Միքայել Չամչյան

Միքայել Չամչյան;
Ծնվել է	դեկտեմբերի 4 (15), 1738
Ծննդավայր	Կոստանդնուպոլիս, Օսմանյան կայսրություն
Մահացել է	սեւտեմբեր1 (սեպտեմբեր 14), 1823
Մահվան վայր	Կոստանդնուպոլիս, Օսմանյան կայսրություն
Կրթություն	Մխիրթարյան վարժարան
Մասնագիտություն	պատմաբան, քերական, լեզվաբան, աստվածաբան և մանկավարժ
	Mikayel Chamchian Վիքիպահեստում

Միքայել (Կարապետ) Աբրահամի Չամչյան, (դեկտեմբերի 4 (15), 1738, Ստամբուլ, Օսմանյան կայսրություն - նոյեմբերի 30 (դեկտեմբերի 12), 1823), հայ ականավոր պատմաբան, քերական, լեզվաբան, աստվածաբան և մանկավարժ, Մխիթարյան միաբանության անդամ (1762 թվականից), վարդապետ, Բասրայի և Բաղդադի հայ կաթոլիկական համայնքի հոգևոր առաջնորդ (1769):

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միքայել Չամչյանը ծնվել է 1738 թվականի դեկտեմբերի 4 (15)-ին Կոստանդնուպոլսում։ Սկզբնական կրթությունը ստացել է իր ծննդավայրում, այնուհետև սովորել Ս. Ղազարի Մխիթարյան վարժարանում։ Տիրապետել է բազմաթիվ հին և նոր լեզուների, մասնավորապես հունարենին, լատիներենին, եբրայերենին, ասորերենին, պարսկերենին, թուրքերենին, ֆրանսերենին, գերմաներենին, իտալերենին, սանսկրիտին։ 23 տարեկան հասակում մեկնում է Վենետիկ և 1762 թվականին դառնում Մխիթարյան միաբանության անդամ։ Նա Մխիթարյան միաբանության դպրոցում դասավանդում է հայոց լեզու և քերականություն։ 1769 թվականին օծվել է վարդապետ և նշանակվել Բասրայի և Բաղդադի հայ կաթոլիկ համայնքի հոգևոր առաջնորդ։ 1774 թվականին վերադառնալով Վենետիկ՝ Մ. Չամչյանը իրեն նվիրում է մանկավարժական և գիտական գործունեությանը։ 1776-1789 թվականներին վարել է Սբ. Ղազարի, 1789-1791 թվականներին՝ Տրանսիլվանիայի Եղիսաբեթուպոլիս քաղաքի հայկական վարժարանների վերատեսչի, 1795-1823 թվականներին՝ Կոստանդնուպոլսի Մխիթարյան միաբանության մեծավորի պաշտոնները, եղել միաբանության վարչական մարմնի խորհրդական։ 1795 թվականին մեկնում է Կոստանդնուպոլիս, որտեղ անց է կացնում իր հետագա կյանքը և մահանում 1823 թվականին՝ 85 տարեկան հասակում^[1]։

Մ. Չամչյանի գրչին են պատկանում շուրջ մեկ տասնյակ, հիմնականում բազմահազարանոց աշխատություններ, որոնցից մի քանիսը ունեն կրոնական բովանդակություն և առանձին հետաքրքրություն չեն առաջացրել։ Նա կազմել է նաև հայկական դպրոցների ուսումնական և բարոյակրթական կանոններ և ծրագրեր, կարևորել է հայկական դպրոցը եվրոպականացումը և ժողովրդի շահերին ծառայեցնելը։ Ծավալել է հայագիտական բուռն գործունեություն։ Նրան աշակերտել են Մկրտիչ և Հարություն Ավգերյանները, Մանվել Ջախջախյանը, Ղուկաս Ինճիճյանը և ուրիշներ^[2]։

Գրական ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Պատմութիւն Հայոց ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցամ Տեառն 1784»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ. Չամչյանի գրական ժառանգության մեջ արժեքավորներից մեկը «Պատմութիւն Հայոց» եռահատոր աշխատությունն է, որը լույս է տեսել 1784-1786թթ.: Աշխատությունը Հայաստանի քննական պատմություն ստեղծելու առաջին փորձն էր հայ պատմագիտության մեջ։ Հեղինակը գրքի առաջաբանում նշում է այն դժվարությունները, որոնց հանդիպել է աշխատությունը շարադրելիս։ Դրանք էին՝ պատմիչների երկերում առկա հակասական տեղեկությունները, գրչական աղավաղումները, ընդմիջարկությունները, ժամանակագրության և սկզբնաղբյուրների մատնանշման բացակայություն և այլն։ Հեղինակը առանձնացնում է նաև իր հետազոտական աշխատանքի հիմնական փուլերը։

