Մասնակից:Տիգրան0414/Ամստերդամի պատմություն
Ամստերդամի պատմություն, Նիդերլանդների մայրաքաղաք, քաղաքի հիմնումը սկիզբ է առնում XIII դարում, այն պահից երբ դեռևս ստեղծվեցին փոքրիկ ձկնորսական գյուղեր, որը գտնվում էր ամբարտակների տարածքում, իսկ ամբարտակը կառուցվել է Ամստել գետի ստորին հատվածում՝ գետի երկու ափերին:
Կապված է նրա հետ, որ նախապես որոշված էր ամբարտակը կառուցել գետի արևելյան ափին: Հնում Ամստերդամի արևելյան հատվածում անունների մեծամասնությունը Օուդի նախածանցն ուներ, (հոլ.՝ Oude) կամ Audeisades (հոլ.՝ Oudezijds-, oude zijde - հին կողմ): Գետի արևմտյան ափին դամբարանի շինարարությունը տեղի է ունեցել ավելի ուշ, և ստացել հոլ.՝ Niuvendijk Street (նոր դամբարան) անունը: 1270 թվականին Ամստել գետի վրա գտնվող ամբարտակը դարձվեց փոքրիկ տարածք, որը կոչվում է Դեմ: Գյուղը հայտնի դարձավ որպես Ամստերդամ, այսինքն `«Ամստել գետի վրա գտնվող արգելավայր»: Ամստերդամի մասին առաջին գրավոր տեղեկություները հիշատակվել են 1275 թվականի հոկտեմբերի 27-ին: Որտեղ էլ հիշատակվում է Ֆլորիսոմ V Գալլադսկիի մասին, որը ամբարտակի կառուցումը իրականացրեց գյուղացիների օգնությամբ: 1287 թվականին խոշոր ջրհեղեղի պատճառով Տեխելի շրջանում գտնվող ավազէ պատնեշը ոչնչացավ և Ֆլեվոնսկի լիճը, որի ափին գտնվում էր Ամստերդամը, վերջնականապես ողողեց ափերը և կրեց Զեյդերզե անունը: Այս բնական աղետը ստեղծեց պայմաններ, որպիսի Ամստերդամ կոչվող փոքր գյուղը դառնում է ծովային առևտրի կենտրոն: Ամստերդամը ընտրվեց ծովագնացների համար հանդիպման վայր[1]: Գյուղը ստացավ քաղաքի կարգավիճակ XIII-XIV դարերում, և նրա անունը ձեռք է բերել ժամանակակից հնչողություն:
XIII—XV դարեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1317-ին Ամստերդամը միացավ Հոլանդիայի վարչաշրջանին, որը ստեղծեց Ուիլիամ III: Այս շրջանի դերը Նիդերլանդներում արդեն բավականին նշանակալից էր, ինչի վկայությունն էր Վիլհելմ III-ի դուստրերի հաջող ամուսնությունը: Մեկը դարձավ Անգլիայի թագուհի, իսկ մյուսը Սուրբ Հռոմեական կայսրության կայսեր կինն էր:
Այդ ժամանակվանից սկսվեց Ամստերդամի արագ տնտեսական զարգացումը: Հրապարակի դեմ արևելքում, որը մնաց քաղաքի կենտրոնը, կառուցվեց երկու նավահանգիստ մեկը `Էյ ծովածոցի ափին, մյուսը` Ամստելի գետի վրա: Քաղաքի ծաղկումը շարունակվում էր ընթանալ, ինչպես երկաթգծի աստիճանաբար կառուցվելը, այնպես էլ հարևան Դեմրակի և Ռոկինի փողոցների շինարարությանը, որոնք դեռևս Ամստերդամի մայրուղիներից են: 1306 թվականինին, կառուցվել է Ամստերդամի առաջին Սուրբ Եկեղեցին, Որդեկեկը, որը կառուցվել է քաղաքի հովանավոր սրբերի և Նիկողայոս Զմյուռնացու կողմից:
XIV դարի կեսերին քաղաքը երկու կողմերից էլ ապահոված էր ջրանցքներով, որոնք դարձան ջրատար համակարգում առաջին հարթակը: Ջրանցքի երկրորդ օղակը ձևավորվել է 15-րդ դարի սկզբին: Նոր ալիքները քաղաքին լրացուցիչ պաշտպանություն տվեցին արտաքին թշնամիներից:
Ամստերդամի նավահանգիստների կարևորությունը 15-րդ դարի վերջին ավելացել է այն պատճառով, որ Հանզա ընկերությունը Բալթիկ ծովում ազատ առևտուր է կատարել: Բալթյան երկրներում բեռնափոխադրումների 70%-ը իրականացվել է Ամստերդամի միջոցով: Քաղաքի պայմանական ծաղկումը սկսվել է 1578 թվականին, անկախությունից ի վեր Իսպանիայի գերակայությունը հաղթել է և ձևավորվել է Նիդերլանդների Միացյալ նահանգների Հանրապետությունը: Հարավային գավառները ավերվել են իսպանացիների կողմից, որոնք 1585 թվականին ոչնչացրեցին և ավերեցին Անտվերպեն, փակելով Scheldt գետի հունը նավարկելու համար: Այս բոլոր գործոնները թույլ տվեցին, որ Ամստերդամը զարգանա գրեթե երկու դար` առանց մրցակցության և իր տրամադրության տակ դրեց նոր շուկաներ:
XVI—XVIII դարեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամստերդամի իշխանությունը անցնում էր 36 ռեգենտների խորհուրդը, որը, կանխատեսելով քաղաքի հետագա աճը, ճարտարապետ Հենդրիկ դը Սաիրսերին հանձնարարեց մշակել զարգացման ծրագիր, այնուհետև անվանեց «Երեք հեռուստաալիքի ծրագիր»: 1585-1658 թվականներին. Այս պլանի մարմնավորումն Ամստերդամին ժամանակակից գծեր տվեց: 1597-ի քարտեզի համաձայն, քաղաքը կրկնապատկվել է շինարարության մեկնարկից ի վեր, և XV դարում կառուցված քաղաքի պատերից դուրս կառուցվել է նոր ջրանցք: Պլանի վերջնական իրականացումը քաղաքապետարանի վերահսկողության տակ էր, 1658 թվականին ընդամենը 416 անգամ ընդլայնել է Ամստերդամի տարածքը`մինչև 716 հեկտար, քաղաքին համերաշխ հայացք տվել և համբավ բերել Եվրոպայի ամենագեղեցիկ քաղաքներից մեկին:
1609թվականաի ապրիլի 4-ին, երբ Հենրի Հուդզոն նավապետի գլխավորության տակ գտնվող հոլանդական նավաստիների թիմը «Հանգիստ մարդ» նավի վրա «Նոր Հնդկաստան» որոնեց Ամստերդամից, սկսվեց նոր հողերի գաղութային զավթման դարաշրջան: Արևելյան Հնդկաստանի, ապա Արևմտյան Հնդկաստանի ընկերությունների կրթությունը և Ամստերդամի ֆոնդային բորսայի բացումը հետագայում ամրապնդեց Ամստերդամի տնտեսական և քաղաքական դիրքերը:1795թվականին Ամստերդամը հռչակվեց Բաթևյան Հանրապետության մայրաքաղաք, իսկ 11 տարի անց` Նիդերլանդների Թագավորությունը: XVII-XVIIIդարերի վերջում Ամստերդամը դարձավ Եվրոպայի ամենախոշոր առևտրային քաղաքներից մեկը `տնտեսական և մշակութային կենտրոն: Բնակչության արագ աճը (50 հազար - 1660, 200 հազար - 1700)[2]
18-րդ դարի երկրորդ կեսին Ամստերդամի համաշխարհային առևտրի կարևորությունը նվազեց: Քաղաքային բնակչությունը սկսեց նվազել:1795-1813 թվականներին Ֆրանսիական օկուպացիան,Նապոլեոնի սահմանապահ առևտրային քաղաքականությունը և մայրցամաքային շրջափակումը քաղաքային տնտեսությանը լուրջ հարված էին դարձել: Ամստերդամը մնաց Հոլանդիայի թագավորության տակ գտնվող մայրաքաղաքը, որտեղ էլ 1806 թվականին ընդունվեց Նապոլեոն Լուի Բոնապարտի կողմից նշանակված կանոնները: Քաղաքապետարանը վերածվեց թագավորական պալատի:Լուի Բոնապարտի օրոք Ամստերդամում բացվել է գիտության, գրականության և գեղարվեստի համալսարաններ, և դրված են ապագա ազգային պետական թանգարանի հիմքը (Ռիժսմուսուս):
1810 թվականին, երբ Նիդեռլանդները ներառված էր Ֆրանսիայի կայսրությանմեջ, Նապոլեոնը Փարիզից և Հռոմից հետո անվանեց Ամստերդամը որպես երրորդ խոշորագույն քաղաք:1814 թվականին մարտի 30-ին Նապոլեոնի պարտությունից հետո Orange-ի արքայազն Վիլհելմ Ֆրեդերիկը հռչակվեց Նիդերլանդների հեթանոսական թագավոր, Նիդերկկեք եկեղեցում գտնվող Վիլհելմ I անունով, այսպիսով Ամստերդամը վերականգնել է մայրաքաղաքի կարգավիճակը:
XIX—XX դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
XIXդարի վերջին եռամսյակում, արագացված արդյունաբերականացման և Ամստերդամի վերածննդի կապակցությամբ բնակարանային խնդիրները առաջացել են գյուղերի և փոքր քաղաքների աշխատանքի ներհոսքի շնորհիվ: 1900 թվականին Բնակչությունը հասել է 500 հազարի: 1901 թվականին Բնակարանային օրենսդրության ընդունումը նպաստեց այն բարդ իրավիճակի բարելավմանը, որը վերաբերում էր ինչպես վերաբնակեցման, այնպես էլ քաղաքի տեսքը խարխլող շենքերի տեսքին: XIX դարի սկզբին Ամստերդամը Լոնդոնից, Փարիզից, Մոսկվաից, Սանկտ Պետերբուրգից և Վիեննայից հետո եվրոպական քաղաքների շարքում զբաղեցրել է վեցերորդ տեղը: 1860 թականների և 80-ականների ընթացքում Ամստերդամի ջրանցքի շինարարությունը բացեց նոր ջրագիծ դեպի Հյուսիսային ծով, ինչը մեծացրեց Ամստերդամի կարևորությունը երկրի կարևորագույն կենտրոնը: Առաջին համաշխարհային պատերազմը լուրջ ազդեցություն չի ունեցել քաղաքի և նրա բնակիչների վրա` Նիդեռլանդների կողմից հայտարարված չեզոքության դիրքորոշման պատճառով: 1917 թվականը մայրաքաղաքում նշանավորվեց «Կարտոֆիլի խռովություն»-ի կողմից, որն սկսեց դոկտորների, նավաստիների, հանքագործների և տեքստիլ գործիչների զանգվածային գործադուլների պատճառ դառնալ: 1928 թվականին Ամստերդամը դարձավ Ամառային օլիմպիական խաղերի մայրաքաղաքը:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմիսկսվելուց առաջ, Ամստերդամը եղել է աշխարհի ադամանդագործության կենտրոնի Ալմաստը, և բիզնեսը կենտրոնացած էր հիմնականում հրեականընտանիքների ձեռքում: Պատերազմի ժամանակ քաղաքը գերիշխում էր գերմանացի զինվորների կողմից, իսկ ավելի քան 100 000 հրեա քաղաքից դուրս էր հանվել, ոմանք մահացել էին, տեղացի բնակչությունը պատերազմից տուժել էր ավելի քիչ: Քաղաքի օկուպացիան տևեց մինչև 1940, 1945 թվականները և 1950-1970 թվականները նշանավորվեցին նախկին գաղութներից ներգաղթի ալիքով, հիմնականում Սուրինամից: Բացի այդ, Թուրքիայի, Մարոկկոյի, Ինդոնեզիայի և այլ երկրների ներկայացուցիչները սկսեցին տեղափոխվել քաղաք: Այս գործընթացները խթանեցին բնակարանային և աշխատատեղերի հետ կապված իրավիճակը, սկսվեցին միջմշակութային հակամարտություններ, թմրանյութերի օգտագործումը տարածվեց: Փոփոխությունները ազդել են տնտեսական ոլորտի վրա: Ներկա փուլում քաղաքի տնտեսությունը հիմնականում պայմանավորված է առևտրի և ծառայությունների վրա, հրաժարվելով արդյունաբերական արդյունաբերությունից:
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- По материалам О. В. Звкина, Л. А. Бурлуцкая, Г. А. Гальперина, Н. В. Иванолва. Все столицы мира. Энциклопедический справочник. — М.: Вече, 2004. — С. 11-13. — ISBN 5-9533-0168-5
- По материалам Главный редактор А. М. Прохоров. Большая советская энциклопедия. Третье издание. Том 1. А-АНГОБ. — М.: Советская Энциклопедия, 1970. — С. 540-541.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
История города на сайте городского муниципалитета Амстердама (անգլ.)