Լուսինը դիցաբանության մեջ

Լուսինը դիցաբանության մեջ, լուսնի և լուսնային փուլերի մասին առասպելներ։ Կապված է աստրալ առասպելների հետ, նախ և առաջ սոլյար (արևային) առասպելների հետ. լուսինը և արևը իրար հետ կազմում են երկանդամ հակադրության հակառակ կողմեր, որը հատուկ է դիցաբանական գիտակցությանը (վերև-ներքև, տղամարդ-կին, կենդանի-անկենդան)։ Հին չինական բնափիլիսոփայության մեջ պասիվ, մութ, կանացի ինը կապված է լուսնի հետ, իսկ ակտիվ, պայծառ, տղամարդկային յանը կապված է արևի հետ։ Սովորաբար լուսինը կապվում է բացասական սկզբի հետ, բայց հանդիպում են նաև բացառություններ. այսպես՝ դահոմեյյան դիցաբանության մեջ երրորդության լուսնային մասը (Մավու) երկմիաբան է Արարիչ-Մավու-Լիզայի հետ և տիրում է գիշերվան, գիտելիքին, ուրախությանը, իսկ արևայինը՝ Լիզան՝ օրվան, ուժին ու աշխատանքին։

Լուսնի հետ կապված դիցաբանական ամենատարածված մոտիվները վերաբերում են պատճառագիտական պատմություններին, որոնք բացատրում էին հենց լուսնի ծագումը, լուսնային փուլերի, լուսնի հետքերի առաջացումը և այլն։ Հնդեվրոպական, սիբիրյան և հնդկական դիցաբանական համակարգերում կարևոր տեղ են զբաղեցնում արևի և լուսնի երկնային ամուսնությունները։ Լուսինը այդ պատմություններում կարող էր հանդես գալ ինչպես կին, այնպես էլ տղամարդ (վերջին տարբերակը գերակշռում է Սիբիրի ազգերի մոտ, և հավանաբար, հնագույն ցեղերից շատերի մոտ)): Այդ պատճառագիտական առասպելը միաժամանակ հանդես է գալիս նաև որպես լուսնային փուլերի ծագումը բացատրող. բալթիական դիցաբանության մեջ Պերկունասը սրով կտրում է Լուսնին՝ արևին դավաճանելու համար։ Սիբիրում հաճախ է հանդիպում հետևյալ պատմությունը. Լուսինը իջնում է երկրի վրա, որտեղ նրա բռնում է չար կախարդը՝ խթոնիկ աստվածուհին։ Արևը գալիս է նրան օգնության և փորձում է փրկել նրան կախարդից, բայց կախարդը այնքան ամուր էր բռնել, որ Լուսինը բաժանվել է երկու մասի։ Հրեշային արարածների կողմից լուսնի կիսելը կամ խժռելը ևս շատ տարածված է, որով բացատրվում էր ինչպես լուսնային փուլերի, նաև լուսնի խավարման երևույթները։

«Մեռնող» և «հարություն առնող» լուսնի կերպարները կապված են լուսնի մահվան մասին առասպելների հետ։ Բազմաթիվ հնագույն ժողովուրդների մեջ եղել է այն պատկերացումը, որ հնում մարդիկ մահացել են և կրկին հարություն առել, ինչպես լուսինը, սակայն հետագայում ինչ-որ բան զրկել է մարդկանց այդ շնորհից։ Ավստրալիական արանդա ցեղը ունեցել է հետևյալ առասպելը. հին ժամանակներում ապրելիս է եղել պարկամկան տոտեմի մարդ, որը մահացել և թաղվել է, բայց շուտով դուրս է եկել գերեզմանից տղայի կերպարով. նա անընդհատ մահանում ու վերակենդանանում էր երկնքում։

Շատ ժողովուրդներ ունեն հատուկ առասպելներ լուսնի ծագման մասին։ Շատ հաճախ դրանք այդտեղ մեկնաբանվում են որպես լուսին դարձած մարդ, սովորաբար՝ լծակով ու դույլերով կին (նիվխեր, թաթարներ, հնարավոր է սկանդինավներ)։ Հաճախ մարդը լուսին է դառնում որպես պատիժ (թաթարների մոտ «հիմար կինը», Կայենը ապոկրիֆիկ պատմություններում և այլն)։ Ասիական ավանդույթներում լուսնի հետքերը մեկնաբանվում են որպես «լուսնային ճագար» կամ «նապաստակ», իսկ Հարավային Ամերիկայի, Հարավարևելյան Ասիայի, Ավստրալիայի և Հյուսիսային Ամերիկայի ժողովուրդներում մեկնաբանվում են որպես վերքեր, կեղտ և ներկ լուսնի երեսին։ Զարգացած դիցաբանություններում լուսնի շնչավոր երևույթի հայտնվելուն զուգահեռ ի հայտ են եկել մարդանման աստվածություններ, որոնք մարմնավորել են լուսնին։ Նորհեթանոսական կրոններում լուսինը համարվել է եռադեմ աստծո մարմնավորումը։

Լուսնի պաշտամունք տարբեր դիցաբանություններում

Դիցաբանություն	Աստվածություն
հայկական	Լուսին
ացտեկական	Կոյոլշաուկի, Մեցտլի
գերմանա-սկանդինավյան	Մանի
հունական	Արտեմիս, Հեկատա, Սելենե
գուանչի	Աչուգուայո
եգիպտական	Թոթ, Հոնսու, Յահ
հնդկական	Չանդրա
ինկեր	Մայր Կիլյա
էսկիմոս	Իգալուկ
կարելա-ֆիննական	Կուու
չինական	Չանե
լատինական	Մենես
լիտվական	Մենես
պոլինեյզիական	Հինա
հունական	Դիանա, Լուսին
ուրարտական	Շելարդի
ֆիննական	Բալլ-Համմոն
շումերա-աքքադական	Նանա, Սին
էտրուսական	Արտումի
ճապոնական	Ցուկիյումի