«Մատանիների տիրակալը» (անգլ.՝ The Lord of the Rings), անգլիացի գրող Ջոն Ռոնալդ Ռուել Թոլքինի վեպ, ֆենթեզի ժանրի ամենահանրաճանաչ երկերից մեկը։ Առաջին անգամ հրատարակվել է 1954-1955 թվականներին Լոնդոնում։ Վեպը լույս է տեսել երեք հատորով՝ «Մատանու պահապանները» (անգլ.՝ The Fellowship of the Ring), «Երկու ամրոց» (անգլ.՝ The Two Towers) և «Արքայի վերադարձը» (անգլ.՝ The Return of the King)։ Թարգմանված է առնվազն 38 լեզուների և բոլոր ժամանակների ամենաշատ վաճառված ստեղծագործություններից է, ունենալով ավելի քան 150.000.000 վաճառք։ Վեպի առաջին մասը թարգմանվել է նաև հայերեն (թարգմանությունը կատարվել է ռուսերենից) Էմմա Մակարյանի կողմից, լույս է տեսել 1989 թ. «Պահապանները» անունով[4]։
Պատմությունը սկիզբ է առնում որպես 1937 թվականին գրված ֆանտաստիկ վեպի՝ «Հոբիթ կամ գնալն ու գալը»-ի շարունակություն, սակայն զարգացումները նրան հասցնում են ավելի բարձր մակարդակի ստեղծագործության։ Գրվել է մի քանի էտապներով (1937-1949) մեծ մասամբ Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմի ժամանակ։ Վերնագիրը վերաբերում է վեպի գլխավոր հակահերոսին՝ Սաուրոնին, որն ավելի վաղ շրջանում ստեղծել էր Համիշխանության մատանին որպես անսահման հզոր զենք՝ նվաճելու մյուս Հզորության մատանիները և կառավարելու Միջերկիրը։ Պատմությունը սկսում է «Շայր» կոչվող վայրից։ Այն պատմվում է հիմնական կերպարների՝ Ֆրոդո Բեգինսի, Սեմուայզ Գեմջի, Մերիադոկ Բրենդիբակ և Փերիգրին Թուկ հոբիթների կողմից, ինչպես նաև նրանց ընկերների և հավատարիմ կողմնակիցների՝ Արագորնի (Հյուսիսի Օտարականը), Բորոմիրի (Գոնդորի զորքի գլխավոր հրամանատար), Գիմլիի՝ թզուկ մարտիկի, էլֆերի արքայազն Լեգոլասի և հրաշագործ Գենդալֆի։
Վեպի դեպքերից հազարավոր տարիներ առաջ չար տիրակալ Սաուրոնը ստեղծեց Համիշխանության մատանին, որպեսզի կառավարի մյուս Իշխանության մատանիները և ծնկի բերի նրանց կրողներին՝ մարդկանց, էլֆերի և թզուկների առաջնորդներին։ Սակայն հետագայում՝ մարտի ժամանակ, Էլֆերի և Մարդկանց միացյալ բանակը (այն գլխավորում էին մարդկանց թագավոր Էլենդիլ և էլֆերի արքա Գիլ-Գալադը) հաղթում է նրան։ Իսիլդուրը՝ Էլենդիլի որդին, կտրելով Սաուրոնի ձեռքը, վերցնում է Մատանին՝ համարելով այն իր դինաստիայի հարստությունը։ Սաուրոնը կորցնում է իր ֆիզիկական ուժը։ Հետագայում, երբ Իսիլդուրին սպանում են օրկերը, մատանին ընկնում է Անդուին գետը և այնտեղ մնում երկու հազար տարի։ Երկու հազար տարի անց Մատանին գտնում է գետի մոտակայքում ապրող մի հոբիթ՝ Դեագոլը։ Նրա ընկերը՝ Սմեագոլը անմիջապես ընկնում է մատանու ազդեցության տակ և խլում Մատանին Դեագոլից՝ խեղդամահ անելով նրան։ Նրան վտարում են։ Սմեագոլը թաքնվում է Մառախլապատ լեռներում, որտեղ մատանին երկարացնում է նրա կյանքը և կերպարանափոպում նրան մի արարածի, որին կոչում էին Գոլլում։ Վերջինս նույնպես կորցնում է Մատանին, որը գտնում է մի հոբիթ՝ Բիլբո Բեգինսը։ Նույն ժամանակահատվածում Սաուրոնը հետ է բերում իր ֆիզիկական կեցվածքի որոշ մասը և թագավորությունը Մորդորում։ Գոլլումը սկսում է մատանու փնտրտուքները։ Սաուրոնը բռնում է Գոլլումին, տանջում նրան և կարողանում նրա բերանից դուրս քաշել երկու բառ՝ «Բեգինս» և «Շայր»։ Մատանին պետք էր Սաուրոնին՝ իր ուժը լրիվ վերականգնելու համար և նա իր հզոր ծառաներին՝ Նազգուլներին ուղարկում է այն գտնելու։
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Մատանիների տիրակալը (այլ կիրառումներ)
