Մասնակից:Մարդաբան/Ավազարկղ

Ռացիոնալություն

Չշփոթել ռացիոնալիզմի հետ:

«Ռացիոնալը» վերահասցեավորվում է այստեղ: Որոշ թվերի մաթեմատիկական հատկության իմաստով՝ տե՛ս Ռացիոնալ թիվ: Այլ օգտագործման իմաստներով՝ տե՛ս Ռացիոնալ (այլաբանություն):

Ռացիոնալությունը պատճառներով առաջնորդվելու կամ դրանց վրա հիմնվելու որակն է: Այս առումով՝ մարդը վարվում է ռացիոնալ, եթե նա ունի լավ պատճառ իր արարքի համար, կամ հավատը ռացիոնալ է, եթե այն հիմնված է ուժեղ փաստի վրա: Այս որակը կարող է վերաբերել ունակությանը, ինչպես բանական արարածի դեպքում, դեպի հոգեբանական գործընթացը, ինչպես դատողությունը հոգեկան վիճակներին, ինչպիսիք են համոզմունքներն ու մտադրությունները, կամ մարդկանց, ովքեր տիրապետում են ռացիոնալության այլ ձևերին: Իրողությունը, որը զուրկ է ռացիոնալությունից կամ ռացիոնալ է, եթե այն դուրս է ռացիոնալ գնահատման տիրույթից, կամ իռացիոնալ է, եթե այն պատկանում է այս տիրույթին, բայց չի բավարարում նրա չափանիշներին:

Շատ քննարկումներ կան այն հիմնական հատկությունների մասին, որոնք կիսում են ռացիոնալության բոլոր ձևերը: Ըստ պատճառաբանության հաշիվների՝ ռացիոնալ լինել նշանակում է արձագանքել պատճառներին: Օրինակ՝ մռայլ ամպերը պատճառ են անձրևանոց վերցնելու, ահա թե ինչու է ռացիոնալ, որ գործակալը դա անի ի պատասխան: Այս մոտեցման կարևոր հակառակորդ են համախմբվածության վրա հիմնված հաշիվները, որոնք սահմանում են ռացիոնալությունը որպես գործակալի հոգեկան վիճակների ներքին համահունչություն: Այս առնչությամբ առաջարկվել են փոխկապակցվածության բազմաթիվ կանոններ, օրինակ՝ մարդը չպետք է ունենա հակասական համոզմունքներ կամ պետք է մտադրվի ինչոր բան անել, եթե կարծում է, որ պետք է դա անել: Նպատակների վրա հիմնված հաշիվները բնութագրում են ռացիոնալությունը նպատակների հետ կապված, ինչպես օրինակ՝ տեսական ռացիոնալության դեպքում ճշմարտության ձեռքբերումը: Ինտերնալիստները կարծում են, որ ռացիոնալությունը կախված է միայն մարդու մտքից: Էքստերնալիստները պնդում են, որ արտաքին գործոնները ևս կարող են համապատասխան լինել: Ռացիոնալության նորմատիվության մասին բանավեճերը վերաբերում են այն հարցին, թե արդյոք պետք է միշտ ռացիոնալ լինել: Հետագա քննարկումն այն է, թե արդյոք ռացիոնալությունը պահանջում է, որ բոլոր համոզմունքները վերանայվեն զրոյից, այլ ոչ թե վստահեն նախկինում գոյություն ունեցող համոզմունքներին:

Ռացիոնալության տարբեր տեսակներ քննարկվում են ակադեմիական գրականության մեջ: Ամենաազդեցիկ տարբերությունը տեսական և գործնական ռացիոնալության միջև է: Տեսական ռացիոնալությունը վերաբերում է համոզմունքների ռացիոնալությանը: Ռացիոնալ համոզմունքները հիմնված են ապացույցների վրա, որոնք հաստատում են դրանք: Գործնական ռացիոնալությունը հիմնականում վերաբերում է գործողություններին: Սա ներառում է որոշակի հոգեկան վիճակներ և գործողություններին նախորդող իրադարձություններ, ինչպիսիք են մտադրություններն ու որոշումները: Որոշ դեպքերում այդ երկուսը կարող են հակասել, ինչպես, երբ գործնական ռացիոնալությունը պահանջում է, որ մարդ ընդունի իռացիոնալ համոզմունք: Մեկ այլ տարբերակում է իդեալական ռացիոնալությունը, որը պահանջում է, որ ռացիոնալ գործակալները ենթարկվեն տրամաբանության բոլոր օրենքներին և հետևանքներին, և սահմանափակ ռացիոնալությանը, որը հաշվի է առնում, որ դա միշտ չէ, որ հնարավոր է, քանի որ մարդկային մտքի հաշվողական ուժը չափազանց սահմանափակ է: Ակադեմիական քննարկումների մեծ մասը կենտրոնանում է անհատների ռացիոնալության վրա: Սա հակադրվում է սոցիալական կամ կոլեկտիվ ռացիոնալությանը, որը վերաբերում է կոլեկտիվներին և նրանց խմբային համոզմունքներին և որոշումներին:

Ռացիոնալությունը կարևոր է բոլոր տեսակի խնդիրների լուծման համար՝ նպատակին արդյունավետորեն հասնելու համար: Այն տեղին է և քննարկվում է բազմաթիվ առարկաների համար: Էթիկայի մեջ մեկ այլ հարց է, թե արդյոք կարելի է ռացիոնալ լինել՝ միաժամանակ բարոյական չլինելով: Հոգեբանությանը հետաքրքրում է, թե ինչպես են հոգեբանական գործընթացերն իրականացնում ռացիոնալությունը: Սա ներառում է նաև անհաջողությունների ուսումնասիրություն, ինչպես ճանաչողական կողմնակալության դեպքում: Ճանաչողական և վարքագծային գիտությունները սովորաբար ենթադրում են, որ մարդիկ ռացիոնալ են կանխատեսել, թե ինչպես են մտածում և գործում: Տրամաբանությունը ուսումնասիրում է ճիշտ փաստարկների օրենքները: Այս օրենքները շատ կարևոր են համոզմունքների ռացիոնալության համար: Որոշումների տեսության մեջ տրված է գործնական ռացիոնալության շատ ազդեցիկ հայեցակարգ. այն ասում է, որ որոշումը ռացիոնալ է, եթե ընտրված տարբերակն ունի ամենաբարձր ակնկալվող օգտակարությունը: Մյուս համապատասխան ոլորտները ներառում են խաղերի տեսությունը, բայեսականությունը, տնտեսագիտությունը և արհեստական ինտելեկտը:

Սահմանում և իմաստային դաշտ

Ամենատարածված իմաստով ռացիոնալությունը պատճառներով առաջնորդվելու կամ ողջամիտ լինելու հատկությունն է: Օրինակ, մարդը, ով գործում է ռացիոնալ, լավ պատճառներ ունի իր արածի համար: Սա սովորաբար ենթադրում է, որ նրանք անդրադարձել են իրենց արարքի հնարավոր հետևանքներին և այն նպատակին, որը պետք է իրականացնի: Հավատալիքների դեպքում, ռացիոնալ է հավատալ ինչոր բանի, եթե գործակալը դրա համար լավ ապացույցներ ունի, և դա համահունչ է գործակալի մյուս համոզմունքներին: Թեև գործողություններն ու համոզմունքները ռացիոնալության ամենապարադիգմատիկ ձևերն են, տերմինը օգտագործվում է ինչպես սովորական լեզվում, այնպես էլ բազմաթիվ ակադեմիական առարկաներում՝ նկարագրելու տարբեր բաներ, ինչպիսիք են անձինք, ցանկությունները, մտադրությունները, որոշումները, քաղաքականությունները և հաստատությունները: Տարբեր համատեքստերում այս բազմազանության պատճառով դժվար է դարձել միասնական սահմանում տալ այս բոլոր ոլորտներն ու կիրառությունները: Այս առումով, տարբեր ոլորտներ հաճախ կենտրոնացնում են իրենց ուսումնասիրությունը ռացիոնալության մեկ կոնկրետ հայեցակարգի, տեսակի կամ ասպեկտի վրա՝ չփորձելով լուսաբանել այն իր ամենաընդհանուր իմաստով:

Ռացիոնալության այս տարբեր ձևերը երբեմն բաժանվում են կարողությունների, գործընթացների, հոգեկան վիճակների և անձերի: Օրինակ, երբ պնդում են, որ մարդիկ բանական կենդանիներ են, դա սովորաբար վերաբերում է ողջամիտ ձևով մտածելու և գործելու կարողությանը: Դա չի նշանակում, որ բոլոր մարդիկ մշտապես ռացիոնալ են. որոշ դեպքերում այս կարողությունը դրսևորվում է, իսկ որոշ դեպքերում՝ ոչ: Մյուս կողմից, տերմինը կարող է վերաբերել նաև դատողության գործընթացին, որն առաջանում է այս կարողության կիրառման արդյունքում: Հաճախ ընդգրկված են նաև բարձրագույն ճանաչողական ֆակուլտետների բազմաթիվ լրացուցիչ գործողություններ, ինչպիսիք են հասկացությունների ձեռքբերումը, դատելը, քննարկելը, պլանավորելը և որոշում կայացնելը, ինչպես նաև ցանկությունների և մտադրությունների ձևավորումը: Այս գործընթացները սովորաբար ազդում են մտածողի հոգեվիճակների ինչոր փոփոխության վրա: Այս առումով, կարելի է խոսել նաև հոգեկան վիճակների, ինչպես նաև համոզմունքների և մտադրությունների ռացիոնալության մասին: Մարդը, ով տիրապետում է ռացիոնալության այս բոլոր ձևերին բավականին բարձր աստիճանի, կարող է ինքնին ռացիոնալ կոչվել: Որոշ դեպքերում ռացիոնալ գործընթացների նաև ոչ մտավոր արդյունքները կարող են որակվել որպես ռացիոնալ: Օրինակ, ապրանքների դասավորվածությունը սուպերմարկետում կարող է ռացիոնալ լինել, եթե այն հիմնված է ռացիոնալ պլանի վրա:

«Ռացիոնալ» տերմինն ունի երկու հակադրություն՝ իռացիոնալ և բանական: Բանական բաները ռացիոնալ գնահատման տիրույթից դուրս են, օրինակ՝ մարսողական գործընթացները կամ եղանակը: Ռացիոնալության տիրույթում գտնվող իրերը կա՛մ ռացիոնալ են, կա՛մ իռացիոնալ՝ կախված նրանից, թե արդյոք դրանք համապատասխանում են ռացիոնալության չափանիշներին: Օրինակ, համոզմունքները, գործողությունները կամ ընդհանուր քաղաքականությունը ռացիոնալ են, եթե դրանց համար լավ պատճառ կա, իսկ հակառակ դեպքում՝ իռացիոնալ: Բոլոր դեպքերում էլ պարզ չէ, թե ինչն է պատկանում ռացիոնալ գնահատման տիրույթին: Օրինակ, կան տարաձայնություններ այն մասին, թե արդյոք ցանկությունները և զգացմունքները կարող են գնահատվել որպես ռացիոնալ և իռացիոնալ, այլ ոչ թե բանական: «Իռացիոնալ» տերմինը երբեմն օգտագործվում է լայն իմաստով՝ ներառելու բանականության դեպքերը:

Ակադեմիական դիսկուրսի մեջ «ռացիոնալ» և «իռացիոնալ» տերմինների նշանակությունը հաճախ տարբերվում է առօրյա լեզվում դրանք գործածվողից: Սովորական խոսքում իռացիոնալ համարվող վարքագծի օրինակներն են՝ տրվել գայթակղություններին, ուշ դուրս գալը, թեև պետք է վաղ առավոտյան արթնանալ, ծխելը, չնայած առողջական վտանգների մասին տեղյակ լինելուն կամ աստղագուշակությանը հավատալուն: Մյուս կողմից, ակադեմիական դիսկուրսում ռացիոնալությունը սովորաբար նույնացվում է պատճառներով առաջնորդվելու կամ ներքին համահունչ նորմերով առաջնորդվելու հետ: Նախկին օրինակներից մի քանիսը կարող են որակվել որպես ռացիոնալ ակադեմիական իմաստով՝ կախված հանգամանքներից: Այս իմաստով իռացիոնալության օրինակները ներառում են ճանաչողական կողմնակալություն, թվաբանական սխալներ թույլ տալը և հավանականությունների տեսության օրենքները խախտելը ապագա իրադարձությունների հավանականությունը գնահատելիս: Այս հոդվածը հիմնականում կենտրոնանում է ակադեմիական իմաստով իռացիոնալության վրա:

«Ռացիոնալություն», «պատճառ» և «պատճառաբանություն» տերմինները հաճախ օգտագործվում են որպես հոմանիշներ: Բայց տեխնիկական համատեքստում դրանց իմաստները հաճախ տարբերվում են: Պատճառը սովորաբար հասկացվում է որպես բանականության գործընթացի համար պատասխանատու ընդունակություն: Այս գործընթացը նպատակաուղղված է հոգեկան վիճակների բարելավմանը: Պատճառաբանությունը փորձում է ապահովել, որ ռացիոնալության նորմերը ձեռք բերվեն: Այն, այնուամենայնիվ, տարբերվում է ռացիոնալությունից, քանի որ բանականությունից բացի այլ հոգեկան գործընթացներ կարող են ունենալ նույն ազդեցությունը: Ռացիոնալությունը ստուգաբանորեն բխում է լատիներեն rationalitas տերմինից:

Վեճեր ռացիոնալության հայեցակարգի շուրջ

Ռացիոնալության էական հատկանիշների շուրջ բազմաթիվ վեճեր կան: Այն հաճախ հասկացվում է հարաբերական տերմիններով. ինչոր բան, ինչպես համոզմունքը կամ մտադրությունը, ռացիոնալ է, քանի որ այն կապված է մեկ այլ բանի հետ: Բայց կան տարաձայնություններ, թե դա ինչի հետ պետք է կապված լինի և ինչ ձևով: Բանականության վրա հիմնված հաշիվների համար առնչությունը պատճառի հետ, որն արդարացնում կամ բացատրում է ռացիոնալ վիճակը, կենտրոնական է: Համապատասխանության վրա հիմնված հաշիվների համար կարևոր է հոգեկան վիճակների միջև փոխկապակցվածության կապը: Ժամանակակից գրականության մեջ կա աշխույժ քննարկում այն մասին, թե արդյոք պատճառաբանության վրա հիմնված հաշիվները կամ համահունչ հաշիվները գերազանց են: Որոշ տեսաբաններ փորձում են նաև հասկանալ ռացիոնալությունը նպատակների հետ կապված, որոնք այն փորձում է իրականացնել:

Այս ոլորտում այլ վեճեր վերաբերում են, թե արդյոք ռացիոնալությունը կախված է միայն գործակալի մտքից, թե նաև արտաքին գործոններից, արդյոք ռացիոնալությունը պահանջում է վերանայել մարդու բոլոր համոզմունքները զրոյից, և արդյոք մենք պետք է միշտ ռացիոնալ լինենք:

Հիմնվելով պատճառաբանության վրա

Ռացիոնալության շատ տեսությունների ընդհանուր գաղափարն այն է, որ այն կարող է սահմանվել պատճառներով: Այս տեսակետից ռացիոնալ լինել նշանակում է ճիշտ արձագանքել պատճառներին: Օրինակ՝ սննդամթերքի առողջ լինելը պատճառ է հանդիսանում այն ուտելու համար: Այսպիսով, այս պատճառը ռացիոնալ է դարձնում գործակալի կողմից սնունդ ուտելը: Այս մեկնաբանության կարևոր ասպեկտն այն է, որ բավարար չէ միայն պատահաբար գործել՝ պատճառների համաձայն: Փոխարենը, պատճառներին պատասխանելը ենթադրում է, որ մարդը միտումնավոր է գործում այդ պատճառներով:

Որոշ տեսաբաններ պատճառները հասկանում են որպես արտաքին փաստեր: Այս տեսակետը քննադատության է ենթարկվել՝ հիմնվելով այն պնդման վրա, որ պատճառներին արձագանքելու համար մարդիկ պետք է տեղյակ լինել դրանց մասին, այսինքն՝ եթե ունենան իմացական հասանելիության որևէ ձև: Բայց այս հասանելիության բացակայությունը ինքնաբերաբար իռացիոնալ չէ: Ջոն Բրումի օրինակներից մեկում գործակալն ուտում է սալմոնելայով վարակված ձուկ, ինչը լուրջ պատճառ է դառնում ձուկը չուտելու համար: Բայց քանի որ գործակալը չէր կարող իմանալ այս փաստը, ձուկն ուտելը նրանց համար ռացիոնալ է: Նման խնդիրների պատճառով շատ տեսաբաններ ընտրել են այս հաշվի ինտերնալիստական տարբերակը: Սա նշանակում է, որ գործակալը կարիք չունի արձագանքելու պատճառներին ընդհանուր առմամբ, այլ միայն պատճառներին, որոնք նրանք ունեն կամ տիրապետում են: Նման մոտեցումների հաջողությունը մեծապես կախված է նրանից, թե ինչ է նշանակում ունենալ պատճառ, և այս հարցում կան տարաբնույթ անհամաձայնություններ: Ընդհանուր մոտեցումն այն է, որ այս հասանելիությունը տրվում է ճանաչողական հոգեկան վիճակների տեսքով ապացույցների առկայության միջոցով, ինչպիսիք են ընկալումները և գիտելիքները: Նմանատիպ տարբերակում ասվում է, որ «ռացիոնալությունը կայանում է պատճառների վերաբերյալ համոզմունքներին ճիշտ արձագանքելու մեջ»: Այսպիսով, ռացիոնալ է հովանոց բերելը, եթե գործակալն ունի հստակ ապացույցներ, որ անձրև է գալու: Բայց առանց այդ ապացույցների, ռացիոնալ կլիներ հովանոցը թողնել տանը, նույնիսկ եթե, առանց գործակալի իմացության, անձրևելու է: Այս տարբերակները խուսափում են նախորդ առարկությունից, քանի որ ռացիոնալությունն այլևս չի պահանջում գործակալից արձագանքել արտաքին գործոններին, որոնց մասին նրանք չէին կարող տեղյակ լինել:

Խնդիրը, որին բախվում են պատճառաբանության արձագանքման տեսությունների բոլոր ձևերը, այն է, որ սովորաբար կան բազմաթիվ համապատասխան պատճառներ, և դրանցից մի քանիսը կարող են հակասել միմյանց: Այսպիսով, սալմոնելայով վարակվածությունը պատճառ է հանդիսանում ձուկը չուտելու համար, սակայն դրա լավ համն ու տիրոջը չվիրավորելու ցանկությունը պատճառ են հանդիսանում այն ուտելու համար: Այս խնդրին սովորաբար մոտենում են բոլոր տարբեր պատճառները կշռադատելով: Այսպիսով, մարդն ուղղակիորեն չի արձագանքում յուրաքանչյուր պատճառին առանձին-առանձին, այլ դրանց կշռված գումարին: Հակամարտության դեպքերն այսպիսով լուծվում են, քանի որ մի կողմը սովորաբար գերազանցում է մյուսին: Այսպիսով, չնայած ձուկ ուտելու օգտին բերված պատճառներին, պատճառների հավասարակշռությունը դեմ է դրան, քանի որ սալմոնելայով վարակվելուց խուսափելը շատ ավելի ծանրակշիռ պատճառ է, քան նշված մյուս պատճառները: Սա կարող է արտահայտվել՝ ասելով, որ ռացիոնալ գործակալներն ընտրում են այն տարբերակը, որ ձեռնտու է պատճառների հավասարակշռությանը:

Այնուամենայնիվ, պատճառ-արձագանքման հաշվի այլ առարկություններն այդքան էլ հեշտությամբ չեն լուծվում: Նրանք հաճախ կենտրոնանում են այն դեպքերի վրա, երբ պատճառները պահանջում են, որ գործակալը լինի իռացիոնալ, ինչը հանգեցնում է ռացիոնալ երկընտրանքի: Օրինակ, եթե ահաբեկիչները սպառնում են պայթեցնել քաղաքը, եթե գործակալը իռացիոնալ համոզմունք չձևավորի, սա շատ ծանրակշիռ պատճառ է անել հնարավոր ամեն ինչ ռացիոնալության նորմերը խախտելու համար:

Համապատասխանության կանոնների հիման վրա

Պատճառ-արձագանքման հաշվետվության ազդեցիկ մրցակիցը ռացիոնալությունը հասկանում է որպես ներքին համախմբվածություն: Այս տեսակետի համաձայն, մարդը ռացիոնալ է այնքանով, որքանով նրա հոգեկան վիճակներն ու գործողությունները համահունչ են միմյանց հետ: Այս մոտեցման տարբեր տարբերակներ կան, որոնք տարբերվում են նրանով, թե ինչպես են նրանք հասկանում համահունչությունը և ինչ կանոններ են առաջարկում: Այս առումով ընդհանուր տարբերակումը բացասական և դրական համահունչության միջև է: Բացասական համահունչությունը նման տեսությունների մեծ մասի անվիճելի կողմն է. այն պահանջում է հակասությունների և անհամապատասխանությունների բացակայություն: Սա նշանակում է, որ գործակալի հոգեվիճակները չեն բախվում միմյանց: Որոշ դեպքերում անհամապատասխանությունները բավականին ակնհայտ են, օրինակ, երբ մարդը հավատում է, որ վաղը անձրև է գալու, իսկ վաղը անձրև չի գալու: Բարդ դեպքերում անհամապատասխանությունները կարող են դժվար լինել հայտնաբերել, օրինակ, երբ մարդը հավատում է էվկլիդեսյան երկրաչափության աքսիոմներին և, այնուամենայնիվ, համոզված է, որ հնարավոր է շրջանագիծը քառակուսի դնել: Դրական փոխկապակցվածությունը վերաբերում է այն աջակցությանը, որը տարբեր հոգեկան վիճակներ տրամադրում են միմյանց: Օրինակ, դրական համերաշխություն կա այն համոզմունքի միջև, որ Արեգակնային համակարգում կա ութ մոլորակ և այն համոզմունքը, որ Արեգակնային համակարգում տասը մոլորակից պակաս մոլորակ կա. առաջին համոզմունքը ենթադրում է վերջին համոզմունքը: Դրական համախմբվածության միջոցով աջակցության այլ տեսակներ ներառում են բացատրական և պատճառահետևանքային կապեր:

Համապատասխանության վրա հիմնված հաշիվները նաև կոչվում են կանոնների վրա հիմնված հաշիվներ, քանի որ համահունչության տարբեր ասպեկտները հաճախ արտահայտվում են ճշգրիտ կանոններով: Այս առումով ռացիոնալ լինել նշանակում է մտքի և գործողությունների միջև հետևել ռացիոնալության կանոններին: Համաձայն էնկրատական կանոնի, օրինակ, ռացիոնալ գործակալներից պահանջվում է մտադրություն ունենալ այն, ինչ նրանք կածում են, որ պետք է անեն: Սա պահանջում է համոզմունքների և մտադրությունների համահունչություն: Համառության նորմը նշում է, որ գործակալները ժամանակի ընթացքում պետք է պահպանեն իրենց մտադրությունները: Այսպիսով, ավելի վաղ հոգեկան վիճակները համահունչ են ավելի ուշ եղածների հետ: Հնարավոր է նաև տարբերակել ռացիոնալության տարբեր տեսակներ, ինչպիսիք են տեսական կամ գործնական ռացիոնալությունը՝ հիմնվելով նրանց կողմից պահանջվող տարբեր կանոնների վրա:

Ռացիոնալության նման փոխկապակցվածության վրա հիմնված հաշիվների խնդիրն այն է, որ նորմերը կարող են հակասության մեջ մտնել միմյանց հետ, այսպես կոչված, ռացիոնալ երկընտրանքների մեջ: Օրինակ, եթե գործակալն ունի նախապես գոյություն ունեցող մտադրություն, որը, պարզվում է, հակասում է նրանց համոզմունքներին, ապա էնկրատական նորմը պահանջում է փոխել այն, ինչը թույլ չի տալիս համառության նորմը: Սա հուշում է, որ ռացիոնալ երկընտրանքների դեպքում անհնար է ռացիոնալ լինել, անկախ նրանից, թե որ նորմն է արտոնյալ: Ռացիոնալության համահունչ տեսությունների որոշ պաշտպաններ պնդում են, որ ճիշտ ձևակերպման դեպքում ռացիոնալության նորմերը չեն կարող հակասության մեջ մտնել միմյանց հետ: Դա նշանակում է, որ ռացիոնալ երկընտրանքները անհնարին են: Սա երբեմն կապված է լրացուցիչ ոչ տրիվիալ ենթադրությունների հետ, այնպիսին, որ էթիկական երկընտրանքները նույնպես գոյություն չունեն: Այլ պատասխան է՝ կծել փամփուշտը և թույլ տալ, որ ռացիոնալ երկընտրանքներ չլինեն: Սա հանգեցնում է նրան, որ նման դեպքերում ռացիոնալությունը հնարավոր չէ գործակալի համար, և ռացիոնալության տեսությունները չեն կարող նրանց ուղղորդել: Այս խնդիրներից խուսափում են ռացիոնալության վերաբերյալ բանականության արձագանքման հաշվետվությունները, քանի որ դրանք «թույլ են տալիս ռացիոնալություն ունենալ՝ չնայած հակասական պատճառներին, բայց համապատասխանության վրա հիմնված հաշիվները թույլ չեն տալիս ռացիոնալություն՝ չնայած հակասական պահանջներին»: Որոշ տեսաբաններ առաջարկում են համահունչության ավելի թույլ չափանիշ՝ անհրաժեշտ իռացիոնալության դեպքերից խուսափելու համար. ռացիոնալությունը պահանջում է ոչ թե ենթարկվել համահունչության բոլոր նորմերին, այլ հնազանդվել հնարավորինս շատ նորմերի: Այսպիսով, ռացիոնալ երկընտրանքների դեպքում գործակալները կարող են դեռ ռացիոնալ լինել, եթե նրանք խախտում են ռացիոնալ պահանջների նվազագույն քանակը:

Մեկ այլ քննադատություն հիմնված է այն պնդման վրա, որ համապատասխանության վրա հիմնված հաշիվները կա՛մ ավելորդ են, կա՛մ կեղծ: Այս տեսակետից կամ կանոնները խորհուրդ են տալիս նույն տարբերակը, ինչ պատճառների հավասարակշռությունը, կամ այլ տարբերակ: Եթե դրանք խորհուրդ են տալիս նույն տարբերակը, ապա դրանք ավելորդ են: Եթե նրանք խորհուրդ են տալիս այլ տարբերակ, ապա դրանք կեղծ են, քանի որ, ըստ դրա քննադատների, հատուկ արժեք չկա պատճառների հավասարակշռության դեմ կանոններին հավատարիմ մնալու մեջ:

Նպատակների հիման վրա

Մեկ ուրիշ մոտեցում է բնութագրում ռացիոնալությունը կապված այն նպատակների հետ, որոնց այն ձգտում է հասնել: Այս առումով, տեսական ռացիոնալությունը նպատակաուղղված է իմացական նպատակներին, ինչպիսիք են ճշմարտության ձեռքբերումը և կեղծիքից խուսափելը: Գործնական ռացիոնալությունը, մյուս կողմից, ուղղված է ոչ իմացաբանական նպատակներին, ինչպիսիք են բարոյական, խոհեմ, քաղաքական, տնտեսական կամ գեղագիտական նպատակները: Սա սովորաբար հասկացվում է այն առումով, որ ռացիոնալությունը հետևում է այս նպատակներին, բայց չի դնում դրանք: Այսպիսով, ռացիոնալությունը կարելի է հասկանալ որպես «նախարար առանց պորտֆելի», քանի որ այն ծառայում է իրենից դուրս նպատակներին: Այս հարցը եղել է պատմական կարևոր քննարկման աղբյուր Դեյվիդ Հյումի և Էմանուել Կանտի միջև: Հյումի դիրքորոշման կարգախոսն է՝ «բանականը կրքերի ստրուկն է»: Սա հաճախ ընկալվում է որպես այն պնդումը, որ ռացիոնալությունը վերաբերում է միայն այն, թե ինչպես հասնել նպատակին, այլ ոչ թե նպատակին ընդհանրապես հետապնդել: Այսպիսով, այլասերված կամ տարօրինակ նպատակներ ունեցող մարդիկ կարող են դեռևս կատարելապես ռացիոնալ լինել: Այս դիրքորոշմանը հակադրվում է Կանտը, ով պնդում է, որ ռացիոնալությունը պահանջում է ունենալ ճիշտ նպատակներ և շարժառիթներ:

Ըստ Ուիլիամ Ֆրանկենայի՝ ռացիոնալության չորս պատկերացում կա՝ հիմնված այն նպատակների վրա, որոնց նա փորձում է հասնել: Դրանք համապատասխանում են էգոիզմին, ուտիլիտարիզմին, պերֆեկցիոնիզմին և ինտուիցիոնիզմին: Ըստ էգոիստական տեսակետի՝ ռացիոնալությունը ենթադրում է փնտրել սեփական երջանկությունը: Սա հակասում է ուտիլիտարիստական տեսակետին, որն ասում է, որ ռացիոնալությունը ենթադրում է փորձել նպաստել յուրաքանչյուրի բարեկեցությանը կամ մեծագույն ընդհանուր բարիքին: Պերֆեկցիոնիզմի համար կատարելության որոշակի իդեալ՝ բարոյական կամ ոչ բարոյական, ռացիոնալության նպատակն է: Ըստ ինտուիցիոնիստական տեսակետի՝ ինչոր բան ռացիոնալ է «եթե և միայն այն դեպքում, եթե այն համապատասխանում է բանականությամբ ինտուիտացված ինքնին ակնհայտ ճշմարտություններին»: Այս տարբեր տեսակետները շատ են տարբերվում իրենց կողմից սահմանված վարքագծի վերաբերյալ: Նրանց բոլորի խնդիրն այն է, որ նրանք անտեսում են գործակալի տնօրինած ապացույցների կամ տեղեկատվության դերը: Այս առումով, ռացիոնալության համար կարևոր է ոչ միայն այն, թե արդյոք գործակալն արդյունավետորեն գործում է որոշակի նպատակի ուղղությամբ, այլ նաև, թե ինչ տեղեկատվություն ունեն նրանք և ինչպես են նրանց գործողությունները խելամիտ թվում այս տեսանկյունից: Ռիչարդ Բրանդտը արձագանքում է այս գաղափարին՝ առաջարկելով ռացիոնալության հայեցակարգ, որը հիմնված է համապատասխան տեղեկատվության վրա. «Ռացիոնալությունը կապված է այն բանի հետ, թե ինչն է պահպանվելու բոլոր համապատասխան տեղեկատվության ուսումնասիրությունից»: Սա ենթադրում է, որ սուբյեկտը բազմիցս արտացոլում է բոլոր համապատասխան փաստերը, ներառյալ ֆորմալ փաստերը, ինչպիսիք են տրամաբանության օրենքները:

Ինտերնալիզմ և էքստերնալիզմ

Ռացիոնալության ոլորտում ժամանակակից կարևոր քննարկում է ինտերնալիստների և էքստերնալիստների միջև: Երկու կողմերն էլ համաձայն են, որ ռացիոնալությունը պահանջում է և ինչոր առումներով կախված է պատճառներից: Նրանք համաձայն չեն, թե ինչ պատճառներ են տեղին կամ ինչպես պատկերացնել այդ պատճառները: Ինտերնալիստները պատճառները հասկանում են որպես հոգեկան վիճակներ, օրինակ՝ որպես ընկալումներ, համոզմունքներ կամ ցանկություններ: Այս տեսակետի համաձայն, գործողությունը կարող է ռացիոնալ լինել, քանի որ այն համահունչ է գործակալի համոզմունքներին և իրականացնում է նրանց ցանկությունները: Մյուս կողմից, էքստերնալիստները պատճառները դիտում են որպես արտաքին գործոններ այն մասին, թե ինչն է լավը կամ ճիշտը: Նրանք նշում են, որ գործողության ռացիոնալ լինելը կախված է նաև դրա իրական հետևանքներից: Երկու դիրքորոշումների միջև տարբերությունն այն է, որ ինտերնալիստները հաստատում են, իսկ էքստերնալիստները մերժում են այն պնդումը, որ ռացիոնալությունը գերիշխում է մտքի վրա: Այս պնդումը նշանակում է, որ ոչ թե արտաքին գործոններից, այլ միայն մարդու մտքից է կախված, թե արդյոք նրանք ռացիոնալ են: Այսպիսով, ինտերնալիզմի համար նույն հոգեվիճակներ ունեցող երկու անձինք էլ կունենան ռացիոնալության նույն աստիճանը, անկախ նրանից, թե որքանով է տարբեր նրանց արտաքին դրությունը: Այս սահմանափակման պատճառով ռացիոնալությունը կարող է շեղվել իրականությունից: Այսպիսով, եթե գործակալն ունի շատ ապակողմնորոշող ապացույցներ, ապա կարող է ռացիոնալ լինել, որ նա թեքվի ձախ, չնայած իրականում ճիշտ ճանապարհը գնում է աջ:

Բեռնարդ Ուիլյամսը քննադատել է ռացիոնալության էքստերնալիստական պատկերացումները՝ հիմնվելով այն պնդումների վրա, որ ռացիոնալությունը պետք է օգնի բացատրի, թե ինչն է դրդում գործակալին գործել: Սա հեշտ է ինտերնալիզմի համար, բայց դժվար է էքստերնալիզմի համար, քանի որ արտաքին պատճառները կարող են անկախ լինել գործակալի մոտիվացիայից: Էքստերնալիստներն արձագանքել են այս առարկությանը՝ տարբերակելով մոտիվացիոն և նորմատիվ պատճառները: Մոտիվացիոն պատճառները բացատրում են, թե ինչու է ինչ-որ մեկը գործում այնպես, ինչպես գործում է, մինչդեռ նորմատիվ պատճառները բացատրում են, թե ինչու ինչոր մեկը պետք է գործի որոշակի ձևով: Իդեալում երկուսը համընկնում են, բայց դրանք կարող են բաժանվել: Օրինակ, շոկոլադե տորթ սիրելը մոտիվացիոն պատճառ է այն ուտելու համար, մինչդեռ արյան բարձր ճնշումը նորմատիվ պատճառ է այն չուտելու համար: Ռացիոնալության խնդիրն առաջին հերթին վերաբերում է նորմատիվ պատճառներին: Սա հատկապես ճիշտ է տարբեր ժամանակակից փիլիսոփաների համար, ովքեր կարծում են, որ ռացիոնալությունը կարող է կրճատվել մինչև նորմատիվ պատճառներ: Մոտիվացիոն և նորմատիվ պատճառների միջև տարբերությունը սովորաբար ընդունված է, բայց շատ տեսաբաններ կասկածներ են առաջացրել, որ ռացիոնալությունը կարելի է նույնացնել նորմատիվության հետ: Այս տեսակետից ռացիոնալությունը երբեմն կարող է առաջարկել ոչ օպտիմալ գործողություններ, օրինակ, քանի որ գործակալը չունի կարևոր տեղեկատվություն կամ ունի կեղծ տեղեկատվություն: Այս առումով, ինտերնալիզմի և էքստերնալիզմի միջև քննարկումները համընկնում են ռացիոնալության նորմատիվության քննարկումների հետ:

Հարաբերականություն

Ինտերնալիստների պատկերացումների կարևոր հետևանքն այն է, որ ռացիոնալությունը հարաբերական է անձի հեռանկարի կամ հոգեկան վիճակների հետ: Արդյոք համոզմունքը կամ գործողությունը ռացիոնալ են, սովորաբար կախված է նրանից, թե անձը ինչ հոգեվիճակ ունի: Այսպիսով, սուպերմարկետ գնալու համար հովանոց կրելը ռացիոնալ է այն մարդու համար, ով հավատում է, որ անձրև է գալու, բայց իռացիոնալ է մեկ այլ անձի համար, ով չունի այս համոզմունքը: Ըստ Ռոբերտ Աուդիի՝ դա կարելի է բացատրել փորձով. այն, ինչ ռացիոնալ է, կախված է գործակալի փորձից: Քանի որ տարբեր մարդիկ տարբեր փորձառություններ են անում, կան տարբերություններ, թե ինչն է նրանց համար ռացիոնալ:

Նորմատիվություն

Ռացիոնալությունը նորմատիվ է այն առումով, որ սահմանում է որոշակի կանոններ կամ կոռեկտության չափորոշիչներ. ռացիոնալ լինել նշանակում է համապատասխանել որոշակի պահանջների: Օրինակ, ռացիոնալությունը պահանջում է, որ գործակալը չունենա հակասական համոզմունքներ: Այս հարցի շուրջ բազմաթիվ քննարկումներ վերաբերում են այն հարցին, թե կոնկրետ որոնք են այդ չափանիշները: Որոշ տեսաբաններ ռացիոնալության նորմատիվությունը բնութագրում են պարտավորությունների և թույլտվությունների դեոնտոլոգիական առումով: Մյուսները դրանք գնահատական տեսանկյունից հասկանում են որպես լավ կամ արժեքավոր: Հետագա մոտեցումը ռացիոնալության մասին խոսելն է՝ հիմնված գովասանքի և դատապարտելիի վրա: Կարևոր է ռացիոնալության նորմերը տարբերել այլ տեսակետի նորմերից: Օրինակ, նորաձևության որոշ ձևեր սահմանում են, որ տղամարդիկ զանգակած տաբատ չեն կրում: Ամենաուժեղ իմաստով հասկացված նորմը սահմանում է, թե ինչ պետք է անի գործակալը կամ այն, ինչ նրանք ամենաշատ պատճառները ունեն անելու: Նորաձևության նորմերն այս խիստ իմաստով նորմեր չեն. այն, որ այն ոչ մոդայիկ է, չի նշանակում, որ տղամարդիկ չպետք է կրեն զանգակավոր տաբատ:

Ռացիոնալության նորմատիվության քննարկումների մեծ մասը հետաքրքրված է ուժեղ իմաստով, այսինքն՝ արդյոք գործակալները պետք է միշտ ռացիոնալ լինեն: Սա երբեմն կոչվում է ռացիոնալության էական հաշիվ՝ ի տարբերություն կառուցվածքային հաշիվների: Ռացիոնալության նորմատիվության օգտին կարևոր փաստարկներից մեկը հիմնված է գովասանքի և դատապարտելիության նկատառումների վրա: Այն նշում է, որ մենք սովորաբար միմյանց պատասխանատու ենք համարում ռացիոնալ լինելու համար և քննադատում ենք միմյանց, երբ դա չի հաջողվում անել: Այս պրակտիկան ցույց է տալիս, որ իռացիոնալությունը սուբյեկտի կողմից մեղքի մի տեսակ է, որը չպետք է լինի: Այս դիրքորոշման ուժեղ հակաօրինակը Ջոն Բրումի շնորհիվ է, ով համարում է այն ձկան դեպքը, որը գործակալը ցանկանում է ուտել: Այն պարունակում է սալմոնելլա, ինչը որոշիչ պատճառ է, թե ինչու գործակալը չպետք է ուտի այն: Բայց գործակալը տեղյակ չէ այս փաստի մասին, ինչի պատճառով էլ նրանց համար ռացիոնալ է ձուկն ուտելը: Այսպիսով, սա այն դեպքն է, երբ նորմատիվությունն ու ռացիոնալությունը բաժանվում են: Այս օրինակը կարելի է ընդհանրացնել այն առումով, որ ռացիոնալությունը կախված է միայն գործակալին հասանելի պատճառներից կամ այն բանից, թե ինչպես են իրերը հայտնվում նրանց համար: Այն, ինչ պետք է անել, մյուս կողմից, որոշվում է օբյեկտիվորեն գոյություն ունեցող պատճառներով: Իդեալական դեպքում, ռացիոնալությունն ու նորմատիվությունը կարող են համընկնել, բայց դրանք բաժանվում են կամ եթե գործակալը չունի որևէ պատճառի հասանելիություն, կամ եթե նա սխալ համոզմունք ունի պատճառի առկայության վերաբերյալ: Այս նկատառումներն ամփոփված են այն հայտարարության մեջ, որ ռացիոնալությունը գերակշռում է միայն գործակալի մտքի վրա, իսկ նորմատիվությունը՝ ոչ:

Բայց կան նաև մտածողության փորձեր՝ հօգուտ ռացիոնալության նորմատիվության: Մեկը, Ֆրենք Ջեքսոնի շնորհիվ, ներառում է մի բժիշկ, ով ընդունում է հիվանդի թեթև հիվանդությամբ և պետք է նշանակի երեք դեղամիջոցներից մեկը՝ դեղամիջոց A, որը հանգեցնում է մասնակի բուժման, դեղամիջոց B, որը հանգեցնում է ամբողջական բուժման կամ դեղամիջոց C, որը հանգեցնում է հիվանդի մահվան: Բժշկի խնդիրն այն է, որ նրանք չեն կարող ասել, թե B և C դեղամիջոցներից որն է ամբողջական բուժում, իսկ որը հանգեցնում հիվանդի մահվան: Օբյեկտիվորեն լավագույն դեպքը կլինի այն, որ հիվանդը ստանա B դեղը, սակայն բժշկի կողմից այն նշանակելը խիստ անպատասխանատու կլինի՝ հաշվի առնելով դրա ազդեցության վերաբերյալ անորոշությունը: Այսպիսով, բժիշկը պետք է նշանակի ոչ արդյունավետ դեղամիջոց A, որը նաև ռացիոնալ ընտրություն է: Այս մտքի փորձը ցույց է տալիս, որ ռացիոնալությունն ու նորմատիվությունը համընկնում են, քանի որ այն, ինչ ռացիոնալ է և ինչ պետք է անել, կախված գործակալի մտքից:

Որոշ տեսաբաններ անդրադարձել են այս մտքի փորձերին՝ տարբերակելով նորմատիվությունն ու պատասխանատվությունը: Այս տեսակետի համաձայն, իռացիոնալ վարքագծի քննադատությունը, ինչպես բժիշկը, որը նշանակում է B դեղը, ներառում է գործակալի բացասական գնահատականը պատասխանատվության առումով, բայց լռում է նորմատիվ հարցերի վերաբերյալ: Իրավասությունների վրա հիմնված հաշվի վրա, որը սահմանում է ռացիոնալությունը պատճառներին արձագանքելու իրավասության տեսանկյունից, նման վարքագիծը կարող է ընկալվել որպես սեփական իրավասությունը չկատարելու ձախողում: Բայց երբեմն մեր բախտը բերում է, և մենք հաջողության ենք հասնում նորմատիվ հարթության մեջ՝ չնայած անպատասխանատու լինելու պատճառով գրագետ, այսինքն՝ ռացիոնալ գործելու ձախողմանը: Կարող է լինել նաև հակառակը. վատ բախտը կարող է հանգեցնել ձախողման՝ չնայած պատասխանատու, գրագետ կատարմանը: Սա բացատրում է, թե ինչպես կարող են ռացիոնալությունն ու նորմատիվությունը բաժանվել՝ չնայած իռացիոնալությունը քննադատելու մեր պրակտիկային:

Նորմատիվ և նկարագրական տեսություններ

Նորմատիվության հայեցակարգը կարող է օգտագործվել նաև ռացիոնալության տարբեր տեսություններ տարբերակելու համար: Նորմատիվ տեսությունները ուսումնասիրում են ռացիոնալության նորմատիվ բնույթը: Նրանք մտահոգված են կանոններով և իդեալներով, որոնք կարգավորում են, թե ինչպես պետք է աշխատի միտքը: Մյուս կողմից, նկարագրական տեսությունները ուսումնասիրում են, թե իրականում ինչպես է աշխատում միտքը: Սա ներառում է այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են, թե որ հանգամանքներում են պահպանվում իդեալական կանոնները, ինչպես նաև ռացիոնալ մտածողության համար պատասխանատու հիմքում ընկած հոգեբանական գործընթացների ուսումնասիրությունը: Նկարագրական տեսությունները հաճախ ուսումնասիրվում են էմպիրիկ հոգեբանության մեջ, մինչդեռ փիլիսոփայությունը հակված է ավելի շատ կենտրոնանալ նորմատիվ հարցերի վրա: Այս բաժանումը նաև արտացոլում է, թե որքանով են տարբերվում այս երկու տեսակները:

Նկարագրող և նորմատիվ տեսաբանները սովորաբար օգտագործում են տարբեր մեթոդաբանություններ իրենց հետազոտության մեջ: Նկարագրողական խնդիրներն ուսումնասիրվում են էմպիրիկ հետազոտություններով: Սա կարող է լինել այնպիսի ուսումնասիրությունների ձև, որոնք իրենց մասնակիցներին ներկայացնում են ճանաչողական խնդիր: Այնուհետև դիտարկվում է, թե ինչպես են մասնակիցները լուծում խնդիրը, հնարավոր է՝ բացատրություններով, թե ինչու են նրանք հասել կոնկրետ լուծման: Մյուս կողմից, նորմատիվ հարցերը սովորաբար ուսումնասիրվում են նույն ձևով, ինչպես են ֆորմալ գիտություններն իրականացնում իրենց հետաքննությունը: Տեսական ռացիոնալության ասպարեզում, օրինակ, ընդունված է, որ մոդուս պոնենսի դեդուկտիվ դատողությունը հանգեցնում է ռացիոնալ համոզմունքների: Այս պնդումը կարող է հետաքննվել՝ օգտագործելով այնպիսի մեթոդներ, ինչպիսիք են ռացիոնալ ինտուիցիան կամ մանրակրկիտ քննարկումը ռեֆլեկտիվ հավասարակշռության ուղղությամբ: Հետաքննության այս ձևերը կարող են եզրակացություններ անել, թե մտածողության որ ձևերն են ռացիոնալ և իռացիոնալ՝ առանց էմպիրիկ ապացույցների կախվածության:

Այս ոլորտում կարևոր հարցը վերաբերում է նկարագրական և նորմատիվ մոտեցումների առնչություն ռացիոնալությանը: Այս առումով դժվարություններից մեկն այն է, որ շատ դեպքերում հսկայական անջրպետ կա այն բանի միջև, թե ինչ են սահմանում իդեալական ռացիոնալության նորմերը և ինչպես են մարդիկ իրականում տրամաբանում: Ռացիոնալության նորմատիվ համակարգերի օրինակներ են դասական տրամաբանությունը, հավանականությունների տեսությունն ու որոշումների տեսությունը: Իրական տրամաբանողները հաճախ շեղվում են այս չափանիշներից՝ ճանաչողական կողմնակալության, էվրիստիկայի կամ այլ մտավոր սահմանափակումների պատճառով:

Ավանդաբար, հաճախ ենթադրվում էր, որ իրական մարդկային դատողությունը պետք է հետևի նորմատիվ տեսություններում նկարագրված կանոններին: Այս տեսակետից ցանկացած անհամապատասխանություն իռացիոնալության ձև է, որից պետք է խուսափել: Այնուամենայնիվ, սա սովորաբար անտեսում է մտքի մարդկային սահմանափակումները: Հաշվի առնելով այս սահմանափակումները, տարբեր անհամապատասխանություններ կարող են անհրաժեշտ լինել (և այս իմաստով ռացիոնալ) առավել օգտակար արդյունքներ ստանալու համար: Օրինակ, որոշման տեսության իդեալական ռացիոնալ նորմերը պահանջում են, որ գործակալը միշտ պետք է ընտրի ամենաբարձր ակնկալվող արժեքով տարբերակը: Այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր տարբերակի ակնկալվող արժեքը հաշվարկելը բարդ իրավիճակներում կարող է շատ երկար տևել և չարժի այդ դժվարությունը: Սա արտացոլվում է այն փաստով, որ իրական պատճառաբանողները հաճախ բավարարվում են այնպիսի տարբերակով, որը բավականաչափ լավն է, առանց համոզվելու, որ դա իսկապես լավագույն տարբերակն է: Այս առումով մեկ այլ դժվարություն Հյումի օրենքն է, որն ասում է, որ չի կարելի եզրակացնել, թե ինչ պետք է հիմված լինի եղածի վրա: Այսպիսով, հենց այն պատճառով, որ որոշակի էվրիստիկ կամ ճանաչողական կողմնակալություն առկա է կոնկրետ դեպքում, չպետք է ենթադրել, որ այն պետք է առկա լինի: Այս խնդիրների նկատմամբ մոտեցումներից մեկն այն է, որ նկարագրական և նորմատիվ տեսությունները խոսում են ռացիոնալության տարբեր տեսակների մասին: Այսպիսով, երկուսի միջև հակասություն չկա, և երկուսն էլ կարող են ճիշտ լինել իրենց դաշտում: Նմանատիպ խնդիրներ քննարկվում են, այսպես կոչված, բնականացված իմացաբանության մեջ:

Պահպանողականություն և ֆունդացիոնալիզմ

Ռացիոնալությունը սովորաբար ընկալվում է որպես պահպանողական այն իմաստով, որ ռացիոնալ գործակալները չեն սկսում զրոյից, այլ արդեն ունեն բազմաթիվ համոզմունքներ և մտադրություններ: Պատճառաբանությունը տեղի է ունենում նախկինում գոյություն ունեցող այս հոգեվիճակների ֆոնի վրա և փորձում է դրանք բարելավել: Այսպիսով, սկզբնական համոզմունքներն ու մտադրությունները արտոնյալ են. մարդը պահպանում է դրանք, եթե դրանցում կասկածելու պատճառ չհանդիպի: Իմացաբանական ֆունդամենտալիզմի որոշ ձևեր մերժում են այս մոտեցումը: Ըստ նրանց՝ համոզմունքների ամբողջ համակարգը պետք է արդարացվի ինքնին հասկանալի համոզմունքներով: Նման ակնհայտ համոզմունքների օրինակները կարող են ներառել անմիջական փորձառություններ, ինչպես նաև պարզ տրամաբանական և մաթեմատիկական աքսիոմներ:

Պահպանողականության և ֆունդացիոնալիզմի միջև կարևոր տարբերությունը վերաբերում է ապացուցման բեռի վերաբերյալ նրանց տարբեր պատկերացումներին: Ըստ պահպանողականության՝ ապացուցման բեռը միշտ հօգուտ արդեն ապացուցված հավատքի է. նոր ապացույցների բացակայության դեպքում ռացիոնալ է պահպանել արդեն իսկ ունեցած հոգեվիճակները: Համաձայն ֆունդացիոնալիզմի՝ ապացուցման բեռը միշտ հոգեկան վիճակների կասեցման օգտին է: Օրինակ, գործակալն արտացոլում է իրենց նախկինում գոյություն ունեցող համոզմունքը, որ Թաջ Մահալը գտնվում է Ագրայում, բայց չի կարողանում որևէ պատճառ գտնել այս համոզմունքի համար կամ դեմ: Այս դեպքում պահպանողականները կարծում են, որ ռացիոնալ է պահպանել այս համոզմունքը, մինչդեռ ֆունդացիոնալիստները մերժում են որպես իռացիոնալ՝ պատճառների բացակայության պատճառով: Այս առումով պահպանողականությունը շատ ավելի մոտ է ռացիոնալության սովորական հասկացությանը: Ֆունդացիոնալիզմի խնդիրն այն է, որ շատ քիչ համոզմունքներ, եթե այդպիսիք կան, կմնան, եթե այս մոտեցումը մանրակրկիտ իրականացվեր: Մյուսն այն է, որ հսկայական մտավոր ռեսուրսներ կպահանջվեն մշտապես հետևելու բոլոր արդարացնող հարաբերություններին, որոնք կապում են ոչ հիմնարար համոզմունքները հիմնարարների հետ:

Տեսակները

Ռացիոնալությունը քննարկվում է բազմաթիվ ոլորտներում, հաճախ շատ տարբեր տերմիններով: Մինչ որոշ տեսաբաններ փորձում են ապահովել միավորող հայեցակարգ, որն արտահայտում է ռացիոնալության բոլոր ձևերի ընդհանուր հատկանիշները, առավել տարածված մոտեցումը ռացիոնալության առանձին ձևերի տարբեր ասպեկտների շարադրումն է: Ամենատարածված տարբերակումը տեսական և գործնական ռացիոնալության միջև է: Այլ դասակարգումները ներառում են իդեալական և սահմանափակ ռացիոնալության, ինչպես նաև անհատական և սոցիալական ռացիոնալության կատեգորիաներ:

Տեսական և գործնական

Ամենաազդեցիկ տարբերակումը հակադրում է տեսական կամ իմացական ռացիոնալությունը գործնական ռացիոնալությանը: Դրա տեսական կողմը վերաբերում է համոզմունքների ռացիոնալությանը.արդյո՞ք ռացիոնալ է ունենալ տվյալ համոզմունքը և որքանով պետք է վստահ լինել դրա վերաբերյալ: Its theoretical side concerns the rationality of beliefs: whether it is rational to hold a given belief and how certain one should be about it. Practical rationality, on the other hand, is about the rationality of actions, intentions, and decisions. This corresponds to the distinction between theoretical reasoning and practical reasoning: theoretical reasoning tries to assess whether the agent should change their beliefs while practical reasoning tries to assess whether the agent should change their plans and intentions.

Theoretical

Theoretical rationality concerns the rationality of cognitive mental states, in particular, of beliefs. It is common to distinguish between two factors. The first factor is about the fact that good reasons are necessary for a belief to be rational. This is usually understood in terms of evidence provided by the so-called sources of knowledge, i.e. faculties like perception, introspection, and memory. In this regard, it is often argued that to be rational, the believer has to respond to the impressions or reasons presented by these sources. For example, the visual impression of the sunlight on a tree makes it rational to believe that the sun is shining. In this regard, it may also be relevant whether the formed belief is involuntary and implicit

The second factor pertains to the norms and procedures of rationality that govern how agents should form beliefs based on this evidence. These norms include the rules of inference discussed in regular logic as well as other norms of coherence between mental states. In the case of rules of inference, the premises of a valid argument offer support to the conclusion and make therefore the belief in the conclusion rational. The support offered by the premises can either be deductive or non-deductive. In both cases, believing in the premises of an argument makes it rational to also believe in its conclusion. The difference between the two is given by how the premises support the conclusion. For deductive reasoning, the premises offer the strongest possible support: it is impossible for the conclusion to be false if the premises are true. The premises of non-deductive arguments also offer support for their conclusion. But this support is not absolute: the truth of the premises does not guarantee the truth of the conclusion. Instead, the premises make it more likely that the conclusion is true. In this case, it is usually demanded that the non-deductive support is sufficiently strong if the belief in the conclusion is to be rational.

An important form of theoretical irrationality is motivationally biased belief, sometimes referred to as wishful thinking. In this case, beliefs are formed based on one's desires or what is pleasing to imagine without proper evidential support. Faulty reasoning in the form of formal and informal fallacies is another cause of theoretical irrationality.

Practical

All forms of practical rationality are concerned with how we act. It pertains both to actions directly as well as to mental states and events preceding actions, like intentions and decisions. There are various aspects of practical rationality, such as how to pick a goal to follow and how to choose the means for reaching this goal. Other issues include the coherence between different intentions as well as between beliefs and intentions.

Some theorists define the rationality of actions in terms of beliefs and desires. On this view, an action to bring about a certain goal is rational if the agent has the desire to bring about this goal and the belief that their action will realize it. A stronger version of this view requires that the responsible beliefs and desires are rational themselves. A very influential conception of the rationality of decisions comes from decision theory. In decisions, the agent is presented with a set of possible courses of action and has to choose one among them. Decision theory holds that the agent should choose the alternative that has the highest expected value. Practical rationality includes the field of actions but not of behavior in general. The difference between the two is that actions are intentional behavior, i.e. they are performed for a purpose and guided by it. In this regard, intentional behavior like driving a car is either rational or irrational while non-intentional behavior like sneezing is outside the domain of rationality.

For various other practical phenomena, there is no clear consensus on whether they belong to this domain or not. For example, concerning the rationality of desires, two important theories are proceduralism and substantivism. According to proceduralism, there is an important distinction between instrumental and noninstrumental desires. A desire is instrumental if its fulfillment serves as a means to the fulfillment of another desire. For example, Jack is sick and wants to take medicine to get healthy again. In this case, the desire to take the medicine is instrumental since it only serves as a means to Jack's noninstrumental desire to get healthy. Both proceduralism and substantivism usually agree that a person can be irrational if they lack an instrumental desire despite having the corresponding noninstrumental desire and being aware that it acts as a means. Proceduralists hold that this is the only way a desire can be irrational. Substantivists, on the other hand, allow that noninstrumental desires may also be irrational. In this regard, a substantivist could claim that it would be irrational for Jack to lack his noninstrumental desire to be healthy. Similar debates focus on the rationality of emotions.

Relation between the two

Theoretical and practical rationality are often discussed separately and there are many differences between them. In some cases, they even conflict with each other. However, there are also various ways in which they overlap and depend on each other.

It is sometimes claimed that theoretical rationality aims at truth while practical rationality aims at goodness. According to John Searle, the difference can be expressed in terms of "direction of fit". On this view, theoretical rationality is about how the mind corresponds to the world by representing it. Practical rationality, on the other hand, is about how the world corresponds to the ideal set up by the mind and how it should be changed. Another difference is that arbitrary choices are sometimes needed for practical rationality. For example, there may be two equally good routes available to reach a goal. On the practical level, one has to choose one of them if one wants to reach the goal. It would even be practically irrational to resist this arbitrary choice, as exemplified by Buridan's ass. But on the theoretical level, one does not have to form a belief about which route was taken upon hearing that someone reached the goal. In this case, the arbitrary choice for one belief rather than the other would be theoretically irrational. Instead, the agent should suspend their belief either way if they lack sufficient reasons. Another difference is that practical rationality is guided by specific goals and desires, in contrast to theoretical rationality. So it is practically rational to take medicine if one has the desire to cure a sickness. But it is theoretically irrational to adopt the belief that one is healthy just because one desires this. This is a form of wishful thinking.

In some cases, the demands of practical and theoretical rationality conflict with each other. For example, the practical reason of loyalty to one's child may demand the belief that they are innocent while the evidence linking them to the crime may demand a belief in their guilt on the theoretical level.

But the two domains also overlap in certain ways. For example, the norm of rationality known as enkrasia links beliefs and intentions. It states that "[r]ationality requires of you that you intend to F if you believe your reasons require you to F". Failing to fulfill this requirement results in cases of irrationality known as akrasia or weakness of the will. Another form of overlap is that the study of the rules governing practical rationality is a theoretical matter. And practical considerations may determine whether to pursue theoretical rationality on a certain issue as well as how much time and resources to invest in the inquiry. It is often held that practical rationality presupposes theoretical rationality. This is based on the idea that to decide what should be done, one needs to know what is the case. But one can assess what is the case independently of knowing what should be done. So in this regard, one can study theoretical rationality as a distinct discipline independent of practical rationality but not the other way round. However, this independence is rejected by some forms of doxastic voluntarism. They hold that theoretical rationality can be understood as one type of practical rationality. This is based on the controversial claim that we can decide what to believe. It can take the form of epistemic decision theory, which states that people try to fulfill epistemic aims when deciding what to believe. A similar idea is defended by Jesús Mosterín. He argues that the proper object of rationality is not belief but acceptance. He understands acceptance as a voluntary and context-dependent decision to affirm a proposition.

Ideal and bounded

Various theories of rationality assume some form of ideal rationality, for example, by demanding that rational agents obey all the laws and implications of logic. This can include the requirement that if the agent believes a proposition, they should also believe in everything that logically follows from this proposition. However, many theorists reject this form of logical omniscience as a requirement for rationality. They argue that, since the human mind is limited, rationality has to be defined accordingly to account for how actual finite humans possess some form of resource-limited rationality.

According to the position of bounded rationality, theories of rationality should take into account cognitive limitations, such as incomplete knowledge, imperfect memory, and limited capacities of computation and representation. An important research question in this field is about how cognitive agents use heuristics rather than brute calculations to solve problems and make decisions. According to the satisficing heuristic, for example, agents usually stop their search for the best option once an option is found that meets their desired achievement level. In this regard, people often do not continue to search for the best possible option, even though this is what theories of ideal rationality commonly demand. Using heuristics can be highly rational as a way to adapt to the limitations of the human mind, especially in complex cases where these limitations make brute calculations impossible or very time- and resource-intensive.

