Jump to content

Յահյա իբն Մուհամմադ Համիդ ալ-Դին

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Յահյա իբն Մուհամմադ Համիդ ալ-Դին
արաբ․՝ يحيى بن محمد حميد الدين‎‎
Դիմանկար
Ծնվել էհունիսի 18, 1869(1869-06-18)[1]
ԾննդավայրՍանաա, Եմեն
Մահացել էփետրվարի 17, 1948(1948-02-17)[2][3][4][…] (78 տարեկան)
Մահվան վայրՍանաա, Եմեն
ԳերեզմանQ12209534?
Քաղաքացիություն Եմենի Մութավաքիլյան Թագավորություն
Կրոնիսլամ
Մասնագիտությունքաղաքական գործիչ
Ծնողներհայր՝ Մուհամմադ իբն Յահյա Համիդ ադ-Դին
Զբաղեցրած պաշտոններԵմենի Մութավաքիլական Թագավորության Թագավոր և Եմենի Իմամ
ԵրեխաներԱհմադ բին Յահյա, Q16124624?, Սաիֆ ալ-Իսլամ Աբդուլլահ և Սաիֆ ալ-Իսլամ ալ-Հասան[5]
 Imam Yahya Muhammad Hamid ed-Din Վիքիպահեստում

Յահյա իբն Մուհամմադ Համիդ ալ-Դին(հունիսի 18, 1869(1869-06-18)[1], Սանաա, Եմեն - փետրվարի 17, 1948(1948-02-17)[2][3][4][…], Սանաա, Եմեն), Եմենի պետական գործիչ, Շիա զեյդական աղանդի Իմամ 1904 թվականից[6], Եմենի անկախ թագավորության կառավարիչ (ներկայիս Եմենի հյուսիսային մասը) 1918 թվականից։

Յահյան ամրապնդեց իր իշխանությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին Օսմանյան կայսրության թուլացման շնորհիվ և իր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում հաստատեց ավտորիտար ռեժիմ[7]։ Օսմանցիների նկատմամբ տարած հաղթանակները, այդ թվում՝ Շահրի ճակատամարտը 1905 թվականին, ամրապնդեցին Իմամի դիրքերը՝ որպես Օսմանյան իշխանության դիմադրության առաջնորդներից մեկի[8]։ Յահյային հաջողվել է կայունացնել երիտասարդ պետությունը[9]՝ Հյուսիսային Եմենը և հասնել նրա ճանաչմանը որպես լիովին անկախ պետություն[10]։ 1926 թվականին նա ստացավ Իտալիայի աջակցությունը, որը երաշխավորում էր նրա ինքնիշխանությունը[11]։ Բախվելով Սաուդյան պետության վերելքին՝ 1934 թվականին Յահյա թագավորը կարճ պատերազմ մղեց Սաուդյան թագավոր իբն Սաուդի դեմ։ Իմամ Յահյան հրաժարվեց վիճելի սահմանային շրջանների՝ Ասիրի, Ջիզանի և Նեջրանի մի մասի նկատմամբ հավակնություններից, իսկ իբն Սաուդը վերադարձրեց պատերազմի ընթացքում գրավված Եմենի տարածքները։

Յահյա թագավորը սպանվեց 1948 թվականի փետրվարի 17-ին[12], բայց ապստամբները ջախջախվեցին նրա որդու՝ Ահմեդի կողմից, որը դարձավ Եմենի նոր միապետ։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եմենի Իմամ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յահյան ծնվել է Սանայի ազնվական զեյդական ընտանիքում 1869 թվականին[13]։ 1904 թվականին դառնալով զեյդական Իմամ՝ իր հոր[14], նաև Իմամի մահից հետո, Յահյան ղեկավարեց տեղի ցեղերի ապստամբությունը Օսմանյան կայսրության դեմ[15]․ 1905 թվականի ապրիլի 20-ին նրա գլխավորած ջոկատները կարողացան գրավել տարածաշրջանի ամենամեծ քաղաքը՝ Սանուն, և վեց ամիս պահեցին այն՝ գրավելով նաև մի շարք այլ քաղաքներ։ 1905 թվականին Յահյան դարձավ առաջին կայսրը, որը գրավեց Սանու քաղաքը։ Չնայած մի շարք հաջողություններին, թուրքական զորքերը երբեք չեն կարողացել վերջնականապես ճնշել այս ապստամբությունը[16], և 1911 թվականի հոկտեմբերի 27-ին Դաննում թագավոր Յահյան պայմանագիր կնքեց թուրք սուլթանի հետ (Օսմանյան պատվիրակությունը ղեկավարում էր Ահմեդ Իզզեթ Ֆուրգաչը), որը Օսմանյան Եմենի մասերին շնորհեց ներքին ինքնավարություն[17]։ 1913 թվականի սեպտեմբերի 22-ին Այդ պայմանագիրը հաստատվել է սուլթանի հատուկ ֆիրմանի կողմից[18][19]։ Այդ պայմանագրով օսմանցիները ճանաչել են Իմամ Յահյայի իշխանությունը Եմենի զեյդիտների կողմից վերահսկվող մասերի նկատմամբ[20]։ Այնուամենայնիվ, այս պահին Յահյային չհաջողվեց պարտադրել իր իշխանությունը տարածաշրջանի այլ ցեղային առաջնորդների կողմից։ Իր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում Յահյան հաստատեց ավտորիտար իշխանություն[21]։

