝ չնայած Ֆաբրիի հիվանդության առաջացման մուտացիաներին։ Մարտի 2022-ի դրությամբ Ֆաբրի հիվանդության համար հասանելի է մեկ բժշկական դեղամիջոց, որը հիմնված է դեղաբանական շապերոնային թերապիայի վրա։
  • Միգալաստատը, որը վաճառվում է Galafold վաճառքային անվանմամբ՝ Amicus Therapeutics ընկերության կողմից։ Այն դեղաբանական շապերոն է, որը կարող է կայունացնել ալֆա-գալակտոզիդազի բազմաթիվ մուտանտային ձևեր[31]։ Այն ընդունվում է պերօրալ։ Պատահական փորձարկման ժամանակ, որը համեմատում էր Միգալաստատը ֆերմենտային փոխարինող թերապիայի հետ, պարզվեց, որ երկու բուժման արդյունավետությունն ու անվտանգությունը նման են իրար[32]։ Եվրոպական դեղամիջոցների գործակալության՝ մարդու օգտագործման համար նախատեսված դեղամիջոցների կոմիտեն (CHMP) դեղին շնորհեց շուկայավարման թույլտվություն Galafold անունով[33][34][35][36][37][38]։
  • Փորձարարական թերապիաները, որոնք հաստատված չեն բուժման համար 2022 թվականի մարտի դրությամբ, ներառում են հետևյալը.
    • Գենային թերապիայի բուժում, որը գտնվում է վաղ փուլային կլինիկական փորձարկումների մեջ՝ AvroBio-ին լիցենզավորված տեխնոլոգիայով[39][40][41],
    • Սուբստրատի նվազեցման թերապիա Venglustat (Ibiglustat) մշակվում է Sanofi-Genzyme-ի կողմից[42],
    • Bio-better ERT (CDX-6311) մինչկլինիկական մշակման փուլում է Codexis ընկերության կողմից
    • Գենային թերապիա (ST-920), որը մշակվում է Sangamo ընկերության կողմից[43]։
    • Նուկլեոզիդային մոդիֆիկացված ՌՆԹ բուժում, որն արդյունավետություն է ցույց տվել Ֆաբրի հիվանդության մկների մոդելում և կարդիոմիոցիտներում, որոնք ստացվել են Ֆաբրի հիվանդությամբ տառապող անհատների կողմից ատացված պլյուրիպոտենտ ցողունային բջիջներից[44]։

Օրգան սպեցիֆիկ բուժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաբրի հիվանդության հետ կապված ցավը կարող է մասամբ մեղմվել որոշ հիվանդների մոտ ֆերմենտային փոխարինող թերապիայի միջոցով, սակայն ցավի կառավարման սխեմաները կարող են ներառել նաև ցավազրկողներ, հակացնցումային միջոցներ և ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղամիջոցներ։ Երիկամային անբավարարությունը, որը նկատվում է Ֆաբրի հիվանդությամբ տառապողներից ոմանց մոտ, երբեմն պահանջում է հեմոդիալիզ։ Ֆաբրի հիվանդության սրտային բարդությունները ներառում են սրտի աննորմալ ռիթմը, որը կարող է պահանջել սրտի ռիթմավար կամ իմպլանտացվող կարդիովերտեր-դեֆիբրիլյատոր, մինչդեռ հաճախ նկատվող կարդիոմիոպաթիան կարող է պահանջել միզամուղներ[19]։

Կանխատեսում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2001 թվականից մինչև 2008 թվականը տղամարդկանց կյանքի միջին տևողությունը կազմել է 58,2 տարի՝ ընդհանուր բնակչության 74,7 տարվա համեմատ, իսկ կանանց համար՝ 75,4 տարի՝ ընդհանուր բնակչության 80,0 տարվա համեմատ։ Մահվան ամենատարածված պատճառը սրտանոթային հիվանդություն է, և նրանցից շատերը ստացել են երիկամների փոխպատվաստում[45]։

Համաճարակաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաբրիի հիվանդությունը համաժողովրդական է, սակայն դրա հազվադեպության պատճառով հիվանդության ճշգրիտ հաճախականության որոշումը դժվար է։ Նորածինների սքրինինգային հետազոտությամբ հայտնաբերել են հիվանդության անսպասելիորեն բարձր տարածվածություն։ Իտալիայում հիվանդությունը հայտնաբերվում է մոտ 3100 նորածիններից մեկի մետ, իսկ Թայվանում հայտնաբերել են նորածին արական սեռի երեխաների շրջանում զարմանալիորեն բարձր հաճախականություն՝ 1500-ից մեկի մոտ[14]։

Հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ֆերմենտային փոխարինող թերապիա. բացակայող ֆերմենտի փոխարինում բջիջներից լիպիդները (GL-3) մաքրելու համար,
  • Սուբստրատի սինթեզի արգելակում, որը նաև կոչվում է սուբստրատի կրճատման թերապիա։ Արգելափակում է բջիջներում կուտակվող լիպիդի (GL-3) արտադրությունը,
  • Շապերոնային թերապիա. օգտագործում է փոքր մոլեկուլային դեղամիջոցներ, որոնք կապում են արատավոր ֆերմենտին և կայունացնում այն՝ բարձրացնելու ֆերմենտի ակտիվությունը և բջջային ֆունկցիան,
  • Գենային խմբագրում. տեխնոլոգիա է, որի միջոցով կարգավորվում է գենային հաջորդականությունը,
  • Գենային թերապիա. գենետիկորեն ձևափոխում է տուժած բջիջները՝ բացակայող ֆերմենտը արտադրելու համար[16]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆաբրիի հիվանդությունն առաջին անգամ նկարագրվել է մաշկաբան Յոհաննես Ֆաբրիի և վիրաբույժ Ուիլյամ Անդերսոնի կողմից 1898 թվականին։ Հաստատվել է, որ դա պայմանավորված է լիպիդների աննորմալ պահեստավորմամբ։ 1960-ականներին հաստատվեց ժառանգական օրինաչափությունը որպես X-կապակցված, ինչպես նաև գլիկոլիպիդների կուտակման պատճառ հանդիսացող մոլեկուլային թերությունը[2][3][46]։

Քեն Հաշիմոտոն հրապարակել է իր դասական հոդվածը Ֆաբրի հիվանդության մասին, իր էլեկտրոնային մանրադիտակով կատարված բացահայտումների վերաբերյալ 1965 թվականին[47][48]։

Ֆաբրի հիվանդության առաջին թիրախային բուժումը հաստատվել է 2001 թվականին[19][49]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ James, Berger & Elston 2006, էջ. 538
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Fabry, Joh (December 1898). «Ein Beitrag zur Kenntniss der Purpura haemorrhagica nodularis (Purpura papulosa haemorrhagica Hebrae)» [A contribution to the knowledge of the purpura haemorrhagica nodularis (purpura papulosa haemorrhagica Hebrae)]. Archiv für Dermatologie und Syphilis (գերմաներեն). 43 (1): 187–200. doi:10.1007/bf01986897. S2CID 33956139.
  3. ↑ 3,0 3,1 Schiffmann, Raphael (2015). «Fabry disease». Neurocutaneous Syndromes. Handbook of Clinical Neurology. Vol. 132. էջեր 231–248. doi:10.1016/B978-0-444-62702-5.00017-2. ISBN 9780444627025. PMID 26564084.
  4. ↑ «Fabry disease | Genetic and Rare Diseases Information Center (GARD) – an NCATS Program». rarediseases.info.nih.gov (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 17-ին.
