Մասնակից:Tatev0199/Ավազարկղ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Գալակտիկան գրավիտացիոն ուժով կապված աստղերից, աստղակույտերից, միջաստղային գազից և փոշուց, և մութ նյութից բաղկացած համակարգ է[1][2]։ Գալակտիկա բառն ունի հունական ծագում՝ galaxias (γαλαξίας) բառից, բառացիորեն նշանակում է՝ «կաթնային», որից էլ առաջացել է Ծիր կաթին անվանումը։ Գալակտիկաները տարբերվում են իրենց չափերով՝ գաճաճներից, որոնցում կան ընդամենը մի քանի հարյուր միլիոն (108) աստղեր, մինչև հսկաներ, որոնք ունեն մոտ հարյուր տրիլիոն աստղեր (1014)[3]: Աստղերից յուրաքանչյուրը պտտվում է իր գալակտիկայի զանգվածների կենտրոնում:

Ելնելով կառուցվածքից՝ գալակտիկաները դասակարգվում են ըստ հետևյալ խմբերի՝ էլիպսաձև,[4] պարուրաձև, կամ անկանոն[5]։ Ենթադրվում է, որ շատ գալակտիկաների կենտրոնում կան ահռելի սև անցքեր: Ծիր Կաթին համաստեղության կենտրոնում գտնվող սև անցքի՝ Աղեղնավոր Ա*-ի զանգվածը չորս միլիոն անգամ գերազանցում է արեգակինը[6]: 2016թվականի մարտ ամսվա դրությամբ GN-z11 -ը դեռևս ամենահին և ամենահեռու գալակտիկան է, որ հաջողվել է ուսումնասիրել: Այն գտնվում է Երկիր մոլորակից 32 միլիարդ լուսային տարի հեռավորության վրա և համաձայն կատարված հետազոտությունների՝ այն գոյություն է ունեցել Մեծ պայթյունից դեռևս 400 միլիոն տարի առաջ:

2016թվականին կատարված վերջին հետազոտության արդյունքում պարզվել է, որ տեսանելի տիեզերքում կա 2 տրիլիոն (2×1012) կամ ավելի[7][8] գալակտիկա, այնինչ ըստ նախկին հաշվարկների գալակտիկաների թիվը կազմում էր ընդամենը 200 միլիարդ (2×1011)[9]: Ընդ որում այդ գալակտիկաներում աստղերն ավելի շատ են, քան Երկիր մոլորակում[10] ավազահատիկները: Գալակտիկաներից շատերը ունեն 1,000-վ մինչև 100,000 պարսեկ տրամագիծ (մոտավորապես 3000-ից 300,000 լուսային տարի) և գտնվում են իրարից միլիոնավոր պարսեկներ հեռավորության վրա (կամ մեգապարսեկներ): Օրինակ՝ Ծիր Կաթինը ունի գրեթե 30,000 պարսեկ (100,000 ԼՏ) տրամագիծ և գտնվում է իր ամենամոտ հարևան՝ Անդրոմեդիա գալակտիկայից 780,000 պարսեկ հեռավորության վրա (2.5 միլիոն ԼՏ)։

Գալակտիկաների միջև գտնվող տարածությունը լցված է նոսր գազով (միջգալակտիկական միջավայր), որն ունի մեկ ատոմ քառակուսի մետրից պակաս խտություն: Գալակտիկաների մեծ մասը ըստ գրավիտացիայի բաժանվում են խմբերի, կույտերի և գերկույտերի: Ծիր Կաթինը պատկանում է Տեղային խմբին, որի գլխավոր անդամներն են ինքը և Անդրոմեդիա գալակտիկան, որն, իր հերթին, մտնում է Կույսի գերկույտի մեջ: Ամենամեծ մասշտաբով այս ասոցացիաները մտնում են թերթերի և լարերի մեջ, որոնք իրենց հերթին շրջապատված են ահռելի դատարկ տարածություններով կամ վոյդերով[11]։ Գալակտիկաների՝ դեռևս հայտնաբերված ամենամեծ խմբավորումը՝ Լանիքեա կոչվող գերկույտերի խումբն է, որի մեջ մտնում է նաև Կույսի գերկույտը[12]:

Ստուգաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գալակտիկա բառն ունի հունական ծագում և առաջացել է Ծիր Կաթինի հունարեն ՝ galaxias (γαλαξίας, «կաթնային») կամ kyklos galaktikos («կաթնային շրջան») անվանումներից[13]: Այդ անվանումները ստացել է, քանի որ նման է երկնքում «կաթնային» լույսի կուտակման: Ըստ հունական դիցաբանության, Զևսը` իր մահկանացու կնոջից ծված որդուն՝ Հերակլեսին, դնում է քնած Հերայի գիրկը, որպեսզի երեխան խմի նրա աստվածային կաթը և դառնա անմահ: Կրծքով կերակրելիս Հերան արթնանում է և հասկանում, որ իր կրծքի մոտ օտար երեխա է. նա մի կողմ է հրում մանուկին, կաթը դուրս է ցայտում և դառնում լույսի հազիվ նշմարելի մի ուղի, որ կոչվում է Ծիր կաթին[14][15]:

Աստղագիտական գրականության մեջ մեծատառով սկսվող «Գալակտիկա» բառը հաճախ օգտագործվում է հենց մեր գալակտիկայի՝ Ծիր կաթինի նշանակությամբ՝ այն Տիեզերքի մյուս գալակտիկաներից տարբերելու նպատակով:

Սկզբում գալակտիկաները հայտնաբերում էին աստղադիտակի միջոցով և համարվում էին պարուրաձև միգամածություններ: 18 և 19-րդ դարերի աստղագետերից շատերը դրանք համարում էին կամ անկանոն աստղակույտեր կամ վերգալակտիկական միգամածություններ, որոնք մտնում էին Ծիր Կաթինի մեջ, սակայն դրանց իրական բնույթն ու հատկությունները այդպես էլ հասկանալի չէին: Ավելի մեծ աստղադիտակների օգնությամբ մոտակա լուսավոր գալակտիկաների (ինչպես օրինակ՝ Անդրոմեդիա գալակտիկան) ուսումնասիրությունը թույլ տվեց հասկանալ, որ դրանք աստղերի ահռելի կուտակումներ են, որոնք սակայն, պարզապես հիմնվելով աստղերի թույլ լույսի և թվաքանակի վրա գտնվում են Ծիր Կաթինից շատ հեռու: Այդ իսկ պատճառով դրանք անվանեցին «տիեզերական կղզիներ», սակայն այս եզրույթը շատ շուտ դուրս եկավ գործածությունից: Փոխարենը, դրանք սկսեցին պարզապես կոչել «գալակտիկաներ»[16]:

Անվանակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

SDSS J1152+3313 գալակտիկական կույտ, որտեղ՝ SDSS օգտագործվում է Sloan Digital Sky Survey-ի (Սլոուն թվային երկնքի հետազոտություն) փոխարեն, J-ն՝ Հուլյան դարաշրջանի, և 1152+3313-ը հաջորդաբար՝ շեղման և ճշգրիտ բարձրացման փոխարեն:

Արդեն դասակարգվել են տասնյակ հազարավոր գալակտիկաներ, որոնցից քչերը, սակայն, ունեն անուններ, այնպես ինչպես՝ Անդրոմեդիայի գալակտիկան, Մագելանի ամպը, Ջրապտույտ գալակտիկան և Սոմբրերո գալակտիկան: Աստղագետները անվանակոչելու համար օգտվում են ոլորտի հայտնի կատալոգների տվյալներից, որոնցից են՝ Մեսյե կատալոգը, ՆԸԿ-ն (Նոր ընդհանուր կատալոգ), ԻԿ-ն (Ինդեքս կատալոգ), ԳԳԲԿ-ն (Գալակտիկաների և գալատիկաների կույտերի կատալոգ), ԳՁԿ-ն (Գալակտիկաների ձևաբանական կատալոգ) և ԱԸԿ (Գալակտիկաների Ափսալա ընդհանուր կատալոգ): Բոլոր հայտնի գալակտիկաները հայտնվում են այս կատալոգներից մեկում կամ մի քանիսում, սակայն ամեն անգամ տարբեր համարանիշով: Օրինակ՝ Մեսյե 109-ը պարուրաձև գալակտիկա է, որը Մեսյե կատալոգում ունի 109 համարանիշը, ինչպես նաև հետևյալ համարանիշերը մյուս կատալոգներում՝ ՆԸԿ 3992, ԱԸԿ 6937, ԳԳԲԿ 269-023, ԳՁԿ +09-20-044 (NGC 3992, UGC 6937, CGCG 269-023, MCG +09-20-044, PGC 37617) և այլն:


Ուսումնասիրման պատմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հենց այն գիտակցումը, որ մենք ապրում ենք հազարավոր գալակտիկաներից մեկում, առաջնորդեց մարդուն ՝ բացահայտելու Ծիր Կաթինը և այլ միգամածություններ:

Ծիր Կաթին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Ծիր Կաթին

Հույն փիլիսոփա Դեմոկրիտեսը (Ք.ա. 450–370 թթ.) առաջին անգամ առաջարկեց տեսակետ, ըստ որի՝ գիշերային երկնքում երևացող լուսե պսակը՝ Ծիր Կաթինը, կարող է բաղկացած լինել հեռավոր աստղերից[17]: Սակայն Արիստոտելը (Ք. ա. 384–322 թթ.) կարծում էր, որ Ծիր Կաթինն առաջացել է «իրար շատ մոտ գտնվող, բազմաթիվ վիթխարի աստղերի կրակե ժայթքման և տարածման արդյունքում» և «այդ ժայթքումը տեղի է ունեցել մթնոլորտի վերին շերտում՝ Երկրի անընդհատ երկնային ցնցումներով ուղեկցվող հատվածում»[18] : Նեոպլատոնական փիլիսոփա Օլիմպիադորուս Կրտսերը (մ․թ․ մոտ 570) այս տեսակետին քննադատաբար էր վերաբերում՝ պնդելով, որ, եթե Ծիր Կաթինը լիներ ներլուսնային (տեղակայված Երկրի և Լուսնի միջև), ապա Երկրի տարբեր կետերից և տարբերի ժամերին տարբեր տեսք կունենար, ինչպես նաև կունենար պարալաքս, որը, սակայն, չունի: Նրա կարծիքով Ծիր Կաթինը երկնային մարմին էր[19]:


Ըստ Մոհանի Մուհամեդի Ծիր կաթինի պարալաքսը չափելու առաջին փորձը կատարել է արաբ աստղագետ Ալհազենը (965–1037)[20]։ Նա եզրակացրել է, որ « Ծիր Կաթինը չունի արալաքս, հետևաբար այն գտնվում է Երկրից մեծ հեռավորության վրա և տարածվում է մթնոլորտային շերտից դուրս»[21]: Պարսիկ աստղագետ Ալ-Բիրունին (973–1048) առաջարկեց իր տեսակետը, ըստ որի Ծիր Կաթինը «միգամած աստղերի անհամար մասնիկների խումբ է»[22][23]։ Անդալուզացի աստղագետ Իբն Բաժահը («Ավեմփաս», դ. 1138) ենթադրում էր, որ Ծիր Կաթինը կազմված է շատ աստղերից, որոնք այնքան մոտ են, որ գրեթե դիպչում են իրար և ստեղծում միասնական պատկեր՝ ի շնորհիվ անդրլուսնային նյութի բեկման[18][24]։ Նա ներկայացնում է Յուպիտերի և Մարսի միացումը (կոնյուկցիան), որպես երկու իրար մոտ գտնվող օբյեկտների փոխազդեցության վառ ապացույց[18]։ 14-րդ դարում սիրիացի Իբն Քայիմը առաջակում է վարկած, ըստ որի Ծիր Կաթին գալակտիկան «կայուն աստղերի տիրույթում գտնվող անհամար փոքրիկ աստղերի բույլ է»[25]։


Ծիր Կաթինի կառուցվածքը՝ ստացված ըստ Ուիլյամ Հերշելի աստղերի հաշվումների: 1785 թվականին ենթադրվում էր, որ Արեգակնային համակարգը գտնվում է կենտրոնին մոտ:

Միայն 1610 թվանականին վերջնականապես ապացուցվեց այն վարկածը, որ Ծիր Կաթինը բաղկացած է բյուրավոր աստղերից: Հենց այդ ժամանակ իտալացի աստղագետ Գալիլեո Գալիլեյը Ծիր Կաթինն ուսումնասիրելու համար օգտագործեց աստղադիտակ և բացահայտեց, որ այն բաղկացած է անհամար աղոտ երևացող աստղերից[26][27]։ 1750 թվականին անգլիացի աստղագետ Թոմաս Ռայթը, իր «Նորարար տեսություն կամ Տիեզերքի մասին նոր վարկած» աշխատության մեջ, ենթադրում է, որ տիեզերքը պտտվող մարմին է՝ բաղկացած անհամար աստղերից, որոնք մնում են իրար մոտ գրավիտացիոն ուժերի շնորհիվ և մեծ մասշտաբներ վերցնելու դեպքում մոտ են գտնվում Արեգակնային համակարգին: Արդյունքում ստացվող աստղային սկավառակը սկավառակի միայն որոշակի դիտակետից երկնքում նմանվում է ժապավենի[28][29]։ Իմանուել Կանտը ՝ իր 1755թվականի քննախոսության մեջ Ծիր Կաթինի կառուցվածքի վերաբերյալ հարում է Ռայթի տեսակետին[30]:

Ծիր Կաթինի կառուցվածքը և Արեգակի դիրքը նկարագրելու առաջին փորձը կատարվել է 1785 թվականին Ուիլյամ Հերշելի կողմից, որը հաշվում է աստղերի քանակը երկնքի տարբեր հատվածներից: Նա ստանում է մի պատկեր, որտեղ ներկայացված է գալակտիկայի կառուցվածքը, որի կենտրոնում գտնվում էր Արեգակնային համակարգը:[31][32] 1920 թվականին Քեփթեյնը զտման մեթոդով ստանում է փոքրիկ էլիպսաձև գալակտիկայի (մոտ 15 կիլոպարսեկ տրամագծով) պատկեր, որում արեգակը գտնվում էր կենտրոնին մոտ: Հառլոու Շեփլիի նոր մեթոդը, որը հիմնված էր գլոբուլային կույտերի տեսակավորման վրա, ամբողջովին ուրիշ պատկեր ստեղծեց. մոտ 70 կիլոպարսեկ տրամագծով տափակ սկավառակ և կենտրոնից բավականաչափ հեռու Արեգակ[29]։ Կատարված երկու հետազոտություններն էլ հաշվի չէին առել գալակտիկական հարթության վրա միջաստղային փոշու կողմից լույսի կլանումը, սակայն երբ 1930 թվականին Ռոբերտ Յուլիուս Թրամփլերը բաց կույտերը ուսումնասիրելով բացահայտեց այդ երևույթը, մեր գալակտիկայի՝ Ծիր Կաթինի մասին պատկերացումները կտրուկ փոխվեցին:[33]

Ծիր Կաթինի ձկան աչքով լուսանկարած խճանկարը գիշերային երկնակամարում. նկարված է Չիլիում՝ մութ երկնքից: Մագելանի ամպերը՝ Ծիր Կաթինի արբանյակ գալակտիկաները երևում են ձախ կողմից:

Այլ գալակտիկաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծիր Կաթին գալակտիկայից բացի շատ քիչ գալակտիկաներ են մութ երկնքում տեսանելի անզեն աչքի համար, դրանցից են՝ Անդրոմեդիայի գալակտիկան, Մագելանի մեծ ամպը, Մագելիանի փոքր ամպը և Եռանկյունու գալակտիկան: 10-րդ դարում պարսիկ աստղագետ Ալ-Սուֆին կատարեց Անդրոմեդիայի գալակտիկայի առաջին դիտարկումները, որտեղ նա նկարագրում էր այն որպես «փոքրիկ ամպ»[34]։ 964 թվականին Ալ-Սուֆին իր «Կայուն աստղերի գրքում» (խոսքը «Հարավային Արաբիայի Ալ Բաքրի» մասին է,[35] քանի որ 70° հարավ շեղման պայմաններում նրա բնակության կոնկրետ վայրը պարզ չէր) խոսում է հսկայական Մագելանի ամպամածության մասին. եվրոպացիները այդ չափումների մասին իմացան միայն 16-րդ դարում Մագելանի ճանապարհորդությունից հետո[36][35]։ Իսկ Անդրոմեդիա գալակտիկան հետագայում բացահայտվել է 1612 թվականին Սիմոն Մարիուսի կողմից[34]: 1734 թվական ին փիլիսոփա Էմանուիլ Սվեդենբորգը իր Principia (Պրինցիպիա, լատ.՝ սկզբունք) աշխատության մեջ ենթադրում է, որ մեր գալակտիկայից դուրս կան նաև այլ գալակտիկաներ, որոնք մտնում են գալակտիկական խմբերի մեջ և կազմում են տիեզերքի միայն չնչին մասը, որի իրական սահմանները դուրս են մեր տեսադաշտից: Այս տեսակետները «բավականաչափ մոտ են տիեզերքի մասին այսօրվա պատկերացումներին»[37] 1750 թվականին Թոմաս Ռայթը ենթադրեց, որ Ծիր Կաթինը աստղերի տափակ սկավառակ է և միգամածություններից մի քանիսը, որոնք երևում են գիշերային երկնքում կարող են տարբեր Կաթնային ուղիներ լինել[29][38]։ 1755 թվականին Էմանուել Կանտը այս հեռավոր միգամածությունները նկարագրելու համար օգտագործում է «տիեզերական կղզի» տերմինը։

18-րդ դարի վերջերին Չարլզ Մեսյեը կազմում է մի կատալոգ, որ բաղկացած էր միգամածությունների նման 109 ամենափայլուն երկնային մարմիններից: Ավելի ուշ, Ուիլիամ Հերշելը համալրեց կատալոգը ևս 5000 միգամածություններով[29]: 1845 թվականին Լորդ Ռոզը ստեղծում է մի նոր աստղադիտակ, որի միջոցով հնարավոր է դառնում տարբերել էլիպսաձև և պարուրաձև միգամածությունները: Հիմնվելով Կանտի վարկածի վրա՝ նրան նաև հաջողվել է այս միգամածություններից մի քանիսի վրա ստեղծել անհատական առանցքային աղբյուրներ[39]:

1912 թվականին Վեստո Սլիֆերը կատարում է ամենավառ պարուրաձև միգամածությունների սպեկտոգրաֆիկ չափումներ՝ պարզելու դրանց կազմությունը: Սլիֆերը պարզեց, որ պարուրաձև միգամածությունները ունեն դոֆլերյան տեղաշարժի բարձր ցուցանիշ՝ ելնելով նրանից, որ դրանք շարժվում են իրենց ուսումնասիրած աստղերի արագությունից ավելի մեծ արագությամբ: Նա պարզեց, որ այս միգամածությունների մեծ մասը գնալով մեզնից հեռանում են:[40][41]

