Գիտական հաղորդակցություն
Գիտական հաղորդակցություն, գիտական գաղափարների առաջմղման գործընթացներն ու մեխանիզմներն են գիտական հանրության մեջ[1] և դրանից դուրս։ Այլ կերպ ասած՝ դա շրջապատող իրականության մասին գիտական գիտելիքների տարածումն է տարբեր ուղիներով՝ հասարակության տարբեր շերտերում[2]։
Գիտական հաղորդակցության կա երկու փուլ՝ ներքին և արտաքին։ Գիտական հաղորդակցության սկզբնական կամ ներքին փուլում հաղորդակցության սուբյեկտները գիտնականներն են և տեղկատվությունը տարածվում է գիտական համայնքի ներսում։ Երկրորդ փուլը՝ արտաքինը, բնութագրվում է գիտական հանրության առնչությամբ լայն լսարանի հետ։ Սա գիտական գիտելիքի վերածումն է զանգվածային գիտակցության, այլ կերպ ասած, գիտության մասսայականացման պրոցեսը[1]։
Գիտական հաղորդակցության զարգացման պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գիտական «հանրապետություն» կամ «անտեսանելի» քոլեջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]17-րդ դարից սկսած Եվրոպայում ձևավորվել է գիտական հաղորդակցության պրակտիկան՝ հիմնված անձնական կապերի վրա։ Այն կազմակերպվել է հանդիպումներով և նամակների փոխանակմամբ։ Եվրոպայի ամենակրթված մարդկանց ոչ ֆորմալ համայնքների գործունեությունը, որոնք պատմության մեջ եղել են այնպիսի անուններով, ինչպիսիք են «Անտեսանելի քոլեջներ» (տերմինը ներմուծել է Ռոբերտ Բոյլը 1646 թվականին), կամ «Գրերի Հանրապետություն»-ը (Պ. Բեյլի կողմից, 1684 թվականին), իսկ ավելի ուշ՝ «Գիտնականների Հանրապետություն»-ը (Մ. Մերսենի կողմից, որը եղել է գիտական տեղեկատվության կամավոր տարածող՝ տարբեր երկրներում 78 թղթակիցների հետ գիտական նամակագրության կազմակերպիչ)։
«Գիտնականների Հանրապետություն»-ը միավորել է արդի ժամանակի այնպիսի մտավորականների, ինչպիսիք են Ֆ.Բեկոնը և Գ.Գալիլեյը, Ի.Նյուտոնը և Ռ.Դեկարտը, Բ.Պասկալը և այլն։ Այս ժամանակաշրջանի հաղորդակցությունը եղել է գիտական տեղեկատվության համակարգումը, նամակագրության և պարբերականների միջոցով դրա թարգմանությունը, կրթական գործընթացում դրա ներդրումը[2][3]։
Դերեկ Ջոն դե Սոլա Պրայսը վարկած է առաջ քաշել «անտեսանելի քոլեջների» մասին։ Սրանք գիտնականների խմբեր են, որոնք միաժամանակ աշխատում են տարբեր կազմակերպությունների և երկրներում խնդիրների նույն շրջանակի վրա։ Գիտնականների համախմբումը «անտեսանելի քոլեջում» կարճաժամկետ է՝ կոնկրետ գիտական խնդրի լուծման ժամանակահատվածի համար[4]։
Անցում դեպի «բաց» գիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]19-րդ և 20-րդ դարերի սկզբին լայն հասարակության մեջ աճել է հետաքրքրությունը գիտական նվաճումների և որպես այդպիսին գիտության նկատմամբ։ Հասարակությունը շարժվում է դեպի մատչելի, բաց գիտության իդեալ։ Դա պայմանավորված է եղել մի քանի պատճառներով. նախ՝ գիտական հանրության շրջանակներում ի հայտ էին եկել առարկաների միջև փոխգործակցության նոր ձևեր։ Գիտությունն ընդլայնվել էր ավանդական գիտահետազոտական կենտրոններից (համալսարաններից), սկսել էին ի հայտ գալ անկախ գիտական լաբորատորիաներ, բարձրացել էր գիտնականի պատասխանատվության մակարդակը հասարակության հանդեպ։ Տեղեկատվական հասարակության դարաշրջանում մեծացել էր հասարակության իրազեկման կարևորությունը։ Գիտությունը ստիպված է եղել համագործակցել հասարակության այլ ենթահամակարգերի հետ, քանի որ դա անհրաժեշտ էր հասարակական զարգացում ապահովելու համար[1]։ 1970-ականներին Յուրգեն Հաբերմասը նշում է, որ լրատվամիջոցները դառնում են գիտական հաղորդակցության միջոց։ Լրատվամիջոցները կապել են գիտական հաղորդակցության ներքին և արտաքին փուլերը և դարձել գիտության հանրահռչակման կարևոր գործիք[5]։
Գիտական հաղորդակցության թիրախային լսարաններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գիտական հաղորդակցությունն ուղղված է հետևյալ հիմնական թիրախային լսարաններին.