  5. ↑ Hoffmann, Bjoern; Beck, Michael; Sunder-Plassmann, Gere; Borsini, Walter; Ricci, Roberta; Mehta, Atul; FOS European, Investigators. (July 2007). «Nature and Prevalence of Pain in Fabry Disease and Its Response to Enzyme Replacement Therapy—A Retrospective Analysis From the Fabry Outcome Survey». The Clinical Journal of Pain. 23 (6): 535–542. doi:10.1097/AJP.0b013e318074c986. PMID 17575495. S2CID 36215895.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Putko, Brendan N.; Wen, Kevin; Thompson, Richard B.; Mullen, John; Shanks, Miriam; Yogasundaram, Haran; Sergi, Consolato; Oudit, Gavin Y. (March 2015). «Anderson-Fabry cardiomyopathy: prevalence, pathophysiology, diagnosis and treatment». Heart Failure Reviews. 20 (2): 179–191. doi:10.1007/s10741-014-9452-9. ISSN 1573-7322. PMID 25030479. S2CID 11521278.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Akhtar, M. M.; Elliott, P. M. (2018 թ․ հունիսի 16). «Anderson-Fabry disease in heart failure». Biophysical Reviews. 10 (4): 1107–1119. doi:10.1007/s12551-018-0432-5. ISSN 1867-2450. PMC 6082315. PMID 29909504.
  8. ↑ «Proceedings of the 24th Paediatric Rheumatology European Society Congress: Part two». Pediatric Rheumatology Online Journal. 15 (Suppl 2): 65. 2017 թ․ սեպտեմբերի 1. doi:10.1186/s12969-017-0186-9. PMC 5592437.
  9. ↑ Chew, E.; Ghosh, M.; McCulloch, C. (June 1982). «Amiodarone-induced cornea verticillata». Canadian Journal of Ophthalmology. 17 (3): 96–99. PMID 7116220.
  10. ↑ Karen, Julie K.; Hale, Elizabeth K.; Ma, Linglei (2005). «Angiokeratoma corporis diffusum (Fabry disease)». Dermatology Online Journal. 11 (4): 8. doi:10.5070/D30TT696NJ. PMID 16403380.
  11. ↑ Šimčíková D, Heneberg P (December 2019). «Refinement of evolutionary medicine predictions based on clinical evidence for the manifestations of Mendelian diseases». Scientific Reports. 9 (1): 18577. Bibcode:2019NatSR...918577S. doi:10.1038/s41598-019-54976-4. PMC 6901466. PMID 31819097.
  12. ↑ James, Berger & Elston 2006, էջեր. &#91, Հղում աղբյուրներին&#93,
  13. ↑ Perrot, Andreas; Osterziel, Karl Josef; Beck, Michael; Dietz, Rainer; Kampmann, Christoph (2002 թ․ նոյեմբերի 1). «Fabry Disease: Focus on Cardiac Manifestations and Molecular Mechanisms». Herz. 27 (7): 699–702. doi:10.1007/s00059-002-2429-9. PMID 12439642. S2CID 25962218.
  14. ↑ 14,0 14,1 Germain, Dominique P (2010). «Fabry disease». Orphanet Journal of Rare Diseases. 5 (1): 30. doi:10.1186/1750-1172-5-30. PMC 3009617. PMID 21092187.
  15. ↑ Marchesoni, Cintia L.; Roa, Norma; Pardal, Ana María; Neumann, Pablo; Cáceres, Guillermo; Martínez, Pablo; Kisinovsky, Isaac; Bianchi, Silvia; Tarabuso, Ana Lía; Reisin, Ricardo C. (May 2010). «Misdiagnosis in Fabry disease». The Journal of Pediatrics. 156 (5): 828–31. doi:10.1016/j.jpeds.2010.02.012. PMID 20385321.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 «You are being redirected...». www.fabrydisease.org. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  17. ↑ Hagège, Albert; Réant, Patricia; Habib, Gilbert; Damy, Thibaud; Barone-Rochette, Gilles; Soulat, Gilles; Donal, Erwan; Germain, Dominique P. (April 2019). «Fabry disease in cardiology practice: Literature review and expert point of view». Archives of Cardiovascular Diseases (անգլերեն). 112 (4): 278–287. doi:10.1016/j.acvd.2019.01.002. PMID 30826269.