Եմենի անկախության հռչակումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության պարտությունից հետո 1918 թվականի հոկտեմբերի 30-ին Իմամ Յահյան հռչակեց երկրի անկախությունը[22]։ Նրա շուրջ միավորվել են խոշոր ֆեոդալական ընտանիքների ներկայացուցիչները և Ջեբել ցեղերի շեյխերը, որոնց համար իմամները դարեր շարունակ եղել են հոգևոր և քաղաքական հեղինակություններ[23]։

Հոկտեմբերի 14-ին նա իր ջոկատների հետ մտավ ՍԱՆԱ, իսկ երեք օր անց իրեն հռչակեց Եմենի թագավոր[24]։ Միևնույն ժամանակ, նա փորձում էր իր կողմը գրավել բոլոր նախկին Օսմանյան պաշտոնյաներին, ովքեր համաձայն էին հավատարմության երդում տալ իրեն։  1919 թվականին Յահյայի ջանքերով ստեղծվեց թագավորության բանակը։

1919 թվականին իրեն Եմենի թագավոր հռչակած Յահյա բեն Մուհամմադ Համիդ ալ-Դինը վերջնականապես խզել է Թուրքիայի հետ վասալային հարաբերությունները[25]։

Եմենի Մութավաքիլիայի Թագավորություն անվանումը երկիրը ստացել է 1920 թվականին։

Արաբիայի քարտեզը 1914 թվականին:

Յահյա պետությունը, որն այդ ժամանակ զբաղեցնում էր Լեռնային Եմենը, դարձել է Եմենի ցեղերի միավորող շարժման կենտրոնը[25]։ Իմամ Յահյան նաև ակտիվ արշավ է սկսել Եմենի պետականության ամրապնդման համար՝ միավորելով Հյուսիսային Եմենի ցեղերը և ճնշելով անջատողական ապստամբությունները 1922-1923 թվականներին[26], և դասընթացներ է անցկացրել Եմենի միջազգային ճանաչման վերաբերյալ։

1925-ում Հոդեյդան ազատագրվել է, իսկ մնացած տարածքը հանգիստ է մենք[25][27]։

Եմենի միավորումը Իմամ Յահյայի իշխանության ներքո

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սայքս-Պիկոյի Համաձայնագիր։

Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության ջախջախիչ պարտությունը հանգեցրեց երբեմնի հսկայական տերության տարածքի բաժանմանը։ 1918 թվականի հոկտեմբերի 30-ին ստորագրված Մուդրոսի զինադադարի պայմանները տարածվում էին նաև Հյուսիսային Եմենի տարածքում, որն այն ժամանակ ներկայացնում էր Եմենի վիլայեթը։ Այդ փաստաթղթի 16-րդ հոդվածը նախատեսում էր, մասնավորապես, թուրքական բոլոր զորքերի դաշնակիցների առջև լիակատար կապիտուլյացիա եւ Օսմանյան կայսրության նախկին Արաբական վիլայեթներում, այդ թվում՝ ասիրում եւ Եմենում Օսմանյան վարչակազմի վերացում[28]։

Եմենում քաղաքական իշխանության հավակնող ամենաուժեղ և ազդեցիկ անձը Իմամ Յահյան էր, որի շուրջ համախմբվել էին խոշոր ֆեոդալական ընտանիքների ներկայացուցիչներ և  ցեղերի շեյխեր, որոնց համար իմամները դարեր շարունակ հոգևոր և քաղաքական հեղինակություն էին։ Յահյան, որը հայտնի էր որպես«Իմամ Յահյա»։ Ավելին, Յահյան 1904 թվականին Իմամ ընտրվելու առաջին տարիներից ռազմական գործողություններ է վարել օսմանցիների հետ Եմենի անկախության համար և Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտին դարձել Լեռնային Եմենում ազատագրական շարժման ճանաչված առաջնորդ։ Յահյան համարվում էր հմուտ ռազմական առաջնորդ, փորձառու քաղաքական գործիչ և ադմինիստրատոր։ Նրա ժողովրդականության աճին նպաստել են նաև օսմանյան տիրապետության շրջանում նրա ձեռնարկած ակցիաները՝ ուղղված իր վերահսկողության տակ գտնվող շրջաններում իր իշխանության ամրապնդմանը[29]։

Անկախ կենտրոնացված պետություն ստեղծելու Իմամ Յահյայի շարժման հաջողությունները ցնցեցին Բրիտանական գերիշխանությունը տարածաշրջանում։ Միայն մեծ ջանքերի գնով Լոնդոնին հաջողվեց մնալ հարավային Եմենում[30]։

Մուդրոսի զինադադարի ստորագրումից հետո ստեղծված քաղաքական իրավիճակը Իմամ Յահյան գնահատեց որպես հարմար պահ ամբողջ երկրի վրա գերագույն իշխանություն հաստատելու համար։ Այդ նպատակով նա լքել է Շիհարի իր նստավայրը, որը գտնվում էր դժվարամատչելի լեռնային շրջանում և ուղևորվել Սանու։  Մահմուդ Նադիմ Բեյի հետ պայմանավորվածության համաձայն և Սանայի մերձակայքում տեղակայված ցեղերի շեյխերի համաձայնությամբ, Իմամ Յահյան հանդիսավոր կերպով մտավ մայրաքաղաք, որտեղ նրան ողջունեցին քաղաքի բնակիչները։ Նախկին Վալի Սանան Յահյային է փոխանցել օսմանցիներին պատկանող ռազմական հանդերձանքը՝ դրանով իսկ Իմամ Յահյային ճանաչելով Եմենում Օսմանյան վարչակազմի իրավահաջորդ[31]։