- Գիտնականներ (դեմ առ դեմ հանդիպում),
- ԶԼՄ-ներ, որոնք և՛ լսարան են, և՛ հաղորդակցման թիրախային լսարաններ,
- Պետական մարմիններ (որոշում են ֆինանսավորման առաջնահերթությունները),
- Բիզնես կառույցների ներկայացուցիչներ (նրանք, ովքեր կօգտագործեին գիտության հայտնագործությունները և գյուտերը),
- Երիտասարդություն (երիտասարդ գիտնականներ, ասպիրանտներ, ուսանողներ, դպրոցականներ),
- Հանրություն՝ (ամենամեծ լսարանը)[6]։
Անհրաժեշտ է տարանջատել միջազգային պրակտիկայում ընդունված գիտական հաղորդակցության հասկացությունները (Science communication), ինչը գիտության և հասարակության փոխգործակցության գործընթացներն ու ձևերն են, գիտական արդյունքի հանրահռչակումը, արդյունքը ոչ մասնագետներին ներկայացնելը և գիտության մեջ հաղորդակցությունը (Գիտական հաղորդակցություն. որպես տեղեկատվական հասարակության և գիտության սոցիոլոգիայի մաս, որը բնութագրում է գիտնականների միջև ֆորմալ և ոչ ֆորմալ հաղորդակցությունը սոցիալական բնութագրերը)։ Ռուս լեզվաբան Վալերիա Չերնյավսկայայի գիտական դպրոցում ուսումնասիրվել են գիտական հաղորդակցության ուսումնասիրման մեթոդաբանական տարբեր մոտեցումները և սկզբունքները։ Նա մշակել է գիտական հաղորդակցության խնդիրների լայն շրջանակ՝ կապված գիտական տեքստի և գիտական դիսկուրսի ուսումնասիրության հետ։ Չերնյավսկայա Վ.Է.-ի լեզվաբանական-էպիստեմիկ հայեցակարգում ցույց է տրվում, որ գիտության մեջ գիտելիքի տարածման առանձնահատկությունը որոշվում է լեզվական ասպեկտով որպես գործոն, որը նպաստում կամ խոչընդոտում է հրապարակման հաջող ներկայացմանը գիտական հանրությանը։ Դիտարկվում է ժամանակակից տեղեկատվական հասարակության մեջ հեղինակի արդյունքի ընկալման վրա ազդող գործոնների համալիրը, գիտնականների և PR մասնագետների, գիտական լրագրողների, գիտությունը հանրահռչակող գիտական հաղորդակցողների մասնագիտական փոխգործակցությունը։
Հաղորդակցություն գիտական հանրության ներսում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պրոֆեսիոնալ գիտական ընկերություններն ունեն անհրաժեշտ տեղեկատվական և կազմակերպչական ռեսուրսներ, որոնք թույլ են տալիս ներգրավել մասնագետների՝ աշխատելու ամենակարևոր խնդրի վրա և խթանելու գիտական գաղափարներն ու զարգացումները գիտական համայնքում։ Ներքին գիտական հաղորդակցության այս փուլում տեղեկատվությունը փոխանակվում է գիտական հանրության անդամների միջև։
Այս փուլում գիտական հաղորդակցությունը օգտագործում է լեզվի գիտական ոճը, հատուկ ուշադրություն է դարձվում աշխատանքի էմպիրիկ մասին[1]։ Գիտական հանրության ներսում գիտական հաղորդակցության ձևաչափն է՝
ա) անմիջական կապեր՝ անձնական զրույցներ, դեմ առ դեմ գիտական քննարկումներ, բանավոր զեկույցներ, սեմինարներ.
