Jump to content

Մոկշա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Երկու հինդուիստներ սադհուներ Կատմանդուի Պաշուպանիտահ տաճարի մոտ, Նեպալ։ Սովորաբար սադհուներն ապրում են իրենք իրենց և օրերն անցկացնում են մոկշայի հետապնդումներով։

Մոկշա (սանսկրիտ՝ मोक्ष), հայտնի է նաև որպես վիմոկշա, վիմուկտի, մուկտի[1], հինդուիզմի և հինդուիստական փիլիսոփայության եզրույթ, որը վերաբերում է ազատմանը, ազատագրմանը[2]։ Փրկության և վախճանաբանության իմաստով մոկշան նշանակում է ազատում սամսարայից՝ մահվան և վերածննդի շրջափուլից[3]։ Իմացաբանության և հոգեբանոության իմաստով մոկշան նշանակում է ազատում արհամարհանքից՝ ինքնաիրացում և ինքնակրթում[4][5][6]։

Հինդուիստական ավանդույթներում մոկշան կենտրոնական հայեցակարգ է[7] և ներառվում է մարդու կյանքի չորս ասպեկտների և նպատակների մեջ․ մյուս երեք նպատակներն են դհարման (առաքինի, պատշաճ, բարոյական կյանք), արտհա (նյութական բարգավաճում, եկամտի ապահովություն, կյանքի միջոցներ), կամա (հաճույք, զգայունություն, զգայական բավականություն)[8][9][10][11]։ Այս չորս նպատակները միասին հինդուիզմում անվանվում են Պուրուշարտհա[12][13]։

Մոկշայի հայեցակարգին կարելի է հանդիպել ջաինիզմում, բուդդայականության և հինդուիզմի մեջ։ Հնդկական կրոնի որոշ դպրոցներում մոկշան համարվում է համարժեք և օգտագործվում է միմյանց փոխարինելով այնպիսի եզրույթների հետ, ինչպիսիք են վիմոկշա, վիմուկտի, կաիվալյա, ապավարգա, մուկտի, նիհսրեյասա, նիրվանա։ Այնուամենայնիվ, մոկշա և նիրվանա հասկացությունները տարբերվում են և հինդուիզմի, բուդդայականության ու ջաինիզմի տարբեր դպրոցներում նշանակում են տարբեր վիճակներ[14]։ Նիրվանա եզրույթն ավելի տարածված է բուդդայականության մեջ[15], իսկ մոկշան՝ հինդուիզմում[16]։

Ստուգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոկշան ստացվում է սանսկրիտի मुच् արմատից, որը նշանակում է ազատ, բաց թողել, ազատ արձակել, ազատագրել։ Վեդաներում և վաղ շրջանի ուպանիշադներում կարելի է հանդիպել սանսկրիտի मुच्यते բառին, որը նշանակում է ազատ արձակվել, ազատվել, ինչպես օրինակ՝ ձին թամբից։

Սահմանում և նշանակություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոկշայի սահմանումը և նշանակությունը տարբերվում է ըստ հնդկական կրոնների տարբեր դպրոցների[17]։ Մոկշան նշանակում է ազատություն, ազատագրում․ տարբերությունը կայանում է նրանում, թե ինչից և ինչպես է տեղի ունենում ազատագրումը[18]։ Մոկշան նաև հայեցակարգ է, որը նշանակում է ազատագրում վերածնունդներից կամ սամսարայից[3]։ Այս ազատագրմանը կարելի է հասնել, երբ անձը երկրի վրա է (ջիվանմուկտի) կամ վախճանաբանորեն (կարամամուկտի[3], վիդեհամուկտի)։ Որոշ հնդկական ավանդույթներ ընդգծում են ազատագրումը որպես աշխարհում կոնկրետ, բարոյական գործողություն։ Այս ազատագրումն իմացաբանական վերափոխություն է, որը թույլ է տալիս անձին տեսնել ճշմարտությունն ու իրականությունն արհամարհանքի մշուշի հետևում[19]։