Եմենում գերագույն իշխանության մեկ այլ հավակնորդ է դարձել Օսմանյան կայսրության նախկին Եմենի վիլայեթի՝ Հարավային Ասիրի վարչական շրջանի Ալ Իդրիսի էմիրների ընտանիքը։ Ընտանիքի ղեկավար Էմիր Մուհամմադ իբն Ալի Ալ-Իդրիսին վայելում էր Ինչպես Տիխայի ազնվական ընտանիքների, այնպես էլ որոշ ցեղերի շեյխերի աջակցությունը։ XX դարի սկզբից։ Էմիրը ռազմական գործողություններ է իրականացրել օսմանյան զորքերի դեմ Հարավային ասիրում։ 1911 թվականից ի վեր Ալ Իդրիսիի ընտանիքն իր հակաօսմանյան ելույթներում վայելում էր Իտալիայի ռազմական և ֆինանսական աջակցությունը[32][33]։

Բացի Իմամ Յահյայից և Ալ Իդրիսի ընտանիքից, որոնք այդ ժամանակ համարվում էին Եմենում գերագույն իշխանության երկու հիմնական հավակնորդներ, կային նաև մեծ և փոքր ցեղերի բավականին շատ շեյխեր, որոնք նման դժվարին պայմաններում հետապնդում էին իրենց անձնական շահերը։ Նրանք փորձեցին հեռու մնալ ինչպես Իմամ Յահյայից, այնպես էլ Էմիր Ալ-Իդրիսիից և պահպանել անկախությունը իրենց գործողություններում։ Բացի այդ, նրանք մշտական պատերազմներ էին մղում հարևան ցեղերի հետ՝ իրենց ունեցվածքն ընդլայնելու համար։ Նրանց թվում առավել մեծ հաջողությունների են հասել Թիհամայից ազ-զարանիկ ցեղի շեյխերը, որոնք առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբում վայելում էին Լոնդոնի և Հռոմի աջակցությունը[34][35]։

Արաբական թերակղզու հարավից օսմանյան զորքերի տարհանումից հետո անգլիական զորամասերը, որոնք գտնվում էին Ադենում, առաջ են եկել լահեջից հյուսիս։ Որպես պատրվակ օգտագործելով այն փաստը, որ պատերազմի ավարտին Ադենի պրոտեկտորատների տարածքում գտնվող որոշ Օսմանյան զորքեր չհանձնվեցին անգլիացիներին, այլ միացան Իմամ Յահյայի ջոկատներին, բրիտանացիները գրավեցին տարածքը շատ ավելի հյուսիս, քան այն գիծը, որը հաստատվել էր 1905-ի անգլո-թուրքական համաձայնագրով։ Եմենի Տիխամայում բրիտանացիները իրենց վերահսկողության տակ թողեցին Հոդեյդու քաղաքը[36]։ Այս քաղաքի օկուպացիան խաթարեց երկրի ներքին շրջանի՝ Ջեբելի բնական կապը Թիհամայի առափնյա շրջանների հետ, ընդհատվեց այն ճանապարհը, որով իրականացվում էր Եմենի արտաքին առևտրի զգալի մասը։ 1921-ի հունվարին բրիտանացիները հանձնեցին Հոդեյդ Էմիր Մուհամմադ ալ-Իդրիսիին[29][37]։

Իմամ Յահյան կտրականապես հրաժարվել է ճանաչել Օսմանյան կայսրության և Մեծ Բրիտանիայի միջև նախկինում կնքված բոլոր պայմանագրերը, որոնք վերաբերում էին Արաբական թերակղզում ազդեցության ոլորտների բաշխմանը, և պահանջել է վերադարձնել բրիտանացիների և Ալ Իդրիսիի կողմից գրավված բոլոր տարածքները, որոնք նա համարում էր պատմական Եմենի անբաժանելի մասը։ Այս հարցում Յահուին աջակցում էին Ջեբելի զեյդական ցեղերի մեծ մասը[38][39]։

Ադենի անգլիական գաղութային իշխանությունները Իմամ Յահյուին համարում էին որպես հիմնական հակառակորդ արաբական թերակղզու այս կարևոր շրջանում իրենց գերիշխանությունը հաստատելու պայքարում, և Հետևաբար, նրանք բոլոր միջոցներով փորձում էին խանգարել նրան իրականացնել իր նախանշած քաղաքական կուրսը և ստեղծել կենտրոնացված Եմենի պետություն։ Յահյուին հաջողվեց հասնել իր նպատակին, բայց Նա չկարողացավ հասնել իր նպատակին։ 1918-ի վերջին բրիտանացիները, իրենց զորքերի աջակցությամբ և իրենց դաշնակիցների ցեղային աշխարհազորայինների՝ ասիրի Էմիր Մուհամմադ ալ-Իդրիսիի և Հիջազի Շարիֆ Հուսեյնի օգնությամբ, շրջափակեցին Լեռնային Եմեն։ Գրավելով Եմենի Թիհամայի զգալի մասը՝ նրանք սկսեցին անկարգություններ հրահրել Լեռնային և առափնյա շրջաններում բնակվող ցեղերի ներսում, հրահրել ցեղային թշնամություն։ Բրիտանացիները փորձեցին ուրախացնել ցեղերին անջատողական ելույթներով Իմամ Յահյայի դեմ։ Միաժամանակ Մեծ Բրիտանիան դիվանագիտական պայքար ծավալեց Արաբական թերակղզում իր մրցակիցների՝ Իտալիայի և Ֆրանսիայի դեմ, որոնք նույնպես հավակնում էին ազդեցության ոլորտների նախկին Օսմանյան կայսրության տարածքում։