Individual and social

Most discussions and research in the academic literature focus on individual rationality. This concerns the rationality of individual persons, for example, whether their beliefs and actions are rational. But the question of rationality can also be applied to groups as a whole on the social level. This form of social or collective rationality concerns both theoretical and practical issues like group beliefs and group decisions. And just like in the individual case, it is possible to study these phenomena as well as the processes and structures that are responsible for them. On the social level, there are various forms of cooperation to reach a shared goal. In the theoretical cases, a group of jurors may first discuss and then vote to determine whether the defendant is guilty. Or in the practical case, politicians may cooperate to implement new regulations to combat climate change. These forms of cooperation can be judged on their social rationality depending on how they are implemented and on the quality of the results they bear. Some theorists try to reduce social rationality to individual rationality by holding that the group processes are rational to the extent that the individuals participating in them are rational. But such a reduction is frequently rejected.

Various studies indicate that group rationality often outperforms individual rationality. For example, groups of people working together on the Wason selection task usually perform better than individuals by themselves. This form of group superiority is sometimes termed "wisdom of crowds" and may be explained based on the claim that competent individuals have a stronger impact on the group decision than others. However, this is not always the case and sometimes groups perform worse due to conformity or unwillingness to bring up controversial issues.

Others

Many other classifications are discussed in the academic literature. One important distinction is between approaches to rationality based on the output or on the process. Process-oriented theories of rationality are common in cognitive psychology and study how cognitive systems process inputs to generate outputs. Output-oriented approaches are more common in philosophy and investigate the rationality of the resulting states. Another distinction is between relative and categorical judgments of rationality. In the relative case, rationality is judged based on limited information or evidence while categorical judgments take all the evidence into account and are thus judgments all things considered. For example, believing that one's investments will multiply can be rational in a relative sense because it is based on one's astrological horoscope. But this belief is irrational in a categorical sense if the belief in astrology is itself irrational.

Importance

Rationality is central to solving many problems, both on the local and the global scale. This is often based on the idea that rationality is necessary to act efficiently and to reach all kinds of goals. This includes goals from diverse fields, such as ethical goals, humanist goals, scientific goals, and even religious goals. The study of rationality is very old and has occupied many of the greatest minds since ancient Greek. This interest is often motivated by discovering the potentials and limitations of our minds. Various theorists even see rationality as the essence of being human, often in an attempt to distinguish humans from other animals. However, this strong affirmation has been subjected to many criticisms, for example, that humans are not rational all the time and that non-human animals also show diverse forms of intelligence.

The topic of rationality is relevant to a variety of disciplines. It plays a central role in philosophy, psychology, Bayesianism, decision theory, and game theory. But it is also covered in other disciplines, such as artificial intelligence, behavioral economics, microeconomics, and neuroscience. Some forms of research restrict themselves to one specific domain while others investigate the topic in an interdisciplinary manner by drawing insights from different fields.

Paradoxes of rationality

The term paradox of rationality has a variety of meanings. It is often used for puzzles or unsolved problems of rationality. Some are just situations where it is not clear what the rational person should do. Others involve apparent faults within rationality itself, for example, where rationality seems to recommend a suboptimal course of action. A special case are so-called rational dilemmas, in which it is impossible to be rational since two norms of rationality conflict with each other. Examples of paradoxes of rationality include Pascal's Wager, the Prisoner's dilemma, Buridan's ass, and the St. Petersburg paradox.

History  

This section needs expansion with: subsections on ancient Greek philosophy and Kant. You can help by adding to it. (August 2022) Max Weber German scholar Max Weber notably articulated a theory of rationality that divided human capacity to think through things in four ways.

The German scholar Max Weber proposed an interpretation of social action that distinguished between four different idealized types of rationality.

The first, which he called Zweckrational or purposive/instrumental rationality, is related to the expectations about the behavior of other human beings or objects in the environment. These expectations serve as means for a particular actor to attain ends, ends which Weber noted were "rationally pursued and calculated." [This quote needs a citation] The second type, Weber called Wertrational or value/belief-oriented. Here the action is undertaken for what one might call reasons intrinsic to the actor: some ethical, aesthetic, religious or other motives, independent of whether it will lead to success. The third type was affectual, determined by an actor's specific affect, feeling, or emotion—to which Weber himself said that this was a kind of rationality that was on the borderline of what he considered "meaningfully oriented." The fourth was traditional or conventional, determined by ingrained habituation. Weber emphasized that it was very unusual to find only one of these orientations: combinations were the norm. His usage also makes clear that he considered the first two as more significant than the others, and it is arguable that the third and fourth are subtypes of the first two.

The advantage in Weber's interpretation of rationality is that it avoids a value-laden assessment, say, that certain kinds of beliefs are irrational. Instead, Weber suggests that ground or motive can be given—for religious or affect reasons, for example—that may meet the criterion of explanation or justification even if it is not an explanation that fits the Zweckrational orientation of means and ends. The opposite is therefore also true: some means-ends explanations will not satisfy those whose grounds for action are Wertrational.

Weber's constructions of rationality have been critiqued both from a Habermasian (1984) perspective (as devoid of social context and under-theorised in terms of social power) and also from a feminist perspective (Eagleton, 2003) whereby Weber's rationality constructs are viewed as imbued with masculine values and oriented toward the maintenance of male power. An alternative position on rationality (which includes both bounded rationality, as well as the affective and value-based arguments of Weber) can be found in the critique of Etzioni (1988), who reframes thought on decision-making to argue for a reversal of the position put forward by Weber. Etzioni illustrates how purposive/instrumental reasoning is subordinated by normative considerations (ideas on how people 'ought' to behave) and affective considerations (as a support system for the development of human relationships).

Richard Brandt

Richard Brandt proposed a "reforming definition" of rationality, arguing someone is rational if their notions survive a form of cognitive-psychotherapy.

Robert Audi

Robert Audi developed a comprehensive account of rationality that covers both the theoretical and the practical side of rationality. This account centers on the notion of a ground: a mental state is rational if it is "well-grounded" in a source of justification.: 19  Irrational mental states, on the other hand, lack a sufficient ground. For example, the perceptual experience of a tree when looking outside the window can ground the rationality of the belief that there is a tree outside.

Audi is committed to a form of foundationalism: the idea that justified beliefs, or in his case, rational states in general, can be divided into two groups: the foundation and the superstructure.: 13, 29–31  The mental states in the superstructure receive their justification from other rational mental states while the foundational mental states receive their justification from a more basic source.: 16–18  For example, the above-mentioned belief that there is a tree outside is foundational since it is based on a basic source: perception. Knowing that trees grow in soil, we may deduce that there is soil outside. This belief is equally rational, being supported by an adequate ground, but it belongs to the superstructure since its rationality is grounded in the rationality of another belief. Desires, like beliefs, form a hierarchy: intrinsic desires are at the foundation while instrumental desires belong to the superstructure. In order to link the instrumental desire to the intrinsic desire an extra element is needed: a belief that the fulfillment of the instrumental desire is a means to the fulfillment of the intrinsic desire.

Audi asserts that all the basic sources providing justification for the foundational mental states come from experience. As for beliefs, there are four types of experience that act as sources: perception, memory, introspection, and rational intuition. The main basic source of the rationality of desires, on the other hand, comes in the form of hedonic experience: the experience of pleasure and pain.: 20  So, for example, a desire to eat ice-cream is rational if it is based on experiences in which the agent enjoyed the taste of ice-cream, and irrational if it lacks such a support. Because of its dependence on experience, rationality can be defined as a kind of responsiveness to experience.: 21 

Actions, in contrast to beliefs and desires, do not have a source of justification of their own. Their rationality is grounded in the rationality of other states instead: in the rationality of beliefs and desires. Desires motivate actions. Beliefs are needed here, as in the case of instrumental desires, to bridge a gap and link two elements.: 62  Audi distinguishes the focal rationality of individual mental states from the global rationality of persons. Global rationality has a derivative status: it depends on the focal rationality. Or more precisely: "Global rationality is reached when a person has a sufficiently integrated system of sufficiently well-grounded propositional attitudes, emotions, and actions".: 232  Rationality is relative in the sense that it depends on the experience of the person in question. Since different people undergo different experiences, what is rational to believe for one person may be irrational to believe for another person. That a belief is rational does not entail that it is true.

In various fields Ethics and morality

The problem of rationality is relevant to various issues in ethics and morality. Many debates center around the question of whether rationality implies morality or is possible without it. Some examples based on common sense suggest that the two can come apart. For example, some immoral psychopaths are highly intelligent in the pursuit of their schemes and may, therefore, be seen as rational. However, there are also considerations suggesting that the two are closely related to each other. For example, according to the principle of universality, "one's reasons for acting are acceptable only if it is acceptable that everyone acts on such reasons". A similar formulation is given in Immanuel Kant's categorical imperative: "act only according to that maxim whereby you can, at the same time, will that it should become a universal law". The principle of universality has been suggested as a basic principle both for morality and for rationality. This is closely related to the question of whether agents have a duty to be rational. Another issue concerns the value of rationality. In this regard, it is often held that human lives are more important than animal lives because humans are rational.

Psychology

Many psychological theories have been proposed to describe how reasoning happens and what underlying psychological processes are responsible. One of their goals is to explain how the different types of irrationality happen and why some types are more prevalent than others. They include mental logic theories, mental model theories, and dual process theories. An important psychological area of study focuses on cognitive biases. Cognitive biases are systematic tendencies to engage in erroneous or irrational forms of thinking, judging, and acting. Examples include the confirmation bias, the self-serving bias, the hindsight bias, and the Dunning–Kruger effect. Some empirical findings suggest that metacognition is an important aspect of rationality. The idea behind this claim is that reasoning is carried out more efficiently and reliably if the responsible thought processes are properly controlled and monitored.

The Wason selection task is an influential test for studying rationality and reasoning abilities. In it, four cards are placed before the participants. Each has a number on one side and a letter on the opposite side. In one case, the visible sides of the four cards are A, D, 4, and 7. The participant is then asked which cards need to be turned around in order to verify the conditional claim "if there is a vowel on one side of the card, then there is an even number on the other side of the card". The correct answer is A and 7. But this answer is only given by about 10%. Many choose card 4 instead even though there is no requirement on what letters may appear on its opposite side. An important insight from using these and similar tests is that the rational ability of the participants is usually significantly better for concrete and realistic cases than for abstract or implausible cases. Various contemporary studies in this field use Bayesian probability theory to study subjective degrees of belief, for example, how the believer's certainty in the premises is carried over to the conclusion through reasoning.