Մոկշան չի սահմանվում պարզապես որպես տառապանքի բացակայություն և ազատում սամսարայի գերությունից․ հինդուիզմի բազմաթիվ դպրոցներ այն բացատրում են որպես պարիպուրնա-բրահմանուբհավա (նույնություն Բրահմանի հետ, մեկ գերագույն ինքնություն) վիճակի առկայություն՝ գիտելիքի, խաղաղության և երանության վիճակ[20][21][22]։

Վախճանաբանական իմաստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոկշան հայեցակարգ է, որն ասոցացվում է սամսարայի հետ (ծնունդ-վերածնունդ շրջափուլ)։ Բուդդայականության, ջայնիզմի և հինդուիզմի նոր դպրոցների կողմից սամսարան դիտվում էր որպես վերածնունդների կրկնվող գործընթացի գերություն։ Կրկնվող վերածննդի ու կյանքի այս գերությունը, որն ուղեկցվում է տանջանքներով, հիվանդություններով և ծերացմամբ, դիտվում էր որպես տառապանքի շրջափուլ։ Այս շրջափուլից ազատումը վերջ էր դնում նաև տառապանքին։ Այս ազատումն անվանվում էր մոկշա, նիրվանա, կաիվալյա, մուկտի, ինչպես նաև այլ անվանումներով[23]։

Վախճանաբանական գաղափարները զարգացում էին ապրում հինդուիզմի շրջանակներում[24]։ Վաղ շրջանի վեդայական գրականության մեջ երկինքն ու դժոխքը բավարարում էին փրկության նկատմամբ հետաքրքրասիրությունը։ Ժամանակի ընթացքում գիտնականները նկատեցին, որ մարդիկ տարբերվում են իրենց վարած առաքինի կամ մեղավոր կյանքի որակով և սկսեցին հարցադրել, թե ինչպես են տարբերությունները յուրաքանչյուր մարդու պունյայում (արժանիքներ, լավ արարքներ) կամ պապում (վատ գիծ, մեղք) ազդում նրանց հետմահու կյանքի վրա[25][26]։ Այս հարցն առաջնորդեց մահից հետո կյանքի հայեցակարգի ձևավորմանը, թե իր լավ արարքների կամ վատ գծերի համաչափությամբ որտեղ է հայտնվում մարդը մահվանից հետո՝ երկնքում, թե դժոխքում, այնուհետև վերադառնում է երկիր և վերածնվում, իսկ շրջափուլը կրկնվում է անորոշ անգամներ։ Վերածննդի գաղափարն ի վերջո հասունացավ սամսարայի գաղափարին կամ վերաբնակեցմանը, որտեղ կարմայի բալանսը որոշում է վերածննդի տարբերակը։ Սամսարայի գաղափարին զուգընթաց գիտնականները զարգացրեցին մոկշայի հայեցակարգը՝ որպես վիճակ, որն ազատում է սամսարայի շրջափուլից։ Հինդուիզմի այս հնագույն գրականության մեջ մոկշայով ազատագրման վախճանաբանական իմաստը բխում է ինքնաճանաչումից և գերագույն հոգու հետ նույնության գիտակցումից[26]։

Իմացաբանական և հոգեբանական իմաստ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գաջենդրայի մոկշան. վայշնավիզմի խորհրդանշական հեքիաթ: Գաջենդրա փիղը մտնում է լիճը, որտեղ կոկորդիլոս Հուհուն բռնում է նրա ոտքը և դառնում տառապանքը: Չնայած այս ցավին՝ փիղը անըդհատ հիշում է Վիշնու աստծուն, որն էլ նրան ազատագրում է: Գաջենդրան խորհրդանշում է մարդուն, Հուհուն մեղքերը, լիճը՝ սամսարան:

Մոկշան իմացաբանական և հոգեբանական իմաստով գիտնականների կողմից բազմաթիվ բացատրություններ ունի։ Օրինակ՝ ըստ Դոյչեի՝ մոկշան տրանսցենդենտալ գիտակցություն է, գոյության, ինքնաիրացման, ազատության և «ողջ տիեզերքը որպես Ես զգալու» կատարյալ վիճակ[4]։

Հինդուիզմում մոկշան ենթադրում է խոչընդոտների հեռացում անարգել կյանքի հասնելու համար՝ թույլ տալով անձին զգալ իրեն իրական անձ բառի մաբողջ իմաստով[27]. հայեցակարգը ենթադրում է մարդու չօգտագործված ստեղծագործական պոտենցիալը, կարեկցությունը և ըմբռնումը, որոնք արգելափարկվել են և դադարել։ Մոկշան սամսարայի շրջափուլից ազատումից առավել է[27][28]։ Այն կարող է լինել կյանքի ընթացքում և մահվանից հետո։ Այս կյանքում մոկշան ներառում է հոգեբանական ազատում ադհյասայից (կյանքը պաշարող վախեր) և ավիդյայից (արհմարանք կամ ցանկացած բան, որն իրական գիտելիք չէ)[27]։

Որպես կատարելության վիճակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հինդուիզմի բազմաթիվ դպրոցներում մոկշան հանդիսանում է կատարելության վիճակ։ Այս հայեցակարգը դհարմայից վեր բնական նպատակ էր։ Հնագույն գրականության մեջ այն համարվում էր հասանելի նույն միջոցներով, ինչ որ դհարման։ Ինքնակարգապահությունը ուղի է դեպի դհարմա, իսկ մոկշան ինքնակարգապահություն է, որն այնքանկատարյալ է, որ դառնում է անգիտակցական, երկրորդ բնություն։ Այդպիսով դհարման մոկշայի հասնելու միջոց է[29][30]։ Հինդուիզմի շատ դպրոցների կողմից դհարման և մոկշան հասկացվել են որպես կյանքի մեկ ճանապարհորդության երկու կետեր, ճանապարհորդություն, որի միջոցները կարգապահությունը և ինքնակրթումն են[31]։ Ժամանակի ընթացքում մոկշայի գաղափարները վիճարկվել են։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հնդկաստանի և Բալիի առասպելներում ու տաճարներում Սարասվատին պատկերվում է կարապի հետ։ Սարասվատին կրթության, ուսուցանման և ստեղծագործական արվեստի հինդուիստական աստվածուհին է, իսկ կարապը հոգևոր կատարելության, ազատագրման և մոկշայի խորհրդանիշն է[32][33]։ Սարասվատիի և կարապի միասին պատկերումը նշանակում է, որ գիտելիքն ու մոկշան քայլում են ձեռք ձեռքի տված։

Մոկշայի հայեցակարգն ի հայտ է եկել շատ ավելի վաղ, քան դհարման։ Ավելի վաղ Ուպանիշադներում հանդիպող եզրույթը մուկյատն է, որը նշանակում է ազատված, ազատագրված։ Մոկշա եզրույթը հայտնվել է հետագա շրջանների Ուպանիշադներում՝ դառնալով կարևոր հայեցակարգ[30][34]։

Ուպանիշադների միջին ժամանակաշրջանից սկսած՝ մոկշան կամ համարժեք եզրույթները, ինչպիսիք են մուկտին և կաիվալյան, լուրջ թեմա է բազմաթիվ Ուպանիշադներում։

Վեդաներում ներկայացվում է կյանքի 3 փուլ՝ կրթություն, կենցաղ և հանգստի անցում։ Ուպանիշադների շրջանում հինդուիզմն ավելացրեց նաև չորրորդ փուլը՝ ամբողջական հրաժարում։ Վեդայական գրականության մեջ գոյություն ունի փորձի 3 ձև՝ զարթոնք, երազ, խորը քուն։ Ուպանիշադների շրջանում ավելացավ չորրորդը՝ թուրիյամ՝ խորը քնից անդին փուլ։ Վեդաներն առաջարկում են մարդու երեք նպատակ՝ կամա, արտհա, դհարմա։ Դրանց Ուպանիշադների շրջանն ավելացրեց մոկշան[30]։