1919-ի օգոստոսին անգլիացի փոխգնդապետ Հարոլդ Ֆ., որը Լոնդոնից ստացավ հստակ հրահանգներ՝ Իմամի համաձայնությունը Արաբական թերակղզու հարավում գոյություն ունեցող տարածքային սահմանները ճանաչելու վերաբերյալ, առաջին հերթին ՝ զարգացող Եմենի պետության և Բրիտանական Ադենի պրոտեկտորատի միջև սահմանի վերաբերյալ, ինչպես նաև Մեծ Բրիտանիային մի շարք տնտեսական արտոնություններ տրամադրելու վերաբերյալ, ինչը, ի վերջո, բրիտանացիներին թույլ կտար Եմենը ներառել իրենց քաղաքական, տնտեսական և ռազմական ազդեցության ոլորտում[40]։ Սակայն այս առաքելությունը ձախողվեց[41][42]։

Գնդապետ Ջեյքոբի հետ չկայացած հանդիպումը առիթ տվեց Իմամ Յահյաին վերսկսել ռազմական գործողությունները անգլիական զորքերի դեմ։ Իմամը թերահավատորեն էր վերաբերվում վիճահարույց հարցերի խաղաղ կարգավորմանը, ուստի նա հրամայեց իրեն աջակցող ցեղերին, որոնք կենտրոնացած էին Եմեն-Ադենի սահմանի վրա, սկսել հարձակումը Ադենի վրա։ 1919-ի նոյեմբերին Իմամ Յահյայի ջոկատները, թուրքական ստորաբաժանումների հետ միասին, հրաժարվելով կապիտուլյացիայից, և Հարավային գերմանական ցեղերը իրենց վերահսկողությունը հաստատեցին արևմտյան Ադենի պրոտեկտորատի չորս շրջանների վրա[43][44][45]։

Արտաքին քաղաքականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եմենը Արաբական պետությունների լիգայի հիմնադիրներից էր 1945 թվականի մարտին, իսկ 1947 թվականի սեպտեմբերին Եմենն ընդունվեց Միավորված Ազգերի Կազմակերպություն[46]։

Առաջին միջազգային պայմանագիրը դարձել Է Իտալիայի հետ Եմենի Թագավորության պայմանագիրը, որը ստորագրվել է 1926 թվականին Սանաայում[47]։ Իտալիան ճանաչել է Եմենի անկախությունը և Յահյայի թագավորական տիտղոսը։ 1937-ի Իտալիա-Եմենի պայմանագիրը երկարաձգվեց[48]։

1928-ին Յահյան նաև պայմանագիր կնքեց ԽՍՀՄ-ի հետ բարեկամության և առևտրի մասին[49]։

Տարածաշրջանի քարտեզը 1937 թվականին:
Դար Ալ Հաջարը Իմամ Յահյայի ամառային նստավայրն է Սանայում, որը կառուցվել է 1930-ական թվականներին։

1934 թվականին Եմենի և Սաուդյան Արաբիայի միջև ռազմական բախում տեղի ունեցավ վիճելի տարածքների հարցով. Իմամի բանակը ջախջախվեց, և նա ստիպված եղավ հրաժարվել թագավորության տարածքը հյուսիս ընդլայնելու հավակնություններից[21]։

1934 թվականի հունիսի 23-ին Սաուդյան Արաբիան և Եմենը ստորագրեցին խաղաղության համաձայնագիր (Թայֆայի պայմանագիր), որն ավարտեց պատերազմը երկու երկրների միջև։ Եմենի Իմամ Յահյան հրաժարվել է նաև վիճելի սահմանային շրջանների՝ Ասիրի, Ջիզանի և Նաջրանի մի մասի նկատմամբ հավակնություններից։

1946 թվականին բախումներ են տեղի ունեցել Եմենի ցեղերի ջոկատների և Ադենի պրոտեկտորատների բանակային ստորաբաժանումների միջև, որոնք գտնվում էին անգլիացի սպաների հրամանատարության ներքո[30]։

1946-ի մայիսին ստորագրվեց «բարեկամության, առևտրի և նավարկության մասին»[50][51], Ամերիկա-Եմենի առաջին պայմանագիրը, երկու երկրների միջև հաստատվեցին դիվանագիտական հարաբերություններ[52], Թաիզում բացվեց ԱՄՆ առաքելությունը, իսկ 1947-ին՝ Եմենի ներկայացուցչությունը Վաշինգտոնում[30]։

