Արտաշես Աբեղյան

Արտաշես Աբեղյան;
Ծնվել է	հունվարի 1, 1878
Ծննդավայր	Աստապատ, Նախիջևանի գավառ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն
Մահացել է	մարտի 13, 1955 (77 տարեկան)
Մահվան վայր	Մյունխեն, Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություն
Կրթություն	Շուշիի թեմական հոգևոր դպրոց, Ներսիսյան դպրոց և Գևորգյան Հոգևոր Ճեմարան
Գիտական աստիճան	փիլիսոփայության դոկտոր
Մասնագիտություն	պատմաբան, բանասեր, հասարակական գործիչ, ուսուցիչ, ակտիվիստ և քաղաքական գործիչ
Աշխատավայր	Ներսիսյան դպրոց և Հովնանյան դպրոց
Կուսակցություն	ՀՅԴ

Վիքիպեդիայում կան հոդվածներ Աբեղյան ազգանունով այլ մարդկանց մասին։

Արտաշես Գաբրիելի Աբեղյան (հունվարի 1, 1878(1878-01-01), Աստապատ, Նախիջևանի գավառ, Երևանի նահանգ, Կովկասի փոխարքայություն, Ռուսական կայսրություն - մարտի 13, 1955(1955-03-13), Մյունխեն, Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություն), հայ բանասեր, պատմաբան, մանկավարժ, հասարակական-քաղաքական գործիչ։ ՀՅԴ կուսակցության անդամ։

Մանուկ Աբեղյանի եղբորորդին։

Ավարտել է Շուշիի թեմական (1890 թ.), Թիֆլիսի Ներսիսյան (1895 թ.) դպրոցները, Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանը (1899 թ.)։ Սովորել է Մարբուրգի, Բեռլինի, Լայպցիգի համալսարաններում (1899-1904 թթ.)։ 1919-1920 թթ.-ին՝ ՀՀ խորհրդարանի անդամ։ 1920 թվականին մեկնել է Գերմանիա։ 1922–1945 թվականներին՝ Բեռլինի և Մյունխենի համալսարանների պրոֆեսոր։ Գլխավորել է 1942 թվականին Բեռլինում ստեղծված Հայ ազգային խորհուրդը, որի նպատակը «բոլշևիկյան լծից ու ռուսական տիրապետությունից» Հայաստանի ազատագրումն էր Գերմանիայի օգնությամբ^[1]։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սովորել է ծննդավայրի, ապա Շուշիի թեմական, Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցներում, Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում, այնուհետև կրթությունը շարունակել է Գերմանիայում (Մարբուրգի, Լայպցիգի և Բեռլինի համալսարաններում), ստացել փիլիսոփայական դոկտորի աստիճան։ 1905-1919 թվականներին ուսուցչություն է արել Թիֆլիսի Ներսիսյան և Հովնանյան դպրոցներում, ինչպես եւ պետական գիմնազիաներում։ Աշխատակցել է ժամանակի մամուլին։ Գրել է պատմաբանասիրական աշխատություններ («Թլվատ Դավիթ» (1902 թ.), «Քննություն Աստվածաշնչի հին հայերենի թարգմանության» (1906 թ.) և այլն), ուսումնասիրություններ Ստեփանոս Նազարյանի, Միքայել Նալբանդյանի մասին, կազմել դասագրքեր, բառարաններ։

1919-1920 թվականներին եղել է Հայաստանի Հանրապետության խորհրդարանի անդամ, խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո՝ քաղաքական վտարանդի։ Բնակություն է հաստատել Գերմանիայում, եղել Բեռլինի (1922-1945 թթ.) ապա՝ Մյունխենի համալսարանների արևելյան լեզուների ֆակուլտետների հայագիտական ամբիոնների հիմնադիր և պրոֆեսոր։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ գլխավորել է 1942 թվականին Բեռլինում ստեղծված Հայ ազգային խորհուրդը, որի նպատակն էր Գերմանիայի օգնությամբ Հայաստանի ազատագրումը բոլշևիկյան լծից ու ռուսական տիրապետությունից, Հայաստանի քաղաքական ինքնավարության վերականգնումը^[2]^[3]։

Աշխատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լույս են տեսել «Թլուատ Դաւիթ» (Թիֆլիս, 1902), «Քննութիւն Աստուածաշնչի հին հայերէն թարգմանութեան» (1906), «Քերովբէ Պատկանեան Դորպատում» (Վիեննա, 1949), «Ստեփանոս Նազարեան եւ Դորպատ» (Բուենոս Այրես, 1954) «Արմենիա» տպարան) աշխատությունները։ Կազմել է բառարաններ («Ուղղագրական բառ֊գրքոյկ» (Թիֆլիս, 1909, վերահրտ. Թեհրան, 1962, 1999), «Ուղղագրական բառարան հայերէն լեզուի» (Շտուտգարդ, 1947), դասագրքեր («Աշխարհագրութեան դասագիրք», մաս 1-3, Թիֆլիս, 1909-1910), «Հայրենագիտութեան ուսուցում» (Թիֆլիս, 1910) ուղեցույց-ձեռնարկը, «Հայ միջնադարեան առակները» (Երևան, 1998) ժողովածուները։