  18. ↑ Baig, S; Vijapurapu, R; Alharbi, F; Nordin, S; Kozor, R; Moon, J; Bembi, B; Geberhiwot, T; Steeds, R P (2019 թ․ հունվարի 1). «Diagnosis and treatment of the cardiovascular consequences of Fabry disease». QJM: An International Journal of Medicine (անգլերեն). 112 (1): 3–9. doi:10.1093/qjmed/hcy120. ISSN 1460-2725. PMID 29878206.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Wanner, Christoph; Arad, Michael; Baron, Ralf; Burlina, Alessandro; Elliott, Perry M.; Feldt-Rasmussen, Ulla; Fomin, Victor V.; Germain, Dominique P.; Hughes, Derralynn A. (June 2018). «European expert consensus statement on therapeutic goals in Fabry disease» (PDF). Molecular Genetics and Metabolism. 124 (3): 189–203. doi:10.1016/j.ymgme.2018.06.004. ISSN 1096-7206. PMID 30017653. S2CID 51676692.
  20. ↑ 20,0 20,1 «Replagal EPAR». 2018 թ․ սեպտեմբերի 17. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 21-ին.
  21. ↑ «With A Life-Saving Medicine In Short Supply, Patients Want Patent Broken». NPR.org. 2010 թ․ օգոստոսի 4. Արխիվացված օրիգինալից 14 September 2010-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  22. ↑ 22,0 22,1 Keating, Gillian M. (October 2012). «Agalsidase alfa: a review of its use in the management of Fabry disease». BioDrugs. 26 (5): 335–354. doi:10.2165/11209690-000000000-00000. PMID 22946754.
  23. ↑ Grogan, K. (2012 թ․ մարտի 15). «Shire withdraws Replagal in USA as FDA wants more trials». PharmaTimes. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  24. ↑ «Replagal FDA Approval Status». Վերցված է 2022 թ․ մարտի 21-ին.
  25. ↑ 25,0 25,1 «Fabrazyme EPAR». 2018 թ․ սեպտեմբերի 17. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 21-ին.
  26. ↑ «Drug Approval Package: Fabrazyme (agalsidase beta)». www.fda.gov. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 21-ին.
  27. ↑ «Elfabrio EPAR». European Medicines Agency. 2023 թ․ մայիսի 8. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 9-ին. Text was copied from this source which is copyright European Medicines Agency. Reproduction is authorized provided the source is acknowledged.
  28. ↑ Arends, Maarten; Biegstraaten, Marieke; Wanner, Christoph; Sirrs, Sandra; Mehta, Atul; Elliott, Perry M.; Oder, Daniel; Watkinson, Oliver T.; Bichet, Daniel G.; Khan, Aneal; Iwanochko, Mark; Vaz, Frédéric M.; Van Kuilenburg, André B P.; West, Michael L.; Hughes, Derralynn A.; Hollak, Carla E M. (2018). «Agalsidase alfa versus agalsidase beta for the treatment of Fabry disease: An international cohort study». Journal of Medical Genetics. 55 (5): 351–358. doi:10.1136/jmedgenet-2017-104863. PMC 5931248. PMID 29437868.
  29. ↑ «Search for interventional trials with Replagal and Fabrazyme on clinicaltrials.gov». Վերցված է 2022 թ․ մարտի 21-ին.
  30. ↑ Turner, Neil N; Turner, Neil N; Lameire, Norbert; Goldsmith, David J; Winearls, Christopher G; Himmelfarb, Jonathan; Remuzzi, Giuseppe, eds. (2015). Fabry disease: Management and outcome. Vol. 1. Oxford University Press. doi:10.1093/med/9780199592548.003.0338. ISBN 9780199592548.
  31. ↑ Կաղապար:ClinicalTrialsGov
  32. ↑ Hughes, D. A.; և այլք: (2017). «Oral pharmacological chaperone migalastat compared with enzyme replacement therapy in Fabry disease: 18-month results from the randomised phase III ATTRACT study». Journal of Medical Genetics. 54 (4): 288–296. doi:10.1136/jmedgenet-2016-104178. PMC 5502308. PMID 27834756.