Չամչյանին հաջողվել է տարբեր ձեռագրերի համեմատության հիման վրա կատարել բնագրական աղճատումների սրբագրություն, մատենագրական հուշարձաններում առկա հակասությունների վերլուծության ճանապարհով հասնել իրական եղելությունների բացահայտման, հասնել բնագրեր ներմուծված պատահական կամ կանխամտածված ընդմիջարկությունների մաքրման, օտարալեզու սկզբնաղբյուրների, հիշատակարանների և այլ օժանդակ նյութերի հիման վրա համալրել հայ պատմիչների երկերից բացակայող տեղեկությունները, Հայաստանի պատմությունը համադրել Պարսկաստանի, Հունաստանի և Հռոմի պատմությունների հետ, սահմանել Հայաստանի պատմության ճշգրիտ ժամանակագրությունը՝ հիմք ընդունելով տարբեր աշխարհակալների գահակալության տարիները և նրանց օրոք տեղի ունեցած եղելությունները, ինչպիսիք են Կյուրոսը, Դարեհը, Ա. Մակեդոնացին և ուրիշներ։ Այս եռահատոր աշխատության յուրաքանչյուր հատորը բաղկացած է երկու գրքից, որոնց կցված են ընդարձակ մեկնաբանություններ։ Այդ մենկաբանություններում ներկայացված են զանազան մատենագիրների ցուցումներ, տարբեր գիտնականների կարծիքներ։ Աշխատության լուսանցքներում նշված են պատմական իրադարձությունների ժամանակը և այն աղբյուրները, որոնց հենքի վրա շարադրված է տվյալ բաժինը։ Չամչյանը պատմության շարադրանքը սկսել է ոչ թե Հայկ Նահապետից, ինչպես Խորենացին, այլ Ադամից, որը նրա կարծիքով հայության իսկական նախահայրն է։

Նրա պատմության առաջին գիրքը տոգորված է ազգային ռոմանտիկական հայեցողությամբ և արժեքավոր է զուտ նրանով, որ հետաքրքրություն է ներկայացնում հայ ժողովրդի ծագման հարցի վերաբերյալ։ Գիրքը չունի գիտական վերլուծության խորքայնություն՝ համակարգված պատմական արժանահավատ իրողություններով և փաստերով։

Երկրորդ գրքում արժեքավոր է հայկական գրերի գյուտին, Մաշտոցի, Սահակ Պարթևի և նրանց աշակերտների լուսավորական, մատենագրական և թարգմանչական գործունեությանը տրված գնահատականները։

Երրորդ գրքում հանգամանորեն ներկայացված է հայ ժողովրդի ազատագրական պատերազմները պարսկական, բյուզանդական, արաբական նվաճողների դեմ, այդ պայքարին տրված է կրոնական բովանդակություն։

Չորրորդ գրքում շարադրված է հայկական պետականության վերականգնման պատմությունը։

Հինգերորդ գրքում՝ Կիլիկյան Հայաստանի պատմությունը։

Վեցերորդ գիրքն ընդգրկում է «անիշխանության շրջանը»։ Այս գրքի՝ 17-18-րդ դարերի պատմությանը վերաբերող հատվածները սկզբնաղբյուրի արժեք ունեն, քանի որ այստեղ նկարագրված դեպքերից շատերը չեն հանդիպում այլ աղբյուրներում։ 5-րդ և 6-րդ գրքերում ներկայացված է նաև հայկական գաղթավայրերի պատմությունը, որը հեղինակը չի կտրել ժողովրդի ամբողջական պատմությունից^[3]։