1917 թվկանին Հեբեր Քուրթիսը ուսումնասիրեց «Անդրոմեդիայի մեծ միգամածության» մեջ նոր S Անդրոմեդա (Անդրոմեդիա գալակտիկան նախկինում հայտնի էր Մ31 Մեսյերի մարմին անունով): Լուսանկարչական արձանագրոություն փնտրելիս նա գտավ ևս 11 երիտասարդ աստղ: Քուրթիսը նկատեց, որ այս երիտասարդ աստղերը միջինում 10 մագնիտուդով ավելի գունատ են, քան մեր գալակտիկայի աստղերը: Հետևաբար նա չափեց հեռավորությունը, որը հավասար էր գրեթե 150,000 պարսեկի: Նա սկսեց հարել այսպես կոչված «տիեզերական կղզիներ»-ի վարկածի, ըստ որի պարուրաձև միգամածությունները իրականում առանձին գալակտիկաներ են[42]:

1920 թվականին Հարլոու Շեյփլիի և Հեբեր Քուրթիսի միջև տեղի ունեցավ բանավեճ (Մեծ բանավեճը), որի քննարկման առարկաներն էին Ծիր Կաթինը, պարուրաձև միգամածությունը և տիեզերքի չափերը: Ի պաշտպանություն իր սեփական վարկածի, որ Մեծ Անդրոմեդիա միգամածությունը արտաքին գալակտիկա է, Քուրթիսը մատնանշում է Ծիր Կաթինի փոշու ամպերի նմանվող սև անցքերը, ինչպես նաև մեծ կարևորություն ունեցող դոֆլերյան տեղաշարժը[43]:

1922 թվականին էստոնացի աստղագետ Էռնստ Օպիկը գտավ հեռավորությունը, ինչն էլ վերջնականապես ապացուցեց այն վարկածը, որ Անդրոմեդիայի միգամածությունն իսկապես հեռավոր ինքնուրույն գալակտիկա է[44]: Օգտագործելով Մաունթ Ուիլսոնի աստղադիտակը՝ Էդվին Հաբլը բացահայտեց, որ պարուրաձև միգամածությունների արտաքին մասերը կազմված են ինքնուրույն աստղերից և ստացավ Սեֆեյդի փոփոխականները, ինչն էլ նրան թույլ տվեց չափել մինչև միգամածություն եղած հեռավորությունը:[45] 1936 թվականին Հաբլը մշակեց գալակտիկայի ձևաբանական դասակարգումը, որն օգտագործվում է մինչև օրս[46]:



Նոր հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պարուրաձև գալակտիկային բնորոշ պտտման կորը. ստեղծվել է ելնելով տեսանելի նյութից(A) և ուսումնասիրվել է: (B). Հեռավորությունը հաշշված է ըստ գալակտիկական միջուկի:

1944 թվականին Հենդրիկ վան դը Հալսթը կանխատեսեց, որ միկրոալիքային ճառագայթումը, որի դեպքում ճառագայթի երկարությունը 21 սմ է, հնարավոր կլինի տարբերել միջաստղային ատոմային հիդորոգեն գազից:[47] Եվ 1951 թվականին այն արդեն լիովին ուսումնասիրված էր: Այս ճառագայթման վրա չեն ազդում ոչ փոշու կլանումը, ոչ Դոֆլերի տեղաշարժը չեն կարող օգտագործվել մեր գալակտիկայի վրա գազի շարժման ուղղությունները նշելու համար: Այս ուսումնասիրությունների արդյունքում ի հայտ եկավ մեր գալակտիկայի կենտրոնում պտտվող պատնեշավոր կառուցվածքի մասին վարկածը:[48] Ավելի արդիական ռադիոաստղադիտակների միջոցով ջրածնային գազի շարժումը հնարավոր էր հետևել նաև այլ գալակտիկաներում: 1970 թվականին Վերա Ռուբինը, ելնելով աստղերի և գազի հաշվելի զանգվածից, նախկինում ուսումնասիրված գալակտիկաների պտտման արագություններում գտնում է անհամապատասխանություն: Այսօր գալակտիկայի պտտման խնդիրը համարվում է լուծված և բացատրվում է անտեսանելի մութ նյութի մեծ քանակությամբ: [49][50]

Գիտնականները համալրեցին գալակտիկաները GOODS-ի հետազոտության արդյունքում հայտնաբերվածներով և վերահաշվարկեցին գալակտիկաների ընդհանուր թիվը:[51]