Ներքին քաղաքականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներքին քաղաքականության մեջ Յահյան վարում էր իր բացարձակ իշխանությունը ամրապնդելու դասընթաց, որը և աշխարհիկ էր, և հոգևոր․ ունենալով 14 որդի՝ նա նախընտրում էր նրանց դնել երկրի տարբեր գերատեսչությունների գլխին՝ գործերը ավելի լավ վերահսկելու համար։ Այսպիսով, արքայազն Ահմեդը դարձավ Թաիզի նահանգապետ[21]։ Չնայած իրականում ֆեոդալական կարգերի աջակցությանը և արտաքին աշխարհից մշակութային մեկուսացմանը, Յահյան նպաստեց երկրի սահմանափակ արդիականացմանը. նրա օրոք մի քանի եմենցիներ առաջին անգամ ուղարկվեցին արտասահման՝ վերապատրաստման, իսկ նրա օրոք հայտնվեցին Եմենում առաջին առևտրային ընկերությունները։ Արտաքին քաղաքականության մեջ իմամը պահպանում էր չեզոքություն և հակաարևմտյան տրամադրություններ․ 1945-ին նա աջակցեց Արաբական պետությունների լիգայի ստեղծմանը։

1934 թվականից մինչև իր սպանությունը՝ 1948 թվականը, թագավոր Յահյան իր էներգիան ուղղեց երկրի ներսում իր իշխանության ամրապնդմանը և անձամբ իրեն հաշվետու կենսունակ կենտրոնական կառավարության ստեղծմանը։ Այդ նպատակով ներքին շրջանների նկատմամբ վերահսկողությունը ամրապնդվեց մշտական բանակի ստեղծմամբ և իր որդիներին առանցքային գավառների նահանգապետեր նշանակելով։ Սանայում գործերի նկատմամբ ավելի խիստ վերահսկողություն ապահովվեց վարչական գործառույթների ընդլայնման և այլ որդիների՝ հին և նոր քաղաքական ինստիտուտների ղեկավարների նշանակման միջոցով։ Յահյայի ռեժիմը Եմենի առաջին ուսանողներին ուղարկեց արտասահման՝ ռազմական կուրսանտներ Իրաք 1930-ականներին և քաղաքացիական ուսանողներ («Հայտնի Կաչաղակներ») Լիբանան 1940-ականների վերջին։ Փորձ է արվել ինչ-որ ուղղություն մտցնել զարգացող ազգային տնտեսության մեջ՝ ստեղծելով Եմենի առևտրային ընկերություն[53]։ Բայց նույնիսկ այս փոփոխություններով Յահյայի օրոք Եմենը մնաց կիսաֆեոդալ պետություն, որում նույնիսկ ամենապարզ միջոցները պահանջում էին նրա անձնական հաստատումը։

Պետական ապարատի արդիականացման փորձ ձեռք բերելու նպատակով Իմամ Յահյան պաշտոնյաների խումբ է ուղարկել Իրաք, որն այն ժամանակ ավելի զարգացած էր, քան Եմենը[54]։

Յահյա թագավորի ռեժիմը և Եմենի հրեաները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իմամ Յահյան մի շարք հրամանագրեր է արձակել, որոնք կարգավորում են Եմենի հին հրեական համայնքը։ Այսպիսով՝ օրինակ, հրեաները չպետք է կրոնական հարցեր քննարկեին մուսուլմանների հետ. նրանք չպետք է զբաղվեին վաշխառությամբ և այլն[55]։ Չնայած դրան, Իմամ Յահյան հիացմունք էր առաջացնում Եմենի հրեաների շրջանում, ովքեր նրան համարում էին իրենց հովանավորն ու պաշտպանը[55][56]։

Իմամ Յահյային հաջողվեց վերջ դնել անարխիայի, անօրինականության և բռնության վիճակին, որը պատռեց երկիրը և հսկայական տառապանքներ պատճառեց նրա բնակիչներին, այդ թվում՝ հրեաներին։ Նրա երկար Թագավորության ընթացքում հրեաները վայելում էին համեմատաբար բարենպաստ պայմաններ և, ընդհանուր առմամբ, աջակցում էին իմամին[57]։

Ավելի վաղ՝ 1906 թվականին, Սանայի հրեաներն ամբողջ կազմով դուրս էին եկել՝ ողջունելու իմամին, որը քաղաք էր վերադարձել այն բանից հետո, երբ թուրքերը ժամանակավորապես լքել էին քաղաքը։ Այնուամենայնիվ, մինչև 1922 թվականը, ի պատասխան արտաքին ճնշումների, Իմամ Յահյան հրամանագիր արձակեց, որն արգելում էր Եմենի հրեաների արտագաղթը։ Չնայած արտագաղթի արգելքը մնաց պետության պաշտոնական քաղաքականությունը մինչև 1949 թվականը, հրեաները կարողացան շրջանցել նրա քաղաքականությունը՝ գաղտնի տեղափոխվելով բրիտանական պրոտեկտորատ Ադեն։ 1940-ականների սկզբին Իմամ Յահյան ուշադրություն չդարձրեց հրեական արտագաղթին՝ ոչ թե պաշտոնապես արգելելով կամ թույլ տալով, այլ իր չասված համաձայնությունը տալով հրեաների հեռանալուն Սանայից և Կենտրոնական Եմենի այլ բնակավայրերից[58]։

Իր կառավարման ընթացքում Իմամ Յահյան հաստատեց հին հրամանագիրը, որն արգելում էր հրեաներին մուսուլմանների տներից վեր տներ կառուցել[59]։