բ) տեղեկատվության վերարտադրման տեխնիկական միջոցներ՝ գիտական ամսագրերի, աբստրակտ ամսագրերի, մենագրությունների հրապարակումներ,
գ) գիտաժողովներ, համագումարներ, գիտատեխնիկական ցուցահանդեսներ[2]։
Գիտական համայնքում գիտական հաղորդակցության միջոցներն են գիտական հղումների ինդեքսների համակարգերը, օրինակ՝ «Web of Science» (Science Citation Index)-ը, (Science Citation Index (SCI)-ը, «Social Science Citation Index» (SSCI)-ը և Index (SCI)-ը, գրականություն և արվեստի համար՝ «Arts and Humanities Citation Index» (AHCI))-ը։ Այս համակարգը ստեղծվել է 1961 թվականին Գիտական տեղեկատվության ինստիտուտում (Ֆիլադելֆիա, ԱՄՆ)։
«WoS» համակարգը ներառում է մատենագիտական տեղեկատվություն ընթացիկ հրապարակումների և դրանց հեղինակների մասին, հղումները նշված են։ Համակարգը թույլ է տալիս փնտրել տեղեկատվություն, որոշել հրապարակումների միջև կապերը և վերլուծել գիտության զարգացման դինամիկան[7]։
Համագործակցություն պետության և բիզնեսի հետ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գիտական հաղորդակցության թիրախային խումբը իշխանության և բիզնեսի ներկայացուցիչներն են. չլինելով ակադեմիական հանրության ներկայացուցիչներ` պետությունն ու բիզնեսը մասնագիտական հետաքրքրություն են ցուցաբերում գիտության նկատմամբ։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ պետությունը հիմնականում ֆինանսական և ենթակառուցվածքային աջակցություն է ցուցաբերում գիտությանը։
Օրինակ՝ ԱՄՆ-ում ստեղծվել է Ազգային գիտական հիմնադրամը և Գիտության զարգացման ամերիկյան ասոցիացիան[7], իսկ Ռուսաստանում՝ Ռուսաստանի գիտական հիմնադրամը (RSN), Նոր նախագծերի խթանման ռազմավարական նախաձեռնությունների գործակալությունը (ASI), ռուս-վենչուրային ընկերությունը (RVC) և Ազգային տեխնոլոգիական նախաձեռնությունը (NTI):
Օրինակ, Ռուսաստանում 2016 թվականին բյուջեի ֆինանսավորումը կուղղվի NTI-ի առաջին չորս ոլորտներին՝
- AeroNet (անօդաչու թռչող սարքեր),
- AutoNet (անօդաչու թռչող այլ սարքեր),
- MariNet (անօդաչու ծովային տրանսպորտ),
- NeuroNet (գիտակցության առանձին բաղադրիչներ)։
RVC-ն ստեղծում է վենչուրային հիմնադրամներ՝ մինչև 2035 թվականը նոր տեխնոլոգիական շուկաներ ստեղծելու համար[8]։
Գիտության մասսայականացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գիտական հանրության մեջ գիտական գաղափարի հաստատման փուլից հետո հաղորդակցությունը թևակոխում է նոր՝ ճանաչելիության փուլ։ Որպես գիտական հաղորդակցության մաս` գիտական հանրությունը հանդես է գալիս որպես հանրությանը գիտության փոխանցող։ Ունենալով անհրաժեշտ հատուկ գիտելիքներ՝ գիտական հանրությունը պահպանում և փոխանցում է գիտելիքներ հասարակական զանգվածներին՝ օգտագործելով լրատվամիջոցները, որոնք միջնորդում են կապը գիտնականների և ամբողջ հասարակության միջև[1]։ Հանրաճանաչության միջոցներն են գիտահանրամատչելի ամսագրերը, օրինակ՝ «Գիտություն և կյանք» ամսագիր, գիտահանրամատչելի «Շրյոդինգերի կատուն» ամսագիրը, գիտահանրամատչելի բլոգները «Biomolecule», գիտական էլեկտրոնային գրադարանները, օրինակ՝ «CyberLeninka»- ն, կրթական ծրագրերը (հեռուստաալիք «Science 2.0», «Discovery Channel», «TASS» գիտական և կրթական նախագծեր), ցուցահանդեսներ և այլն։ Արտաքին գիտական հաջող հաղորդակցության համար կարևոր է հարմարեցնել տեղեկատվության մատուցման լեզուն, ավելին, շեշտը դրվում է ոչ թե հետազոտության էմպիրիկ մասի, այլ գործունեության արդյունքների, գործնական օգտակարության և կանխատեսումների վրա։
Կեղծիքը գիտական հանրության մեջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գիտական հրապարակումների էթիկա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գիտական աշխատանքի մեջ օգտագործված տեղեկատվության աղբյուրները վկայակոչելու պահանջներին չհամապատասխանելը կոչվում է գրագողություն։ Ամբողջ աշխարհում և Հայաստանում նույնպես ստեղծվել են հատուկ համակարգչային ծրագրեր՝ ստուգելու համար գիտական աշխատանքների մեր առկա գրագողությունները[9]։ Դրանցից են,օրինակ,անտիպալգիատ համակարգերը։ Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայում ստեղծվել է կեղծ գիտության և գիտական հետազոտությունների կեղծման դեմ պայքարի հանձնաժողով։
