Մասնակից:Tsovinar Alexanian/Ավազարկղ4
 | |
|---|---|
 | |
| Մակերես | 76 480 |
Հայիթի (իսպ.՝ La Española, Hispaniola, Heilian Creole), կղզի Մեծ Անտիլյան կղզեխմբում Վեստ Ինդիայում, Կարիբյան ծովում: Կղզում տեղակայված են Հայիթիի Հանրապետությունը և Դոմինիկյան Հանրապետությունը:
Հայտնագործել է Քրիստափոր Կոլումբոսը 1492 թվականին և կոչել Էսպանյոլ։
Հայիթիի տարածքը մոտ 76,48 հազար կիլոմետր քառ․ է: Կղզու բնակչությունը կազմում է ավելի քան 20 միլիոն մարդ (2009) [1].:
Բնություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայիթին գտնվում է արևմուտքից՝ Կուբայի և արևելքից՝ Պուերտո Ռիկոյի միջև։
Շերտը ծանրաբեռնված է, հիմնականում բարձր (բացառությամբ հարավ-արևելքում), շրջապատված րիֆեր. արևմուտքից` մեծ գավազանով` Գոնավի նույն անունով կղզին: Էսպանոլի հիմքում` միջին քենոզոզի հրաբխային և նստվածքային ժայռերը, աղիքները պարունակում են ոսկի, արծաթ, պղինձ, երկաթ, հալիտ: Ռելիեֆը լեռնային է (այստեղից է անունը)․ արևմուտքից արևելք ձգվում չորս լեռնաշղթայի, որոնցից ամենամեծը Ցենտրալնայա Կորդիլերան է (Կորդիլերրա-Սանթրալ), ինչպես նաև ամենաբարձր կետն Վեստ Ինդիան - Mount (3087 մ) Peak Դուարտե. Նա, ինչպես եւ որ անունը հուշում է, այն զբաղեցնում է կենտրոնական դիրք եւ տարածվում է հյուսիս-արևմտյան մասում կղզու հարավային ափին Դոմինիկյան Հանրապետությունը: Հարավային մասում կղզու համար Դաշտային հովտում Կիբաո, Կենտրոնական բարձրավանդակը և փակուղի հովիտը, տատանվում են, Սելը, Սերրա դե Բաուրոկո է որը ձգվում հարավային ափին կղզու երկայնքով, ինչպես նաև Սիեռա դե Նեյբա և Մատո: Հյուսիսում կղզու, որ Հյուսիսային լանջերին, (շարունակեց Ցենտրալնոյ Կորդիլերրա), Կորդիլերա Սեպտենտրիոնալի (ամենաբարձր կետն 1249 մետր) և Կորդիլերրա Օրենտալից ցածր (առավելագույն բարձրությունը 701 մետր): Կղզու հարավ-արևելյան մասում հսկայական հովիտ է: (Այս նախադասությունունը լավ չհասկացա ընկեր Հասմիկ)
Կղզու վրա երկրաշարժերը արտասովոր չեն։
Գետերը հինականում խորն ու անկայուն են աննշան չափով (ամենամեծը արևմուտքից Արտիբոնիտն է, հյուսիսում Յակե դել Նորթե և հարավում՝ Օսաման): Շատ լճեր; ամենախոշորներն են անպիտան Էնրիկիլոն և Սոմատրը։
Կլիման արևադարձային է ներթափանցում են պասսատները. շատ տեղումներից (հունիսից մինչև դեկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածի հովտային շրջանը, հյուսիսային լանջերին միջին տարեկան ամպամածությունը 2000 միլիմետր է, ներքին հովիտներում` 300-1000 միլիմետր); Օգոստոս-սեպտեմբերին փոթորիկները հաճախ են լինում:
Բուսական աշխարհը ներկայացնում է մշտադալար արևադարձային անտառները, որոնցում աճում են արժեքավոր ծառատեսակներ (վարդափայտ, քարշեվո, տարբեր արմավենիներ և այլն)․ Կորդիլերռա Սենտրալ փշատերև ծառատեսակների անտառների լանջերին․ Կղզու ինտերիերում գերակշռում են վտանգավոր թափող անտառները և թփերը: Կղզու կենդանական աշխարհը ցածր է կաթնասունների մեջ (միայն ճարպեր և կրծողներ լայնորեն ներկայացված են)․ գիշատիչները բացակայում են: Տարբեր թռչուններ և միջատներ: Հայտնաբերվել են մողեսներ ու կոկորդիլոսներ:
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կղզին հայտնաբերվել է 1492 թվականի դեկտեմբերի 6-ին Քրիստափոր Կոլումբոսի կողմից և նրան անվանել Էսպանոլա («Փոքրիկ Իսպանիա») [2]․ Կոլումբոսի երկրորդ ճանապարհորդության ժամանակ այստեղ հիմնադրվել է Նոր Աշխարհում առաջին իսպանական գաղութը: Հնդիկները դիմադրեցին իսպանական կոնկիստադորներին [3]: Դրանից հետո Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիան սկսեցին պահանջել կղզին: 1697 թվականին ստորագրվեց Ռիկսկուի աշխարհը, ըստ որի կղզու արևմտյան մասը տեղափոխվեց Ֆրանսիա, իսկ արևելյան մասը մնաց Իսպանիայի հետ: Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի և Իսպանիայի միջև պատերազմի սկսվելուց հետո ամբողջ կղզին 1795 թվականին գրավեցին ֆրանսիացիները:
1791-1803 թվականներին կղզու վրա տեղի ունեցավ Հայիթիի հեղափոխությունը, պատմության միակ հաջողակ ստրկություն:
1808 թվականին Իսպանիան կրկին վերադարձրեց կղզու արևելյան մասը: 1821 թվականին Ազատագրման պատերազմի արդյունքում Սանտո Դոմինգոն ազատվեց գաղութատիրություններից, սակայն 1822 թվականին այն դարձավ հարևան հանրապետության Հայիթիի հսկողության ներքո: 1844 թվականին հակաահաիթյան ապստամբություն է տեղի ունեցավ, և կղզու արևելյան մասում հայտնաբերվել է Դոմինիկյան Հանրապետությունը:
Պետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կղզու արևելյան մասը զբաղեցնում է Դոմինիկյան Հանրապետությունը, արևմտյան մասը զբաղեցնում է Հայիթիի Հանրապետությունը.
| Պետությունը | Բնակչությունը, մարդ (2009) |
Տարածքը, կմ² |
Բնակչության խտությունը, մարդ/կմ² |
|---|---|---|---|
| Դոմինիկյան Հանրապետություն | 10 090 000 | 48 730 | 207 |
| Հայիթիի Հանրապետություն | 10 033 000 | 27 750 | 362 |
Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արտահանվում են սուրճ, կակաո, շաքար, ծխախոտ, բամբակ, կազավա, վանիլ, բանան, արժեքավոր ծառատեսակներ, Դոմինիկյան ռոմ:
2010 թվականի երկրաշարժը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2010 թվականի հունվարի 12-ին Հայիթիի ափին տեղի ունեցավ 7.0 մագնիտուդով երկրաշարժ: Էպիկենտրոնը Պորտ-օ-Պրենս քաղաքից 15 կմ հեռավորության վրա էր: Պորտ-օ-Պրենս քաղաքը վատ էր վնասված, որ զոհերի թիվը կազմել է տասնյակ, իսկ որոշ դեպքերում հարյուր հազարավոր մարդիկ գնահատվում: Ուժգնությունն առաջին երկրաշարժն էր, որը տեղի է ունեցել մոտ տասը կիլոմետր արևմուտք , Քարֆուր քաղաքից ոչ հեռու Պորտ-օ-Պրենս էր 7-7,3։ Հետագայում նույն տարածքում գրանցվել է ավելի քան 5.5 և ավելի բարձր երկրաշարժեր: Երկրաշարժի ժամանակ խիստ վնասված բազմաթիվ շենքեր, այդ թվում, Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի նստավայրում, ինչպես նաև շենքը հյուրանոցի «Քրիստոֆ», որն տեղավորված է ՄԱԿ-ի առաքելությունը Պորտ-օ-Պրենս։
Տուժածների թիվը կազմել է 222 570 մարդ[4]: Փետրվարի 22-ին, Հայիթիում, ևս մեկ երկրաշարժ տեղի ունեցավ Պորտ-օ-Պրենս քաղաքից 20 կմ հեռավորության վրա, մոտ 4,7 մագնիտուդով: Տուժել է 3 մարդ:
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Department of Economic and Social Affairs Population Division (2009)։ «World Population Prospects, Table A.1» (.PDF)։ 2008 revision։ United Nations։ Վերցված՝ 2009-03-12։
- ↑ «Гаити». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Начало сопротивления Хосефина Олива де Коль ::: Сопротивление индейцев испанским конкистадорам
- ↑ «АиФ Северо-Запад». Землетрясение в Гаити унесло жизни более 222,5 тыс. человек