Իմամը Յահյա Իսահակ Հալևիին նշանակեց հրեական համայնքի չորս ներկայացուցիչներից մեկը, որը պատասխանատու էր իր համայնքին պետական գործերը հասցնելու և տարեկան գլխահարկ հավաքելու համար, պաշտոն, որը զբաղեցնում է մինչև իր մահը՝ 1932 թվականը[60]։ 1948 թվականին Իմամի սպանությունից հետո թագավորի միգրացիոն քաղաքականությունը շարունակվեց նրա որդու  Ահմեդի օրոք։

Յահյայի ռեժիմի ընդդիմությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Ազատ եմենցիների» գործունեությունը ինչպես արտագաղթում (առաջին հերթին Ադենում), այնպես էլ հայրենիքում առաջացրել է իշխող վերնախավի անհանգստությունը։ Իմամ Յահյայի փորձը՝ բանակցել ընդդիմության առաջնորդների հետ և համոզել նրանց վերադառնալ երկիր, անհաջող էր։ Ավելին, 1946-ի վերջին ընդդիմությունը ստացավ անսպասելի համալրումներ՝ իմամի իններորդ որդին՝ արքայազն Իբրահիմը, գաղթեց Ադեն և դարձավ շարժման ակտիվ մասնակից։ 1947-ի աշնանը «ազատ եմենցիները» համաձայնություն ձեռք բերեցին Սանայի ռեժիմի դեմ համատեղ պայքարելու մասին ազդեցիկ ալ-Վազիր ընտանիքի ներկայացուցիչների հետ, որը երկարաժամկետ հավակնորդ էր Իմամատի վերահսկողության համար։ Նրանց աջակցում էին որոշ ֆեոդալական ընտանիքներ, ցեղային շեյխեր, ուլեմաներ, զինվորականներ[30]։

1948 թվականի հեղաշրջումը և Յահյա թագավորի սպանությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1948 թվականի փետրվարի 17-ին Յահյան գնդակահարվեց վարձու մարդասպանի կողմից՝ մայրաքաղաքի մերձակայքում դավադրության արդյունքում[61][62]։ 1948-ի փետրվարի 20-ին Կահիրեի թերթերում հայտնվեց հաղորդագրություն Եմենում պետական հեղաշրջման մասին։ Ապստամբները սպանեցին թագավոր Իմամ Յահյային, նրա երեք որդիներին և վարչապետ Իբրահիմ բեն Յահյա Համիդադինին, գրավեցին թագավորական պալատը և կառավարությունը։ Դա ալ-Վազիրի ընտանիքի հեղաշրջման գլխավոր դրվագն էր։

Որոշ տեղեկությունների համաձայն՝ Իմամ Յահիան տեղեկացվել է իր դեմ դավադրության մասին, և նա պատրաստվում էր իր որդիների հետ հեռանալ Սանայից, սակայն դավադիրները ծեծել են նրան[63]։

Վարկածներից մեկի համաձայն՝ Յահյա թագավորի սպանությունը կապված է եղել անգլո-ամերիկյան պայքարի հետ[64]։ Թագավոր Յահյան ցույց տվեց ամերիկացիների հետ մերձենալու միտում և նրան «վերացրեցին» անգլիացի գործակալները. սակայն շուտով տեղի ունեցավ հեղաշրջում, որը հանգեցրեց անգլիական դրածոների տապալմանը[65][66][67]։

Այս լուրը ցնցել է ինչպես Արաբական պետությունների լիգան, այնպես էլ բոլոր իսլամադավան երկրների կառավարությունները[68]։ Հորդանանի Թագավոր Աբդալլահ I իբն Հուսեյնը նրա մահը համեմատել է երրորդ խալիֆ Ուսմանի մահվան հետ։

Փետրվարի 19-ին Իմամ Յահյայի որդին՝ արքայազն Սեյֆ ալ Իսլամ Աբդուլլահը, լքել Է Լոնդոնը՝ հավանաբար չիմանալով, որ իր հոր մահն արդեն հաստատվել է Կահիրեից ստացված հաղորդագրություններով[69]։

Յահյա թագավորը ժամանակակիցների աչքերով

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սըր Գիլբերտ Ֆոլքինգհեմ Քլեյթոնը, ով 1925 թվականին Սանայում այցելեց Յահյա թագավորին՝ փորձելով նվաճել նրա բարեհաճությունը, մայրաքաղաքում իր կարճատև գտնվելու ընթացքում տպավորված էր այս տիրակալի վարչակազմով, նրա ռազմական պատրաստվածությամբ և կազմակերպվածությամբ[70]։

Փոխգնդապետ Հարոլդ Ֆ. Ջեյքոբը[71], նկարագրելով Յահյա թագավորին ասել է. «Իմամ Յահյան ուժեղ տիրակալ է։ Նրա անձեռնմխելիությունը որպես զեյդական աղանդի քահանայապետ և Մարգարեի ընտանիքից նրա ծագումը ավելացնում է հեղինակությունը, որը ձեռք է բերվել նրա բարի իշխանության կողմից։ Նրա մեթոդները նահապետական են և մարդասիրական։ Նրա միակ հոբբին Եմենն է»[72]։

Ընտանիք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յահյա թագավորը ունեցել է 14 երեխա։