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ գիտական աշխատանքի որակն ու նշանակությունը գնահատվում է գիտական հոդվածների մեջբերումների ինդեքսի քանակական ցուցիչով, կան գիտաչափական ցուցանիշների կեղծման դեպքեր (Հիրշի ինդեքս, ազդեցության գործոն)։ Օրինակ՝ Ռուսաստանում 2016 թվականին Փորձարարական և տեսական կենսաֆիզիկայի ինստիտուտի (ITEB RAS) մի խումբ գիտնականներ ավելացրել են գիտաչափական ցուցանիշները՝ հղումներ տեղադրելով այլ մարդկանց հոդվածներում։ Նման խախտումները կարգավորվում են օրենքով, էթիկական օրենսգրքերով և գիտական էթիկայի նորմերով[10]։
2009 թվականի նոյեմբերին «կլիմատգեյթ» կոչվող սկանդալը պատճառ դարձավ Կոպենհագենում ՄԱԿ-ի կլիմայի փոփոխության կոնֆերանսի ընդհատմանը։ Բացահայտվել է, որ պրոֆեսոր Մայքլ Մանը ճնշում է գործադրել ամսագրերի խմբագիրների վրա և կանխել իր թույլ չի տվել,որպեսզի հրապարակվեն իր հակառակորդների հոդվածները, ինչը հակասում է գիտական էթիկային[11]։
Կեղծ տեղեկատվության հրապարակում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հարավկորեացի կենսաբան Հվանգ Վու Սեոկը՝ ցողունային բջիջների և կլոնավորման փորձագետ, 2005 թվականին մեղադրվել է բժշկական էթիկան խախտելու մեջ՝․ պատճառը հետազոտության տվյալները կեղծելն էր։ «Science» ամսագրում հրապարակված նրա հոդվածը հետ է ուղարկվել։ Սկանդալը հսկայական վնաս հասցրեց կենսատեխնոլոգիական հետազոտություններին և հարավկորեական գիտության հեղինակությանը[12]։
Գերմանացի ռադիոֆիզիկոս Յան Հենդրիկ Շյոնը համաշխարհային համբավ ձեռք բերեց՝ աշխատելով «Bell Labs»-ում՝ ֆիզիկայի ոլորտում մի շարք հայտնագործություններ հրապարակելու համար։ Նա ստացել է մի քանի շատ հեղինակավոր մրցանակներ, առաջադրվել է Նոբելյան մրցանակի։ Շոնը մոտ 90 «գիտական» հոդված է հրապարակել «Science and Nature» հեղինակավոր ամսագրում, սակայն 2002 թվականին նա դատապարտվել է կեղծիքի տարածման համար։ Փաստաթղթերը հետ են կանչվել, մրցանակները չեղյալ են հայտարարվել, և Շոնը հեռացվել է «Bell Labs»-ից ու զրկվել դոկտորի կոչումից[11]։
Ազդեցությունը կրթության վրա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Զարգացած երկրների մեծ մասում գիտական հաղորդակցությունը առաջացել է որպես առանձին մասնագիտական և ակադեմիական առարկա։ 2010 թվականին հրատարակվել է Եվրոպական հանձնաժողովի հետազոտությունների գլխավոր տնօրինության կողմից պատրաստված ժողովածուն, որը միավորում է Եվրոպայում գիտական հաղորդակցության և լրագրության ավելի քան 100 կրթական ծրագրեր (European Guide to Science Journalism Training)[13]։ Ռուսաստանում միայն 2015 թվականի նոյեմբերին Սանկտ Պետերբուրգի «ITMO» համալսարանը մեկնարկեց «Mission SciComm» գիտական հաղորդակցության առաջին կրթական դասընթացը։ Որպես առարկա գիտական հաղորդակցությունը ներառում է այնպիսի գործողություններ, ինչպիսիք են հաղորդակցությունը հետազոտական կազմակերպություններում, գիտական լրագրությունը, տեսալսողական հաղորդակցությունը, աշխատանքը թանգարաններում և գիտական կենտրոններում, գիտական պատկերացումն ու նկարազարդումը, գիտական քաղաքականությունը և այլն։ Որպես ակադեմիական առարկա, գիտական հաղորդակցությունն ուսումնասիրում է հասարակության մեջ գիտական տեղեկատվության փոխանցման և ընկալման գործընթացներին վերաբերող հարցերը[14]։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Медведева С. М. От научного творчества к популяризации науки: теоретическая модель научной коммуникации // Вестник МГИМО — Университета: журнал. —М., 2014. — № 4(37). — С. 278—284. Архивировано из первоисточника 28 Մարտի 2018.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Решетникова Е. В. Научные коммуникации: эволюция форм, принципов организации // Электронный ресурс. — Н.: Сибирский государственный университет телекоммуникаций и информатики, 2014. Архивировано из первоисточника 20 հունվարի 2022.