Հրատարակվել է նաև Աբեղյանի կողմից խմբագրված «Հայկականութիւն-արիականութիւն» (2001 թ., թարգմ.՝ գերմաներենից) հոդվածների ժողովածուն;

Թարգմանել է Զոմբարտ Վեռների «Բանուորական հարց» (1906 թ., Թ., «Հերմես» տպարան) աշխատությունը, Իվանովի «Ընդհանուր աշխարհագրութեան դասագիրք»–ը (մաս 1, 2, 1907 թ., 1908 թ., Թ., Նվարդ Աղանյանցի տպարան), Գյոթեի «Թատերգութիւնները» (հրտ.՝ Երևան, 1995)^[1]։

Երկեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թլուատ Դաւիթ։ Ժողովրդական վէպ, Աբեղեան Արտաշէս Գաբրիելի, Թիֆլիս, Տպարան Կ. Մարտիրոսեանցի, 1902։
Թէ ինչու մեր օրերում ամենքին հետաքրքրում են տնտեսական եւ սոցիալ-քաղաքական հարցեր, Զոմբարտ Վերներ, Աբեղեան Արտաշէս Գաբրիելի, Թիֆլիզ, Էլեքտրաշարժ տպարան «Հերմէս» ընկերություն, 1905։
Карта Арменiи, Закавказья и С. Азербейджана, Աբեղյան Արտաշես Գաբրիելի, Թիֆլիս, Лит. Кавказскаго Военно-Топогр. Отдѣ..
Աշխարհագրութեան դասագիրք։ Ա մաս։ Չորրորդ եւ մասամբ երրորդ տարւայ դասընթաց։ (Համաձայն հայոց դպր. ուսումն. ծրագրի) 107 նկարով, Երկրորդ տպագրութիւն, բարեփոխած եւ ճոխացրած։ Թիֆլիս, Էլէքտրաշարժ տպարան օր. Ն. Աղանեանի, 1909 (համահեղինակ)։
Աշխարհագրութեան դասագիրք։ Երկրորդ մաս։ Ասիա, Աֆրիկա, Ամերիկա եւ Աւստրալիա։ (5-րդ տարւայ դասընթաց), Իվանով Կրուբեր, Աբեղյան Արտաշես Գաբրիելի, Երկրորդ տպագրութիւն։ Թիֆլիս, Տպարան «Պրօգրէս», 1910։
Աշխարհագրութեան դասագիրք։ Երրորդ մաս։ Եւրոպա։ (6-րդ տարւայ դասընթաց) 52 նկարով, Իվանով Կրուբեր, Աբեղյան Արտաշես Գաբրիելի, Թիֆլիս, Տպար. Ի. Յ. Շապսօնի, 1910։
Գրագէտ։ Ուղղագրական ձեռագիր յօդուածներ։ Առաջին գրքոյկ, Աբեղյան Մանուկ Խաչատուրի, Աբեղյան Արտաշես Գաբրիելի, Մատէնճեան, Մ., Թիֆլիս, տպարան «Էսպերանտօ», 1912։
Գրագէտ։ Ուղղագրական ձեռագիր յօդուածներ։ Երկրորդ գրքոյկ, Աբեղյան Մանուկ Խաչատուրի, Աբեղյան Արտաշես Գաբրիելի, Մատէնճեան Մ., Թիֆլիս, տպարան, «Էսպերանտօ», 1912։
Գրագէտ։ Ուղղագրական ձեռագիր յօդուածներ։ Երրորդ գրքոյկ, Աբեղյան Մանուկ Խաչատուրի, Աբեղյան Արտաշես Գաբրիելի, Մատէնճեան Մ., Թիֆլիս, տպարան, «Էսպերանտօ», 1912։
Արտաշէս Աբեղեան, Ուղղագրական բառգրքոյկ։ Պարունակում է մօտ 10000 բառային ցանկ, ուղղագրական կանոններ։ Օժանդակ ձեռնարկ հայոց լեզվի ուղղագրություն սովորողների համար, 2-րդ տպագրություն։ (Բարեփոխւած եւ լրացւած)։ Թիֆլիս, տպ. Էսպերանտօ, 1913։
Արտաշէս Աբեղեան, Աշխարհագրութեան դասագիրք։ Երկրորդ գիրք։ Ասիա, Աֆրիկա, Ամերիկա եւ Աւստրալիա։ Հինգերորդ տարւայ դասընթաց։ Բազմաթիւ նկարներով, Իվանով Կրուբեր, 4-րդ տպագրութիւն, Թիֆլիս, տպ. Մամուլ, 1916։
Արտաշէս Աբեղեան, Աշխարհագրութեան դասագիրք։ Առաջին գիրք։ Տարրական դասընթաց։ Չորրորդ եւ մասամբ երրորդ տարւայ դասընթաց։ (Համաձայն հայոց դպրոցների ծրագրի)։ Քարտէզներով եւ բազմաթիւ նկարներով, Իվանով Կրուբեր, Հինգերորդ տպագրութիւն։ Թիֆլիս, Տպարան «Պրօգրէս», 1917։