1990-ականների սկզբերին Հաբլ տիեզերական աստղադիտակով կատարվեցին մի շարք առավել խորը ուսումնասիրություններ: Այդ թվում, Հաբլի տվյալների միջոցով հնարավոր դարձավ պարզել, որ մեր գալակտիկայում բացակայող մութ զանգվածը չի կարող բաղկացած լինել միայն գունատ և փոքրիկ աստղերից:[52] Հաբլ խորը ուսումնասիրության դաշտը (HDF), կատարելով երկնքի համեմատաբար դատարկ հատվածի չափազանց երկար ուսումնասիրություն, բացահայտեց, որ տեսանելի տիեզերքի այդ մասում կան մոտ 125 միլիարդ (1.25×1011) գալակտիկաներ:[53] Մարդու տեսողական հնարավորությունների սպեկտրից դուրս գտնվող մարմինները ուսումնասիրելու համար ստեղծված նորարար տեխնոլոգիաները (ռադիոաստղադիտակները, ինֆրակարմիր լույսով աշխատող տեսախցիկները, x-ճառագայթով աշխատող աստղադիտակները) թույլ են տալիս հայտնաբերել և ուսումնասիրել այն գալակտիկաները, որոնք չի հաջողվել ուսումնասիրել Հաբլով: Հատկապես Խուսափման գոտում (երկնքի հատված՝ ծածկված Ծիր Կաթինի տեսանելի լույսի ալիքներով) անցկացվող հետազոտաթյունների արդյունքում հայտնաբերվել են մի շարք նոր գալակտիկաներ:[54]

2016 թվականին Նոթինգեմ համալսարանի պրոֆեսոր Քրիսթոֆեր Քոնսելիսիսը Աստրոֆիզիկայի ամսագրում տպագրում է մի հետազոտություն, որի համար օգտագործել էր Հաբլի Տիեզերական Աստղադիտակով ավելի քան քսան տարվա ընթացքում հավաքված պատկերները 3D մոդելավորմամբ: Դրանց միջոցով պարզվում է, որ տեսանելի տիեզերքում կան ավելի քան 2 տրիլիոն (2×1012) գալակտիկաներ:[7][8][55][56]

Տեսակներ և կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Galaxy morphological classification
Գալակտիկաների տեսակները ըստ Հաբլի դասակարգման սանդղակի. E-ին ցույց է տալիս էլիփսաձև գալակտիկաները, S-ը՝ պարուրաձև , իսկ SB-ն պատնեշավոր պարուրաձև գալակտիկան: [note 1]

Գալակտիկաները լինում են երեք տեսակի՝ էլիփսաձև, պարուրաձև և անկանոն: Ըստ կառուցվածքի՝ գալակտիկաների տեսակների վերաբերյալ համեմատաբար ավելի ընդգրկուն նկարագրություն է տվել Հաբլի հաջորդականությունը: Քանի որ Հաբլի հաջորդականությունը ամբողջովին հիմնված է մորֆոլոգիական տեսակի (ձևի) վրա, այն կարող է բաց թողնել գալակտիկաների որոշ կարևոր հատկանիշներ, ինչպես օրինակ՝ աստղերի ձևավորման հարաբերակցությունը նորածին գալակտիկաներում և աստղերի ակտիվությունը ակտիվ գալակտիկաների միջուկում:[5]

Էլիփսոիդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Elliptical galaxy

Հաբլի դասակարգման համակարգը դասակարգում է էլիփսաձև գալակտիկաները ըստ դրանց էլիփսի կառուցվածքի. տարբերակվում են Է0 տիպից, որոնք գրեթե գնդաձև են, մինչև լրիվ օվալաձև Է7 տեսակներ: Այս գալակտիկաները ունեն էլիփսոիդի նման ուրվագիծ, ինչի շնորհիվ էլ անկախ դիտման անկյունից ստանում են էլիփսաձև տեսք: Այսպիսով արտաքինից նրանք չունեն կայուն կառուցվածք և ըստ այդմ, ունեն մեմեմատաբար քիչ միջաստղային տարածություն: Ստացվում է, որ այս գալակտիկաները նաև ունեն բաց կույտերի քիչ քանակություն և հետևաբար, երիտասարդ աստղերի ձևավորման ցածր ցուցանիշ: Փոխարենը դրանցում գերակշռում են ծեր, ավելի ձևավորված աստղերը աստղերը, որոնք անկանոն ուղղություններով ուղեծրով շարժվում են գրավիտացիոն կենտրոնի շուրջ: Այս աստղերը պարունակում են ծանր տարրերի քիչ քանակություն, քանի որ աստղի ձևավորումը աավարտվում է դրա հանկարծակի ժայթքմամբ: Այս առումով նրանք ունեն որոշակի նմանություն իրենցից ավելի փոքր գլոբուլային կույտերի հետ:[57]