«Քերականութիւն Հայկազեան լեզուի»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1779 թվականին հրատարակել է «Քերականութիւն Հայկազեան լեզուի» աշխատությունը, որը 1801-1859 թվականներին վերահրատարակվել է 15 անգամ և շուրջ 100 տարի օգտագործվել՝ որպես գրաբարի քերականության լավագույն դասագիրք։ Նա մերժել է լատինաբան հեղինակների քերականությունները, նրանց նորամուծությունները, որոնք, կաղապարվելով լատիներենին, չեն ներկայացրել գրաբարի քերականության իրական նկարագիրը։ Նա վերջնական հարված է հասցրել լատինաբանությանը և նպաստել հայերենի քերականության նախնական վիճակը վերականգնելու և հայերենը օտար տարրերից մաքրելու գործին^[4]։ Քերականությունը բաժանված է երեք մասի՝ «Յաղագս գործածութեան մասանց բանի», «Յաղագս որպէսութեան մասանց բանի», «Յաղագս համաձայնութեան մասանց բանի»։ Այդ բաժիններում հանգամանորեն վերլուծում և բացատրում է բառերի հոլովումը, միջարկությունների գործածության կանոնները, շաղկապների, կանոնները, ուղղագրության և այլ քերականական օրենքներ^[1]։

«Վահան ուղղափառութեան»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ. Չամչյանը մեծ ներդրում ունի հայ աստվածաբանության ու մեկնողական գրականության զարգացման գործում։ Աստվածաբանության առաջին աշխատությունը «Վահան ուղղափառութեան» քառահատորյակն է, որը ցավոք չի պահպանվել։ Այն դավանաբանական վիճաբանություն է ընդդեմ Կ. Պոլսի Հակոբ Նալյան պատրիարքի «Գիրք կոչեցեալ վէմ հաւատոյ» և «Ճրագ ճշմարտութեան» հակակաթոլիկական երկասիրությունների^[4]։

«Վահան հավատո...»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

18-րդ դարի երկրորդ կեսին մայր հայրենիքում և գաղթավայրերում հայ ժողովուրդը տարաբաժանված էր դավանական երկու հակամարտ խմբավորումների։ Մ. Չամչյանը գիտակցում էր, որ այդ դավանական անզիջում պայքարն ավելի է մասնատում ժողովրդին և նրան դարձնում անպաշտպան, ուստի փորձել է հաշտեցնել հակամարտ կողմերին և քարոզել եղբայրական սեր ու միություն։ Նա ձգտում էր Օսմանյան Թուրքիայում բնակվող հայ կաթոլիկների համար կայուն կացություն ստեղծել՝ Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքության հովանավորությամբ և աջակցությամբ։ Նա դեմ է արտահայտվում հայերի շրջանում կաթոլիկ միսիոներների հավատափոխության գործունեությանը։ Մ. Չամչյանը հեղինակել է Հայ առաքելական եկեղեցու ուղղափառությունը հիմնավորելուն միտված դավանաբանական բնույթի աշխատություն։

Ավելի քան 40 տարի նա աշխատել է «Վահան հաւատոյ, յորում հաստատի ուղղափառութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ սկսեալ ի Սրբոյն Գրիգորէ Հայաստանեայց Լուսաւորչէ մինչև ցայսօր» ընդարձակ (շուրջ 900-1000 էջ) երկասիրության վրա։ Այս երկասիրության յուրաքանչյուր տասը գլուխներում հեղինակը մեկը մյուսի ետևից հերքել է Վատիկանի կողմից Հայ առաքելական եկեղեցուն ներկայացված տասը կարծեցյալ մոլորությունները։

«Վահան հավատո...»-ը դավանական հաշտության կոչ էր հատկապես Կ. Պոլսի առաքելական և կաթոլիկ հայկական համայնքներին։ Չամչյանը ընդգծել է, որ Կաթոլիկ եկեղեցին և Հայ եկեղեցին լիիրավ և համահավասար անդամն են Ընդհանրական քրիստոնեական եկեղեցու՝ ապացուցելով Հայ եկեղեցու ուղղափառությունը, մերժելով լատինամոլների կողմից ներկայացված հերետիկոս որակումները։ Նա որոշակիորեն վերապահությամբ է մոտեցել նաև պապական գերիշխանության հիմնահարցին։ Գիրքը գաղտնի է պահվել, քանի որ Չամչյանը և իր գաղափարակիցները չեն համարձակվել քարոզել այդ գրքում առկա գաղափարները։ 1815 թվականի մարտին գիրքը հայտնաբերվել է Վատիկանի գործակալների կողմից, որից հետո ուղարկվել է Հռոմ։ Այնուհետև Հավատաքննության ատյանի կողմից 1819 թվականի մայիսի 5-ին ճանաչվել է որպես վտանգավոր, մոլորական ու հերետիկոսական աշխատություն, որից հետո էլ այն և ոչնչացվել է։ Այժմ հայտնի է «Վահան հավատո…»-ի համառոտ մեկ տարբերակ, որից հետագայում առաջացել են բազմաթիվ գրչագիր օրինակներ, որոնք գտնվում են տարբեր մատենադարաններում։ Այդ օրինակներից մեկը տպագրվել է 1873 թվականին Կալկաթայում՝ «Վահան հաւատոյ ուղղափառութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ» վերնագրով^[4]։