Մոկշան յոգայի առանցքային հասկացություններից[35][36]

Հինդուիզմում մոկշայի հայեցակարգի ընդունումը դանդաղ է տեղի ունեցել։ Որոշ դպրոցներ հրաժարվում էին ընդունել այն՝ համարելով անտեղի։ Հայտնի չէ, թե մոկշայի և սամսարայի գաղափորները երբ են զարգացում ապրել Հնդկաստանում, հնարավոր ՝ մ.թ.ա. 1-ին հազարմյակում։ Պատմական տեսանկյունից մոկշայի հայեցակարգն ի հայտ է եկել երեք ձևերով՝ վեդայական, յոգայի և բհակտիի։ Վեդայական շրջանում ընդունված էին ծեսեր, որոնք օգնում էին հասնել մոկշայի. գիտելիքը միջոց էր, ծեսը՝ դրա գործադրումը[37]։ Հեատագայում ծեսը սկսեց դիտվել անտեղի[38]։ Յոգայական մոկշան[39] եկավ փոխարինելու վեդայական ծեսերին ինքնազարգացման և մեդիտացիայի միջոցով։ Այս մոտեցումն ընդունվեց տարբեր դպրոցների կողմից, որոշ դեպքերում՝ որոշակի տարբերություններով։

Բհակտի մոկշան ստեղծեց երրորդ ուղին, որտեղ ոչ ծեսերը, ոչ էլ մեդիտացիոն ինքնազարգացումն էին ուղին, այլ Աստծու մշտական սիրով ոգեշնչումը, ինչը ժամանակի ընթացքում հանգեցնում էր նրա հետ կատարյալ միության[37]։ Հետագայում այլ դպրոցների շրջանակներում առաջ եկան մոկշայի այլ գաղափարներ և ուղիներ ևս[40]։

Մոկշա, նիրվանա, կաիվալյա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոկշա, նիրվանա և կաիվալյա բառերը հաճախ օգտագործվում են որպես հոմանիշներ[41], քանի որ դրանք երեքն էլ վերաբերում են վիճակին, որն անձին ազատում է վշտի ու տառապանքի պատճառներից[42][43]։ Այնուամենայնիվ, ներկայումս այս հասկացություններն օգտագործվում են տարբեր կրոններում։ Նիրվանան հատուկ է բուդդայականությանը՝ ազատում, երբ չկա հոգի, դատարկություն է։ Մինչդեռ մոկշան, որը հատուկ է հինդուիզմին, Եսի, հոգու ընդունումն է, ազատման գիտելիքի իրացումը, Բրահմանի հետ նույնության գիտակցումը, գոյություն ունեցող ամեն ինչի ընկալումը որպես Ես[44]։

Կաիվալյան, ի տարբերություն նիրվանայի, հանդիպում է հինդուիզմի այնպիսի դպրոցներում, ինչպիսին յոգան է։ Այն ազատումն է և միացումը հոգևոր տիեզերքին։

Մոկշան հինդուիզմում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջնանա յոգա
Բհակտի յոգա
Ռաջա մարգա
Հինդուիզմում հոգևոր վիճակի չորս ուղիներից երեքը, որոնցից յուրաքանչյուրն առաջարկում է մոկշայի հասնելու տարբեր ճանապարհներ։