  • Իման Ահմադ
  • Մուհամմադ ալ-Բադիր
  • ալ-Հասան
  • ալ-Հուսեյն
  • Ալի
  • ալ-Մութահար
  • ալ-Կասիմ
  • Աբդուլլահ
  • Իբրահիմ
  • Իսմաիլ
  • ալ-Աբբաս
  • Յահյա
  • ալ-Մուհսին
  • Աբդ ալ-Ռահման[73][74][75]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 Brozović D., Ladan T. Hrvatska enciklopedija (хорв.) — LZMK, 1999. — 9272 p.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Yemen+AR
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 http://www.leinsdorf.com/getsaddam.htm
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Encyclopædia Britannica
  5. ↑ http://b-ys.org.uk/journal/obituaries/hamid-al-din-prince-al-hassan-bin-yahya
  6. ↑ Pertti Hämäläinen. «Yemen: A Lonely Planet Travel Survival Kit», Lonely Planet Publications, (1996), p. 17.
  7. ↑ Daily Mail (30 December, 1998): "Anatomy of a Country Where Time Has Stood Still for 800 Years … " By John Casey.
  8. ↑ Anna Hestler, Jo-Ann Spilling. «Yemen», (2010).
  9. ↑ Shalom Staub. «Yemenis in New York City: The Folklore of Ethnicity», (1989), p. 51.
  10. ↑ Isa Blumi. «Destroying Yemen: What Chaos in Arabia Tells Us about the World», (2018), p. 41.
  11. ↑ Mohammed Ahmad Zabarah. «Yemen, Traditionalism Vs. Modernity», Praeger, (1982), p. 21.
  12. ↑ Le Monde (17 janvier 1948): «MORT DE L’IMAN YEHIA DU YEMEN (?)».
  13. ↑ Michael Newton. "Famous Assassinations in World History: An Encyclopedia", [2 volumes] (2014), p. 201.
  14. ↑ Harry Williams Hazard. "Southern Arabia", Human Relations Area Files, (1956), p. 9.
  15. ↑ Eugene L. Rogan. "Frontiers of the State in the Late Ottoman Empire: Transjordan, 1850-1921", (2002), p. 16.
  16. ↑ Bernard Reich. "Political Leaders of the Contemporary Middle East and North Africa: A Biographical Dictionary", (1990), p. 508.
  17. ↑ Nikshoy C. Chatterji. Muddle of the Middle East, Volume 1. (1973), p. 196.
  18. ↑ Manfred W. Wenner. "Modern Yemen, 1918-1966", Johns Hopkins Press, (1967), p. 47.
  19. ↑ R. J. Gavin. "Aden Under British Rule, 1839-1967", Hurst, (1975), p. 244.
  20. ↑ Robert Burrowes. "Historical Dictionary of Yemen" (Lanham: Scarecrow Press, Inc., 1995), XXVI.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Ainhoa Tapia. "Le Yémen de l’imam Yahya (1918-1948): la difficile création d’un Etat moderne" [archive], sur Les clés du Moyen-Orient, 2012.
  22. ↑ Dietmar Rothermund. "The Routledge Companion to Decolonization", (2006)
  23. ↑ Johns Hopkins University Studies in Historical and Political Science, Volume 85, Issue 1. Johns Hopkins University Press, (1967), p. 18.
  24. ↑ Journal of the Gulf and Arabian Peninsula studies, Volume 6, Issues 21-22. Jāmiʻat al-Kuwayt, (1980), p. 270.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Йемен // Советская Историческая энциклопедия в 16 томах. — Т. 6(Индра — Каракас). — С. 730. — 1022 с.
  26. ↑ Manfred W. Wenner. "Modern Yemen, 1918-1966", Johns Hopkins Press, (1967), p. 72.
  27. ↑ Dilip Hiro. "A Comprehensive Dictionary of the Middle East", (2013).
  28. ↑ Аль-кади Абдалла бну Абд аль-Керим аль-Джирафи аль-Йамани. Аль-Муктатаф мин та'рих аль-Йаман. Каир, (1951), стр. 225.
  29. ↑ 29,0 29,1 Герасимов О.Г., 1984
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 Родригес А.М., 2004
  31. ↑ Фарук Осман Абаза. Аль-хукм аль-османи фи-л-Йаман. Каир, (1975), стр. 408.
  32. ↑ Султан Наджи. Ат-Та'рих аль-аскари ли-л-Йаман. 1839—1967. Бейрут, (1977), стр. 85.
  33. ↑ A. Faroughy. "Introducing Yemen", N. Y., (1947), pp. 56-57.
  34. ↑ Ахмед Фахри. Аль-Йаман мадийха ва хадыруха. Каир, (1959), стр. 169.
  35. ↑ Ахмед Хусейн Шараф ад-Дин. Аль-Йаман абара ат-та'рих. Каир, (1963), стр. 314.
  36. ↑ Studies in Islam, Volumes 17-18. Indian Institute of Islamic Studies, (1980), p. 205.
  37. ↑ Shelagh Weir. "A Tribal Order: Politics and Law in the Mountains of Yemen", (2009), p. 319.
  38. ↑ Там же., стр. 6.
  39. ↑ Isa Blumi. "Destroying Yemen: What Chaos in Arabia Tells Us about the World", (2018), p. 36.
  40. ↑ Paul Dresch. "A History of Modern Yemen", (2000), p. 28.
  41. ↑ Мустафа Салим. Таквийн аль-Йаман аль-хадис. Каир, (1963), стр. 249-253.
  42. ↑ В. Reilly. "Aden and the Yemen". Boston - New York, (1960), p. 17.
  43. ↑ Ameen Fares Rihani. Arabian Peak and Desert: Travels in Al-Yaman. L., (1930), p. 232.
  44. ↑ Абд аль-Васии бну Яхья аль-Васии аль-Иамани. Та'рих аль-Иаман. Каир, (1947), p. 232.