  33. ↑ «Amicus Therapeutics Announces European Commission Approval for Galafold (Migalastat) in Patients with Fabry Disease in European Union». GlobeNewswire. 2016 թ․ մայիսի 31.
  34. ↑ «Summary of Product Characteristics for Galafold» (PDF). European Medicines Agency. June 2016. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 27-ին.
  35. ↑ «Galafold EPAR». European Medicines Agency (EMA). 2018 թ․ սեպտեմբերի 17. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  36. ↑ «Drug Approval Package: Galafold (migalastat)». www.fda.gov. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 21-ին.
  37. ↑ «Migalastat Orphan Drug Designations and Approvals». U.S. Food and Drug Administration (FDA). Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  38. ↑ «EU/3/06/368». European Medicines Agency (EMA). 2018 թ․ սեպտեմբերի 17. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
  39. ↑ «Canada launches first gene therapy trial for Fabry disease». EurekAlert!. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 31-ին.
  40. ↑ «Open-Label, Study Of Efficacy and Safety Of AVR-RD-01 for Treatment -Naive Subjects With Classic Fabry Disease - Full Text View - ClinicalTrials.gov». clinicaltrials.gov. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 31-ին.
  41. ↑ «UHN Start-up AVROBIO, Inc. Announces $60 Million Series B Financing to Advance Gene Therapy Pipeline for Lysosomal Storage Disorders and Apply Lentiviral Platform to Other Genetic Diseases | TDC».
  42. ↑ «Venglustat (Ibiglustat)». Վերցված է 2022 թ․ մարտի 21-ին.
  43. ↑ «Fabry Disease Treatment». www.fabrydisease.org. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 21-ին.
  44. ↑ Ter Huurne, Menno; Parker, Benjamin L.; Liu, Ning Qing; Qian, Elizabeth Ling; Vivien, Celine; Karavendzas, Kathy; Mills, Richard J.; Saville, Jennifer T.; Abu-Bonsrah, Dad; Wise, Andrea F.; Hudson, James E.; Talbot, Andrew S.; Finn, Patrick F.; Martini, Paolo G. V.; Fuller, Maria (2023 թ․ սեպտեմբերի 7). «GLA-modified RNA treatment lowers GB3 levels in iPSC-derived cardiomyocytes from Fabry-affected individuals». American Journal of Human Genetics. 110 (9): 1600–1605. doi:10.1016/j.ajhg.2023.07.013. hdl:2440/139761. ISSN 1537-6605. PMID 37607539.
  45. ↑ Waldek, Stephen; Patel, Manesh R.; Banikazemi, Maryam; Lemay, Roberta; Lee, Philip (November 2009). «Life expectancy and cause of death in males and females with Fabry disease: findings from the Fabry Registry». Genetics in Medicine. 11 (11): 790–796. doi:10.1097/GIM.0b013e3181bb05bb. PMID 19745746.
  46. ↑ Anderson, William (April 1898). «A Case of 'Angeio-Keratoma'». British Journal of Dermatology. 10 (4): 113–117. doi:10.1111/j.1365-2133.1898.tb16317.x. S2CID 70966125.
  47. ↑ John Thorne Crissey; Lawrence C. Parish; Karl Holubar (2013). Historical Atlas of Dermatology and Dermatologists. CRC Press. էջ 179. ISBN 978-1-84214-100-7.
  48. ↑ Mehta, Atul; Beck, Michael; Linhart, Aleš; Sunder-Plassmann, Gere; Widmer, Urs (2006), Mehta, Atul; Beck, Michael; Sunder-Plassmann, Gere (eds.), «History of lysosomal storage diseases: an overview», Fabry Disease: Perspectives from 5 Years of FOS, Oxford PharmaGenesis, ISBN 978-1903539033, PMID 21290707, Վերցված է 10 August 2018-ին
  49. ↑ «Shire Submits Biologics License Application (BLA) for Replagal with the U.S. Food and Drug Administration (FDA)». FierceBiotech. 2009 թ․ դեկտեմբերի 22.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դասակարգում
Արտաքին աղբյուրներ
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ֆաբրիի_հիվանդություն&oldid=9360771» էջից