Հինդուիզմի տարբեր դպրոցների հնագույն գրականությունը երբեմն օգտագործում է մոկշայի տարբեր արտահայտություններ։ Օրինակ՝ կեվալ ջնանան կամ կաիվալյան («բացարձակ վիճակ»), ապավարգան, նիհսրեյասան, պարամապադա, բրահմաբհավա, բրահմաջնանա, բրահմի սթիտի։ Ժամանակակից գրականությունն օգտագործում է բուդդայական նիրվանա եզրույթը որպես հինդուիզմի մոկշայի համարժեք[44][45]։ Այս գաղափարների մեջ կա տարբերություն, բայց դրանք բոլորը հնդկական կրոնների ավանդույթների փրկություն նշանակող հասկացություններ են։

Հինդուիստական փիլիսոփայության 6 մեծ ուղղափառ դպրոցներ ունեն երկու տարբեր կարծիք մոկշայի հասնելու վերաբերյալ. արդյոք մոկշայի հնարավոր է հասնել կյանքի ընթացքում, թե միայն մահվանից հետո[46][47]։ Օրինակ՝ յոգայի դպրոցը գտնում է, որ մոկշան հնարավոր է այս կյանքում։ Իսկ ահա այլադավան Քարվակա դպրոցը մերժում է հոգու կամ հետմահու մոկշայի գոյությունը[48][49]։

Մոկշան բուդդայականությունում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Նիրվանա