  45. ↑ Ахмед Фахри. Аль-Йаман мадийха..., стр. 168.
  46. ↑ J. Leigh Douglas. "The Free Yemeni Movement, 1935-1962", American University of Beirut, (1987), p. 110.
  47. ↑ Anna Baldinetti. "The Origins of the Libyan Nation: Colonial Legacy, Exile and the Emergence of a New Nation-State", (2010), p. 94.
  48. ↑ Geoffrey Malcolm Gathorne-Hardy. "A Short History of International Affairs, 1920 to 1938", Oxford University Press, (1938 ), p. 286.
  49. ↑ The Mizan Newsletter, Volume 1. Central Asian Research Center, (1959), p. 2.
  50. ↑ Records of Yemen, 1798-1960: 1940-1950. Archive Editions, (1993).
  51. ↑ The Department of State Bulletin, Volume 14, Issue 2. (1946), p. 917.
  52. ↑ Foreign Relations of the United States, 1947: 1947:5. United States. Department of State (1971), p. 1344.
  53. ↑ Peterson J.E., "Legitimacy and Political Change in Yemen and Oman," (1984).
  54. ↑ Robin Christian. «Le Yémen et l'Iraq au XXe siècle(չաշխատող հղում)», Revue du monde musulman et de la Méditerranée, no 62,‎ (1991), pp. 107-110.
  55. ↑ 55,0 55,1 Daily Mail (30 December, 1998): "Anatomy of a Country Where Time Has Stood Still for 800 Years ... " By John Casey.
  56. ↑ Bat-Zion Eraqi Korman, "Yemeni Jews En Route to Palestine by Way of Aden during the Mandate Period 1920–1948", in: Ascending the Palm Tree – An Anthology of the Yemenite Jewish Heritage, Rachel Yedid & Danny Bar-Maoz (ed.), E'ele BeTamar: Rehovot 2018, p. 309. OCLC 1041776317.
  57. ↑ Parfitt, Tudor (2000) 'The Jewish Image of the Imam: Paradox or Paradigm?' In: Parfitt, Tudor, (ed.), Israel and Ishmael: Studies in Muslim-Jewish relations. London: Curzon-SOAS Near and Middle East Publications, pp. 207–225.
  58. ↑ Ibid., pp. 310–313.
  59. ↑ Rathjens, Carl (1957). Jewish Domestic Architecture in San'a, Yemen. Jerusalem: The Israel Oriental Society, affiliate of the Hebrew University. p. 14. OCLC 48323774.
  60. ↑ Shalom Gamliel. "The Jews and the King in the Yemen", Vol. 1-2, pp. 19-20, Jerusalem (1986).
  61. ↑ Густерин П. В. Йеменская Республика и её города. М., 2006, с. 41—44.
  62. ↑ The Daily Telegraph [London] (19 March, 1998). "Obituary of Abd al-Rahman al-Iryani Yemeni who narrowly Escaped Beheading and Became President Only to End Up an Exile".
  63. ↑ The New York Times (February 21, 1948): "IMAM'S TREASURE HIDDEN IN DESERT; New Yemen Regime Seizes $40,000,000 Carried Away Just Before Assassination".
  64. ↑ Большая советская энциклопедия, Том 19. Изд-во Большая советская энциклопедия, (1953), стр. 182.
  65. ↑ Лемин И.М. "Обострение кризиса Британской империи после Второй Мировой войны", Изд-во Академия наук СССР, (1951), стр. 297.
  66. ↑ Прошин Н.И. "Страны Аравийского полуострова", Гос. издательство геогр. литературы, (1958), стр. 83.
  67. ↑ Огонек, Выпуски 1-13. Издательство "Правда", (1956), стр. 36.
  68. ↑ Mahmud Brelvi. "Islamic Ideology and Its Impact on Our Times", The Author, (1967), p. 139.
  69. ↑ The New York Times (February 20, 1948): "Son Leaves London".
  70. ↑ Sir Gilbert Falkingham Clayton. "An Arabian Diary", University of California Press, (1969), p. 358.
  71. ↑ Гарольд Фентон Джейкоб (1866‒1936 гг.) был офицером Британской армии и на рубеже XIX–XX веков служил преимущественно в Йемене. Он занимал должности британского политического представителя в Дали и главного офицера по политическим вопросам Аденской полевой армии. В период с 1917 по 1920 годы Джейкоб был советником по делам юго-западной Аравии при британском верховном комиссаре в Египте.
  72. ↑ Majallah al-Miṣrīyah lil-qānūn al-dawlī, Volume 11. Egyptian Society of International Law, (1955), p. 16.
  73. ↑ David Hollenberg, Christoph Rauch, Sabine Schmidtke. "The Yemeni Manuscript Tradition", (2015), p. 266.
  74. ↑ Mouna H. Hashem. "Goals for Social Integration and Realities of Social Exclusion in the Republic of Yemen", International Institute for Labour Studies, (1996), p. 21.
  75. ↑ Asher Orkaby. "Beyond the Arab Cold War: The International History of the Yemen Civil War, 1962-1968", (2017), p. 14.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մատենագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յահյա իբն Մուհամմադ Համիդ ալ-Դին» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Յահյա_իբն_Մուհամմադ_Համիդ_ալ-Դին&oldid=9485938» էջից