- ↑ Елизаров В. П. «Республика ученых»: социальное пространство "невидимого сообщества" / Пространство и время в современной социологической теории / Под ред. Ю. Л. Качанова. — М.: ИС РАН, 2000. — С. 103—127. Архивировано из первоисточника 17 փետրվարի 2020.
- ↑ Д. Дж. де С. Прайс, Д. де Б. Бивер. Сотрудничество в "невидимом колледже“ // Коммуникация в современной науке : сб. — М.: Прогресс, 1976. — С. 335—350.
- ↑ Емельянова Н.Н. Научные коммуникации: к проблеме демаркации границ публичности. — М.: Философская мысль, 2014. — № 11. — С. 72—85. — Архивировано из первоисточника 16 Նոյեմբերի 2016.
- ↑ Формула научного PR. Արխիվացված 2016-11-27 Wayback Machine С.24-25
- ↑ 7,0 7,1 Мирский Э. М. Социология науки (Учебное пособие). Часть II. Определение ключевых понятий. — М.: Институт системного анализа РАН. Архивировано из первоисточника 15 Ապրիլի 2010.
- ↑ Кантышев, Павел (2015 թ․ դեկտեմբերի 11). «Российская венчурная компания может полностью перейти на обслуживание НТИ». «Ведомости» № 3979. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
- ↑ Лазар М.Г. Коммуникация в современной науке: социологические и этические аспекты // Ученые записки. — Наука. — № 18. — С. 239—244. Архивировано из первоисточника 19 Հոկտեմբերի 2016.
- ↑ Веденеева, Наталья (2016 թ․ հունիսի 6). «Скандал в научном мире: ученый накручивал себе индекс цитируемости». «Московский комсомолец» № 27119. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
- ↑ 11,0 11,1 Независимая газета (2011 թ․ սեպտեմբերի 14). «Громкие научные скандалы последних лет». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
- ↑ Сергеев, Александр (2005 թ․ դեկտեմբերի 23). «Наступила развязка южнокорейского научного скандала». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
- ↑ «Сборник образовательных программ по научной коммуникации и журналистике в Европе (European Guide to Science Journalism Training). 2010 г.» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
- ↑ Образовательный курс по научной коммуникации «Миссия SciComm». Արխիվացված 2016-11-27 Wayback MachineУниверситет ИТМО
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Коммуникация в современной науке. Сборник переводов / под ред. Э. М. Мирского и В.Н. Садовского, пер. с англ. М. К. Петрова и Б. Г. Юдина. — М.: Издательство Прогресс, 1976. — 439 с.
- Чернявская В. Е. Плагиат как социокультурный феномен // Известия Санкт-Петербургского университета экономики и финансов. — 2011. № 3. С. 26-31.
- Чернявская В. Е. Коммуникация в науке: нормативное и девиантное. Лингвистический и социо-культурный анализ. М.: URSS, 2011. ISBN 978-5-397-02035-0.
- Чернявская В. Е. Научный дискурс: Выдвижение результата как коммуникативная и языковая проблема. М.:УРСС, 2017. ISBN 978-5-9710-4395-9.