In the psychology of reasoning, psychologists and cognitive scientists have defended different positions on human rationality. One prominent view, due to Philip Johnson-Laird and Ruth M. J. Byrne among others is that humans are rational in principle but they err in practice, that is, humans have the competence to be rational but their performance is limited by various factors. However, it has been argued that many standard tests of reasoning, such as those on the conjunction fallacy, on the Wason selection task, or the base rate fallacy suffer from methodological and conceptual problems. This has led to disputes in psychology over whether researchers should (only) use standard rules of logic, probability theory and statistics, or rational choice theory as norms of good reasoning. Opponents of this view, such as Gerd Gigerenzer, favor a conception of bounded rationality, especially for tasks under high uncertainty. The concept of rationality continues to be debated by psychologists, economists and cognitive scientists.

The psychologist Jean Piaget gave an influential account of how the stages in human development from childhood to adulthood can be understood in terms of the increase of rational and logical abilities. He identifies four stages associated with rough age groups: the sensorimotor stage below the age of two, the preoperational state until the age of seven, the concrete operational stage until the age of eleven, and the formal operational stage afterward. Rational or logical reasoning only takes place in the last stage and is related to abstract thinking, concept formation, reasoning, planning, and problem-solving.

Emotions

According to A. C. Grayling, rationality "must be independent of emotions, personal feelings or any kind of instincts". Certain findings [which?] in cognitive science and neuroscience show that no human has ever satisfied this criterion, except perhaps a person with no affective feelings, for example, an individual with a massively damaged amygdala or severe psychopathy. Thus, such an idealized form of rationality is best exemplified by computers, and not people. However, scholars may productively appeal to the idealization as a point of reference.  [citation needed] In his book, The Edge of Reason: A Rational Skeptic in an Irrational World, British philosopher Julian Baggini sets out to debunk myths about reason (e.g., that it is "purely objective and requires no subjective judgment").

Cognitive and behavioral sciences

Cognitive and behavioral sciences try to describe, explain, and predict how people think and act. Their models are often based on the assumption that people are rational. For example, classical economics is based on the assumption that people are rational agents that maximize expected utility. However, people often depart from the ideal standards of rationality in various ways. For example, they may only look for confirming evidence and ignore disconfirming evidence. Another factor studied in this regard are the limitations of human intellectual capacities. Many discrepancies from rationality are caused by limited time, memory, or attention. Often heuristics and rules of thumb are used to mitigate these limitations, but they may lead to new forms of irrationality.

Logic   Main article: Logic and rationality

Theoretical rationality is closely related to logic, but not identical to it. Logic is often defined as the study of correct arguments. This concerns the relation between the propositions used in the argument: whether its premises offer support to its conclusion. Theoretical rationality, on the other hand, is about what to believe or how to change one's beliefs. The laws of logic are relevant to rationality since the agent should change their beliefs if they violate these laws. But logic is not directly about what to believe. Additionally, there are also other factors and norms besides logic that determine whether it is rational to hold or change a belief. The study of rationality in logic is more concerned with epistemic rationality, that is, attaining beliefs in a rational manner, than instrumental rationality.

Decision theory

An influential account of practical rationality is given by decision theory. Decisions are situations where a number of possible courses of action are available to the agent, who has to choose one of them. Decision theory investigates the rules governing which action should be chosen. It assumes that each action may lead to a variety of outcomes. Each outcome is associated with a conditional probability and a utility. The expected gain of an outcome can be calculated by multiplying its conditional probability with its utility. the expected utility of an act is equivalent to the sum of all expected gains of the outcomes associated with it. From these basic ingredients, it is possible to define the rationality of decisions: a decision is rational if it selects the act with the highest expected utility. While decision theory gives a very precise formal treatment of this issue, it leaves open the empirical problem of how to assign utilities and probabilities. So decision theory can still lead to bad empirical decisions if it is based on poor assignments.

According to decision theorists, rationality is primarily a matter of internal consistency. This means that a person's mental states like beliefs and preferences are consistent with each other or do not go against each other. One consequence of this position is that people with obviously false beliefs or perverse preferences may still count as rational if these mental states are consistent with their other mental states. Utility is often understood in terms of self-interest or personal preferences. However, this is not a necessary aspect of decisions theory and it can also be interpreted in terms of goodness or value in general.

Game theory

Game theory is closely related to decision theory and the problem of rational choice. Rational choice is based on the idea that rational agents perform a cost-benefit analysis of all available options and choose the option that is most beneficial from their point of view. In the case of game theory, several agents are involved. This further complicates the situation since whether a given option is the best choice for one agent may depend on choices made by other agents. Game theory can be used to analyze various situations, like playing chess, firms competing for business, or animals fighting over prey. Rationality is a core assumption of game theory: it is assumed that each player chooses rationally based on what is most beneficial from their point of view. This way, the agent may be able to anticipate how others choose and what their best choice is relative to the behavior of the others. This often results in a Nash equilibrium, which constitutes a set of strategies, one for each player, where no player can improve their outcome by unilaterally changing their strategy.

Bayesianism

A popular contemporary approach to rationality is based on Bayesian epistemology. Bayesian epistemology sees belief as a continuous phenomenon that comes in degrees. For example, Daniel is relatively sure that the Boston Celtics will win their next match and absolutely certain that two plus two equals four. In this case, the degree of the first belief is weaker than the degree of the second belief. These degrees are usually referred to as credences and represented by numbers between 0 and 1. 0 corresponds to full disbelief, 1 corresponds to full belief and 0.5 corresponds to suspension of belief. Bayesians understand this in terms of probability: the higher the credence, the higher the subjective probability that the believed proposition is true. As probabilities, they are subject to the laws of probability theory. These laws act as norms of rationality: beliefs are rational if they comply with them and irrational if they violate them. For example, it would be irrational to have a credence of 0.9 that it will rain tomorrow together with another credence of 0.9 that it will not rain tomorrow. This account of rationality can also be extended to the practical domain by requiring that agents maximize their subjective expected utility. This way, Bayesianism can provide a unified account of both theoretical and practical rationality.

Economics

Rationality plays a key role in economics and there are several strands to this. Firstly, there is the concept of instrumentality—basically the idea that people and organisations are instrumentally rational—that is, adopt the best actions to achieve their goals. Secondly, there is an axiomatic concept that rationality is a matter of being logically consistent within your preferences and beliefs. Thirdly, people have focused on the accuracy of beliefs and full use of information—in this view, a person who is not rational has beliefs that do not fully use the information they have.

Debates within economic sociology also arise as to whether or not people or organizations are "really" rational, as well as whether it makes sense to model them as such in formal models. Some have argued that a kind of bounded rationality makes more sense for such models.

Others think that any kind of rationality along the lines of rational choice theory is a useless concept for understanding human behavior; the term homo economicus (economic man: the imaginary man being assumed in economic models who is logically consistent but amoral) was coined largely in honor of this view. Behavioral economics aims to account for economic actors as they actually are, allowing for psychological biases, rather than assuming idealized instrumental rationality.

Artificial intelligence

The field of artificial intelligence is concerned, among other things, with how problems of rationality can be implemented and solved by computers. Within artificial intelligence, a rational agent is typically one that maximizes its expected utility, given its current knowledge. Utility is the usefulness of the consequences of its actions. The utility function is arbitrarily defined by the designer, but should be a function of "performance", which is the directly measurable consequences, such as winning or losing money. In order to make a safe agent that plays defensively, a nonlinear function of performance is often desired, so that the reward for winning is lower than the punishment for losing. An agent might be rational within its own problem area, but finding the rational decision for arbitrarily complex problems is not practically possible. The rationality of human thought is a key problem in the psychology of reasoning.

International relations

There is an ongoing debate over the merits of using “rationality” in the study of international relations (IR). Some scholars hold it indispensable. Others are more critical. Still, the pervasive and persistent usage of "rationality" in political science and IR is beyond dispute. "Rationality" remains ubiquitous in this field. Abulof finds that Some 40% of all scholarly references to "foreign policy" allude to "rationality"—and this ratio goes up to more than half of pertinent academic publications in the 2000s. He further argues that when it comes to concrete security and foreign policies, IR employment of rationality borders on "malpractice": rationality-based descriptions are largely either false or unfalsifiable; many observers fail to explicate the meaning of "rationality" they employ; and the concept is frequently used politically to distinguish between "us and them."

Criticism

The concept of rationality has been subject to criticism by various philosophers who question its universality and capacity to provide a comprehensive understanding of reality and human existence.

Friedrich Nietzsche, in his work "Beyond Good and Evil" (1886), criticized the overemphasis on rationality and argued that it neglects the irrational and instinctual aspects of human nature. Nietzsche advocated for a reevaluation of values based on individual perspectives and the will to power, stating, "There are no facts, only interpretations."

Martin Heidegger, in "Being and Time" (1927), offered a critique of the instrumental and calculative view of reason, emphasizing the primacy of our everyday practical engagement with the world. Heidegger challenged the notion that rationality alone is the sole arbiter of truth and understanding.

Max Horkheimer and Theodor Adorno, in their seminal work "Dialectic of Enlightenment" (1947), questioned the Enlightenment's rationality. They argued that the dominance of instrumental reason in modern society leads to the domination of nature and the dehumanization of individuals. Horkheimer and Adorno highlighted how rationality narrows the scope of human experience and hinders critical thinking.

Michel Foucault, in "Discipline and Punish" (1975) and "The Birth of Biopolitics" (1978), critiqued the notion of rationality as a neutral and objective force. Foucault emphasized the intertwining of rationality with power structures and its role in social control. He famously stated, "Power is not an institution, and not a structure; neither is it a certain strength we are endowed with; it is the name that one attributes to a complex strategical situation in a particular society."

These philosophers' critiques of rationality shed light on its limitations, assumptions, and potential dangers. Their ideas challenge the universal application of rationality as the sole framework for understanding the complexities of human existence and the world.