Կոնստանդնուպոլսի հայ առաքելական և կաթոլիկ համայնքները համախմբելու ուղղությամբ Չամչյանը դիմել է նաև գործնական քայլերի՝ բանակցություններ վարելով հայոց պատրիարքներ Հովհաննես Չամաշրճյանի և Պողոս Գրիգորյանի հետ։ Հրավիրվել են խորհրդակցություններ, պատրաստվել «Հրավեր սիրոյ» հատուկ շրջաբերականը, սակայն՝ արդյունք չեն տվել։ Միութենական այդ քայլերը Էջմիածնի և Վատիկանի կողմից դատապարտվել են^[2]։

Սաղմոսարանը և հայերեն թարգմանությունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ. Չամչյանի գործունեության մեջ առանձնացվում են մեկնողական գրականության զարգացման ուղղված աշխատությունները։ Նրա աշխատալից գործունեության արդյունքն են սաղմոսների Ավագ օրհնություններին նվիրված «Նուագարան օրհնութեանց...» (1801) երկասիրությունը և սաղմոսները մեկնող «Մեկնութիւն սաղմոսաց»-ը։ «Մեկնություն սաղմոսաց» (10 հատոր, 1815–23 թթ.) երկասիրությունը հանդիսանում է հայ մեկնողական գրականության գլուխգործոցներից մեկը։ Մ. Չամչյանը ճշգրտումներ է իրականացրել՝ սաղմոսների հայերեն թարգմանությունները համեմատելով ասորերեն, հունարեն, լատիներեն, եթովպերեն, արաբերեն թարգմանությունների, նաև եբրայերեն բնագրի հետ։ Հեղինակը վերացրել է թարգմանական աղավաղումները, մեկնաբանել սաղմոսների գեղագիտական, իմաստասիրական, գեղարվեստական արժեքները։

Չամչյանը ներկայացրել է սաղմոսների հայերեն հնագույն թարգմանությունների նախնական օրինակները, որոնց կցված են մանրամասն ծանոթագրություններ և բացատրություններ։ Այս տեսանկյունից արժեքավոր է նաև Չամչյանի նույն եղանակով մեկնված «Մեկնութիւն Ավետարանին Յովհաննու» աշխատությունը, որը ներկայումս գտնվում է Վենետիկի Մխիթարյանների ձեռագրատանը^[4]։

Աշխատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մխիթարյան միաբանություն

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 Հայ մշակույթի նշանավոր գործիչները V- XVIII դարեր. Երևան: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն. 1976. էջ 523.
↑ ^2,0 ^2,1 «Չամչյան Միքայել». Հայկական հանրագիտարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 10.02.2023-ին.
↑ Սարուխանյան, Նորայր (2013). Հայ պատմագիտությունը 19-ր դարում և 20-րդ դարասկզբին. Երևան: ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն. էջեր 14–15. ISBN 978-5-8080-1045-1.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Ութուջյան Ա. «Չամչյան Միքայել». ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ. Վերցված է 10.02.2023-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Միքայել Չամչյան» հոդվածին։

[:0-1] 1,0 ^1,1 Հայ մշակույթի նշանավոր գործիչները V- XVIII դարեր. Երևան: Երևանի համալսարանի հրատարակչություն. 1976. էջ 523.

[:1-2] 2,0 ^2,1 «Չամչյան Միքայել». Հայկական հանրագիտարան. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 10.02.2023-ին.

[3] Սարուխանյան, Նորայր (2013). Հայ պատմագիտությունը 19-ր դարում և 20-րդ դարասկզբին. Երևան: ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն. էջեր 14–15. ISBN 978-5-8080-1045-1.

[:2-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Ութուջյան Ա. «Չամչյան Միքայել». ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ. Վերցված է 10.02.2023-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]