Բուդդայականության մեջ հայտնի է որպես նիրվանա։ Գրական նշանակում է «հանգչել»[50]։

Մոկշայի հնարավոր է հասնել նիրվանայի հետ, ինչն ավարտին է հասցնում սամսարայի վեց ոլորտների վերածնունդների շրջափուլը[51]։ Նիրվանան բուդդայականության մեջ նկարագրվում է որպես «դադարած գիտակցության» վիճակ, որը «գոյություն ունի», և «անհնար է թվում պատկերացնել, թե ինչպիսին կլիներ գիտակցությունից զուրկ օբյեկտը»[51][52]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «The Soka Gakkai Dictionary of Buddhism, vimoksha». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 6-ին.
  2. ↑ John Bowker, The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press, ISBN 978-0192139658, էջ 650
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Sharma 2000, էջ 113.
  4. ↑ 4,0 4,1 E. Deutsch, The self in Advaita Vedanta, in Roy Perrett (Editor), Indian philosophy: metaphysics, Volume 3, ISBN 0-8153-3608-X, Taylor and Francis, էջ 343-360
  5. ↑ T. Chatterjee (2003), Knowledge and Freedom in Indian Philosophy, ISBN 978-0739106921, էջ 89-102; Quote - "Moksa means freedom"; "Moksa is founded on atmajnana, which is the knowledge of the self."
  6. ↑ Jorge Ferrer, Transpersonal knowledge, in Transpersonal Knowing: Exploring the Horizon of Consciousness (editors: Hart et al.), ISBN 978-0791446157, State University of New York Press, Chapter 10
  7. ↑ John Tomer (2002), Human well-being: a new approach based on overall and ordinary functionings, Review of Social Economy, 60(1), էջ 23-45; Մեջբերում․ «Հինդուիստների գերագույն նպատակն ինքնաազատումն է կամ ինքնաիրացումը՝ մոկշա»։
  8. ↑ A. Sharma (1982), Puruṣārthas: a study in Hindu axiology, Michigan State University, ISBN 9789993624318, էջ 9-12; տես review by Frank Whaling in Numen, Vol. 31, 1 (Jul., 1984), էջ 140-142
  9. ↑ A. Sharma (1999), The Puruṣārthas: An Axiological Exploration of Hinduism, The Journal of Religious Ethics, Vol. 27, No. 2 (Summer, 1999), էջ 223-256
  10. ↑ Chris Bartley (2001), Encyclopedia of Asian Philosophy, Editor: Oliver Learman, ISBN 0-415-17281-0, Routledge, Article on Purushartha, էջ 443
  11. ↑ The Hindu Kama Shastra Society (1925), The Kama Sutra of Vatsyayana, University of Toronto Archives, էջ 8
  12. ↑ Gavin Flood (1996), The meaning and context of the Purusarthas, in Julius Lipner (Editor), The Fruits of Our Desiring, ISBN 978-1896209302, էջ 11-21
  13. ↑ Karl H. Potter (2002), Presuppositions of India's Philosophies, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120807792, էջ 1-29
  14. ↑ Loy, David (1982), Enlightenment in Buddhism and Advaita Vedanta: Are Nirvana and Moksha the Same?, International Philosophical Quarterly, 23 (1), էջ 65–74
  15. ↑ Peter Harvey (2013), An Introduction to Buddhism: Teachings, History and Practices, ISBN 978-0521859424, Cambridge University Press
  16. ↑ Knut Jacobsen, in The Continuum Companion to Hindu Studies (Editor: Jessica Frazier), ISBN 978-0-8264-9966-0, էջ 74-83
  17. ↑ M. Hiriyanna (2000), The essentials of Indian philosophy, ISBN 978-8120813304, էջ 50-52
  18. ↑ Daniel H. H. Ingalls, Dharma and Moksha, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), էջ 41-48
  19. ↑ Patrick Olivelle (2012), Encyclopædia Britannica, Moksha (Indian religions)
  20. ↑ S. R. Bhatt (1976), The Concept of Moksha--An Analysis, Philosophy and Phenomenological Research, Vol. 36, No. 4 (Jun., 1976), էջ 564-570
  21. ↑ S.M.S. Chari (1994), Vaiṣṇavism: Its Philosophy, Theology, and Religious Discipline, ISBN 978-8120810983, 2nd Edition, Motilal Banarsidass, էջ 122-123
  22. ↑ David White (1960), Moksa as value and experience, Philosophy East and West, Vol. 9, No. 3/4 (Oct., 1959 - Jan., 1960), էջ 145-161
  23. ↑ R.C. Mishra, Moksha and the Hindu Worldview, Psychology & Developing Societies, Vol. 25, Issue 1, էջ 23, 27
  24. ↑ N. Ross Reat (1990), The Origins of Indian Psychology, ISBN 0-89581-924-4, Asian Humanities Press, Chapter 2
  25. ↑ Simon Brodbeck (2011), Sanskrit Epics: The Ramayana, Mahabharata and Harivamsa, in Jessica Frazier (Editor), The Continuum Companion to Hindu Studies, ISBN 978-0-8264-9966-0, էջ 83-100
  26. ↑ 26,0 26,1 J. A. B. Van Buitenen, Dharma and Moksa, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), էջ 33-40
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Klaus Klostermaier, Mokṣa and Critical Theory, Philosophy East and West, Vol. 35, No. 1 (Jan., 1985), էջ 61-71