Արտաշէս Աբեղեան, Աշխարհագրութեան դասագիրք։ Առաջին գիրք։ Տարրական դասընթաց։ Չորրորդ եւ մասամբ երրորդ տարւայ դասընթաց։ (Համաձայն հայոց դպրոցների ծրագրի)։ Քարտէզներով եւ բազմաթիւ նկարներով, Իվանով Կրուբեր, Հինգերորդ տպագրութիւն։ Թիֆլիս, Տպարան «Պրօգրէս», 1917։
Արտաշէս Աբեղեան, Աշխարհագրութեան դասագիրք։ Երկրորդ գիրք։ Ասիա, Աֆրիկա, Ամերիկա եւ Աւստրալիա։ Հինգերորդ տարւայ դասընթաց։ Բազմաթիւ նկարներով, Իվանով Կրուբեր, Հինգերորդ տպագրութիւն։ Թիֆլիս, Տպարան «Աշխատաւոր», 1920։
Արտաշէս Աբեղեան, Աշխարհագրութեան դասագիրք։ Երրորդ գիրք։ Եւրոպա։ Վեցերորդ տարւայ դասընթաց։ Բազմաթիւ նկարներով, Չորրորդ տպագրութիւն։ Թիֆլիս, տպ. Մամուլ, 1920։
Արտաշէս Աբեղեան, Դասագիրք աշխարհագրութեան։ Բազմաթիւ պատկերներով։ Միջին դասընթացք, Լուսաղբիւր գրատան, Կ. Պոլիս, Սանճագճեան, 1921։
Արտաշէս Աբեղեան, Դասագիրք աշխարհագրութեան։ Բազմաթիւ պատկերներով։ Գիրք Դ ։ Բարձր դասընթացք։ Բ մաս։ Հայաստանի աշխարհագրութիւն։ Հայաստան, Կիլիկիա եւ դրացի երկրամասեր, Կ. Պոլիս, տպ. Պ. Պալըքճեան, 1922։
Պաւղիկեանք Բիւզանդական կայսրութեան մէջ եւ մերձաւոր հերձուածային երեւոյթներ Հայաստանի մէջ, Տեր-Մկրտչյան Կարապետ Եպիսկոպոս, Աբեղյան Արտաշես Գաբրիելի, Երուսաղէմ, տպ. Սրբոց Յակոբեանց, 1938։
Արտաշէս Աբեղեան, Դորպատի հայ ուսանողութիւնը, Վիեննա, րպ. Մխիթարեան, 1942։
Արտաշէս Աբեղեան, Ուղղագրական բառարան հայերէն լեզուի։ Դպրոցական և ժողովրդական գործունեութեան համար, չորրորդ տպագրութիւն, Շտուտգարտ, տպ. Մաշտոց, 1947։
Արտաշէս Աբեղեան, Քերովբէ Պատկանեան Դորպատում, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1949։
Արտաշէս Աբեղեան, Ստեփանոս Նազարեան եւ Դորպատ։ (Դիւանական-վաւերական աղբիւրների հիման վրայ),Պ. Այրէս, տպ. Արմենիա, 1954։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 Հայ գրատպություն և գրքարվեստ հանրագիտարան^[d] (խմբ. Հովհաննես Այվազյան), Երևան, «Հայկական Հանրագիտարան Հրատարակչություն», 2015 — 9, էջեր 9 — 1120 էջ. — 1500 հատ, ISBN 978-5-89700-042-5։
↑ Երկեր Հայ և թուրք վավերաթղթեր, «Վեմ», 1936, N1, էջ 12-24։
↑ «AV Production - Արտաշես Աբեղյան». avproduction.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 8-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբանական տարբերակը վերցված է «Հայկական հարց» հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

[:0-1] 1,0 ^1,1 Հայ գրատպություն և գրքարվեստ հանրագիտարան^[d] (խմբ. Հովհաննես Այվազյան), Երևան, «Հայկական Հանրագիտարան Հրատարակչություն», 2015 — 9, էջեր 9 — 1120 էջ. — 1500 հատ, ISBN 978-5-89700-042-5։

[2] Երկեր Հայ և թուրք վավերաթղթեր, «Վեմ», 1936, N1, էջ 12-24։

[3] «AV Production - Արտաշես Աբեղյան». avproduction.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 8-ին.

[1]

[2]

[3]