Հսկա էլիփսոիդները ամենամեծ գալակտիկաներն են: Ենթադրվում է, որ շատ էլիփսաձև գալակտիկաներ առաջացել են գալակտիկաների փոխազդեցության արդյունքում և առաջացել են որպես դրանց բախման կամ միացման արդյունք: Դրանք կարող են հասնել ահռելի չափերի (համեմատած օր.՝ պարուրաձև գալակտիկաների հետ), և հսկա էլիփսաձև գալակտիկաները սովորաբար տեղակայված են մեծ գալակտիկական կույտերի միջուկին մոտ:[58]

Դարակաձև գալակտիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

NGC 3923 Էլիփսաձև Դարակային գալակտիկան. լուսանկարը՝ ըստ Հաբլ տիեզերական աստղադիտակի:

Դարակաձև գալակտիկան էլիփսաձև գալակտիկայի տեսակ է, որի դեպքում աստղերը գալակտիկայում դասավորված են որոշակի կայուն դարակներում: Էլիփսաձև գալակտիկաների մոտ մեկ տասներորդը ունեն դարակաձև կառուցվածք, ինչը երբեք չի նկատվել պարուրաձև գալակտիկաների դեպքում: Ենթադրվում է, որ դարակաաձև գալակտիկաները առաջանում են, երբ չափսերով ավելի մեծ գալակտիկան կլանում է հարևան ավելի փոքր չափսերի գալակտիկան: Երբ երկու գալակտիկաների կենտրոնները մոտենում են, դրանք սկսում են պտտվել կենտրոնական կետի շուրջը, պտույտը ստեղծում է գրավիտացիոն ալիքներ, որոնք էլ իրենց հերթին ձևավորում են աստղերի դարակները, որոնք տեսքից նման են ջրի վրա առաջացած ճեղքերի: Օրինակ՝ NGC 3923 գալակտիկան ունի ավելի քան քսան դարակ:[59]

Պարուրաձևներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Spiral galaxy և Barred spiral galaxy
Հոլաձև գալակտիկա՝ NGC 5457

Պարուրաձև գալակտիկաները նման են պտտվող հոլի: Չնայած նրան, որ այսպիսի գալակտիկաների աստղերը և այլ տեսանելի մարմինները, սովորաբար գտնվում են մակերևույթին, պարուրաձև գալակտիկաների զանգվածի մեծ մասը տեղակայված է տեսանելի հեռավորությունից այն կողմ՝ մութ նյութի մակերևույթին, ինչպես և ներկայացված է տիեզերական պտտման կորի տեսության մեջ: [60]


Պարուրաձև գալակտիկաները բաղկացած են աստղերի պտտվող սկավառակից և միջաստղային տարածությունից, ինչպես նաև համեմատաբար ավելի ծեր աստղերից բաղկացած կենտրոնական անցքից: Անցքից դուրս տարածվում են համեմատաբար ավելի պայծառ թևերը: Ըստ Հաբլի դասակարգման սանդղակի պարուրաձև գալակտիկաները կոչվում են S տեսակի գալակտիկաներ, որին սովորաբար հաջորդում է մեկ այլ տառ (a, b կամ c), որը ցույց է տալիս պարուրաձև թևերի խտության աստիճանը և կենտրոնական անցքի չափը: Այսպես՝ Sa գալակտիկան ունի ցածր խտություն, աղոտ, հազիվ ուրվագծված թևեր և միջուկային հարթության համեմատաբար մեծ տարածություն: Մյուս կողմից՝ Sc գալակտիկան ունի բաց, պարզ ուրվագծված թևեր և միջուկային հարթության փոքր տարածություն:[61] Աղոտ ուրվագծով գալակտիկան սովորաբար անվանում են նաև բամբակային պարուրաձև գալակտիկա, իսկ պարզ ուրվագծով պարուրաձև գալակտիկաներն անվանում են արտահայտիչ դիզայնով պարուրաձև գալակտիկաներ:[62] Գալակտիկայի պտտման արագությունը պայմանավորված է սկավառակի հարթության աստիճանով, քանի որ որոշ պարուրաձև գալակտիկաներն ունեն հաստ անցքեր, մինչ մյուսները՝ բարակ և տափակ:[63]