  28. ↑ M. von Brück (1986), Imitation or Identification?, Indian Theological Studies, Vol. 23, Issue 2, էջ 95-105
  29. ↑ Karl Potter, Dharma and Mokṣa from a Conversational Point of View, Philosophy East and West, Vol. 8, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1958), pp. 49-63
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Daniel H. H. Ingalls, Dharma and Moksha, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), pp. 41-48
  31. ↑ Daniel H. H. Ingalls, Dharma and Moksha, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), էջ 45-46
  32. ↑ John Bowker (1998), Picturing God, Series Editor: Jean Holm, Bloomsbury Academic, ISBN 978-1855671010, pp 99-101
  33. ↑ Richard Leviton (2011), Hierophantic Landscapes, ISBN 978-1462054145, pp 543
  34. ↑ Daniel H. H. Ingalls, Dharma and Moksha, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), pp. 47
  35. ↑ Mircea Eliade (1958, Reprinted: 2009), Yoga: Immortality and Freedom, Princeton University Press, ISBN 978-0691142036, pp 33-34
  36. ↑ Sarah Strauss (2005), Positioning Yoga, Berg/Oxford International, ISBN 1-85973-739-0, pp 15
  37. ↑ 37,0 37,1 J. A. B. Van Buitenen, Dharma and Moksa, Philosophy East and West, Vol. 7, No. 1/2 (Apr. - Jul., 1957), pp. 33-40
  38. ↑ Angelika Malinar (2011), in Jessica Frazier (Editor), The Bloomsbury companion to Hindu studies, ISBN 978-1-4725-1151-5, Chapter 4
  39. ↑ Knut Jacobson, in Jessica Frazier (Editor), Continuum companion to Hindu studies, ISBN 978-0-8264-9966-0, pp 74-82
  40. ↑ D. Datta (1888), Moksha, or the Vedántic Release, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, New Series, Vol. 20, No. 4 (Oct., 1888), pp. 513-539
  41. ↑ K.N. Aiyar (Transl. 1914), Thirty Minor Upanishads, University of Toronto Robart Library Archives, Canada, pp 55-60
  42. ↑ A. Sharma, The realization of Kaivalya in the Poetry of Les A Murray: An Indian Perspective, Explorations in Australian Literature, ISBN 978-8176257091, Chapter 18, pp 187
  43. ↑ aini, Padmanabh (2000). Collected Papers on Jaina Studies. Delhi: Motilal Banarsidass Publ. ISBN 81-208-1691-9.: "Moksa and Nirvana are synonymous in Jainism". p.168
  44. ↑ 44,0 44,1 David Loy (1982), Enlightenment in Buddhism and Advaita Vedanta: Are Nirvana and Moksha the Same?, International Philosophical Quarterly, 23(1), pp 65-74
  45. ↑ Jaini, Padmanabh (2000). Collected Papers on Jaina Studies. Delhi: Motilal Banarsidass Publ. ISBN 81-208-1691-9.: "Moksa and Nirvana are synonymous in Jainism". p.168
  46. ↑ Sharma (2000), Classical Hindu Thought: An Introduction, Oxford University Press, ISBN 978-0195644418, pp 117
  47. ↑ The Purva-Mimamsa Sutra of Jaimini, Transl: M.L. Sandal (1923), Chapter II, Pada I and Chapter VI, Pada I through VIII; Also see Klaus Klostermaier, A Survey of Hinduism, 3rd Edition, ISBN 978-0-7914-7082-4, Chapter 26
  48. ↑ Miller, A. T. (2013), A review of "An Introduction to Indian Philosophy: Perspectives on Reality, Knowledge, and Freedom", Religion, 43(1), 119-123.
  49. ↑ Snell, M. M. (1894). Hinduism's Points of Contact with Christianity. IV. Salvation. The Biblical World, 4(2), pp 98-113
  50. ↑ Steven Collins (2010). Nirvana: Concept, Imagery, Narrative. Cambridge University Press. pp. 63–64, 33–34, 47–50, 74–75, 106. ISBN 978-0-521-88198-2.
  51. ↑ 51,0 51,1 Rupert Gethin (1998). The Foundations of Buddhism. Oxford University Press. pp. 74–84. ISBN 978-0-19-160671-7.
  52. ↑ Harvey 2013, pp. 75-76.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Padmanabh Jaini (1980). Wendy Doniger (ed.). Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions. University of California Press. ISBN 978-0-520-03923-0.
  • Harvey, Graham (2016), Religions in Focus: New Approaches to Tradition and Contemporary Practices, Routledge
  • Harvey, Peter (2013), An Introduction to Buddhism, Cambridge University Press
  • Makransky, John J. (1997), Buddhahood Embodied: Sources of Controversy in India and Tibet, SUNY
  • Rahula, Walpola (2007), What the Buddha Taught, Grove Press
  • Spiro, Melford E. (1982), Buddhism and Society: A Great Tradition and Its Burmese Vicissitudes, University of California Press
  • Sharma, Arvind (2000), Classical Hindu Thought: An Introduction, Oxford University Press
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մոկշա&oldid=9465193» էջից