NGC 1300, պատնեշային պարուրաձև գալակտիկայի օրինակ

Պարուրաձև գալակտիկաներում պարուրաձև թևերը ունեն լոգարիթմային գալարի տեսք, որը թեորեապես կարող է լինել աստղաբույլի համաչափ պտտման արդյունք: Աստղերի նման պարուրաձև թևերը նույնպես կարող են պտտվել կենտրոնի շուրջ, սակայն ի տարբերություն աստղերի դրանք պտտվում են հաստատուն անկյունային արագությամբ: պարուրաձև թևերը համարվում են բարձր խտություն ունեցող տարածքներ կամ այսպես կոչված «տեսակարար կշռի ալիքներ» :[64] Պարուրաձև թևով շարժվելիս, յուրաքանչյուր աստղային համակարգի արագություն պայմանավորված է բարձր տեսակարար կշռի գրավիտացիոն ուժով: (Արագությունը վերադառնում է նորմային, երբ աստղերը տեղափոխվում են պարուրաձև մյուս թև:) Այս երևույթը նման է շատ շարժվող ավտոմեքենաներով մայրուղու, որտեղ հետզհետե նվաղում է շարժման «ալիքը»: Թևերը տեսանելի են, քանի որ մեծ տեսակարար կշիռը խթանում է աստղի ձևավորումը, և հետևաբար ավելանում են շատ երիտասասարդ և պայծառ աստղեր:[65]

Հոոգի մարմին,օղակաձև գալակտիկայի օրինակ

Պատնեշային պարուրաձև գալակտիկաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պարուրաձև գալակտիկաների մեծ մասը, այդ թվում՝ մեր Ծիր Կաթին գալակտիկան, ունեն աստղերի գծային, պատնեշի նմանվող դասավորություն, ինչը տարածվում է մինչև միջուկի մյուս կողմ, հետո միանում է՝ ստանալով պարուրաձև թևի կառուցվածք:[66] Ըստ Հաբլի դասակարգման սանդղակի՝ դրանք արտահայտվում են SS եզրույթով, որին հետևում է փոքրատառ տառ (a, b կամ c), որը ցույց է տալիս պարուրաձև թևի կառուցվածքը (նույն կերպ կատարվում է նաև սովորական պարուրաձև գալակտիկաների դասակարգումը): Պատնեշները համարվում են ժամանակավոր կառուցվածքներ, որոնք կարող են հայտնվել միջուկի տեսակարար կշռի ալիքների ճառագայթման կամ մեկ այլ գալակտիկայի հետ մթնոլորտային փոխազդոցության արդյունքում:[67] Պատնեշային պարուրաձև գալակտիկաներից շատերը ակտիվ են, հավանաբար թևերի ուղիներով անցնող և դեպի միջուկ գնացող գազի շարժման արդյունքում:[68]

Մեր գալակտիկան՝ Ծիր Կաթինը, մեծ սկավառակի տեսք ունեցող պատնեշային պարուրաձև գալակտիկա է,[69] որն ունի մոտ 30 կիլիպարսեկ տրամագիծ և մեկ կիլիպարսեկ հաստություն: այն պարունակում է մոտ երկու հարյուր միլիարդ (2×1011)[70] աստղ և ունի արեգակից մոտ վեց հարյուր միլիարդ (6×1011) անգամ մեծ ընդհանուր զանգված:[71]

Գերլուսավոր պարուրաձներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերջերս հետազոտողները առանձնացրել են գալակտիկաների մի նոր տեսակ՝ սուպերլուսավոր պարուրաձև գալակտիկաները: Դրանք շատ լայն են և ունեն մոտ 437,000 լուսային տարի երկարությամբ տրամագիծ (համեմատենք Ծիր Կաթինի հետ, որն ունի 100,000 լուսային տարի տրամագիծ): Ունենալով 340 միլիարդ արեգակնային զանգված՝ դրանք գեներացնում են զգալի քանակությամբ ուլտրամանուշակագույն և միջին հզորության ինֆրակարմիր լույս: Ենթադրվում է, որ դրանց աստղերի ձևավորման արագությունը 30 անգամ գերազանցում է Ծիր Կաթինի ցուցանիշը:[72][73]

Այլ կառուցվածքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Արտասովոր գալակտիկաները գալակտիկական գոյացություններ են, որոնք, այլ գալակտիկաների հետ մթնոլորտային փոխազդեցություններիպատճառով ձեռք են բերում արտասովոր հատկանիշներ:
    • Օղակաձև գալակտիկան ունի աստղերի՝ օղակի նմանվող կառուցվածք և միջուկի շուրջը սփռված միջաստղային տարածություն: Ենթադրվում է, որ օղակաձև գալակտիկան առաջանում է, երբ չափերով համեմատաբար փոքր գալակտիկան անցնում է պարուրաձև գալակտիկայի միջուկի միջով:[74] Շատ հնարավոր է, որ հենց սա էլ լինի Անդրոմեդիա գալակտիկայի առաջացման պատճառը, քանի որ այն ինֆրակարմիր ճառագայթման պայմաներում այն ստանում է բազաթիվ օղակներից կազմված գալակտիկայի տեսք:[75]
  • Ոսպնյակաձև գալակտիկան միջանկյալ տեսակ է, որն իր հատկանիշներով նման է և՛ էլիփսաձև, և՛ պարուրաձև գալակտիկաներին: Այս գալակտիկաները դասակարգվում են ըստ Հաբլի SO դասակարգման. դրանք ունեն թույլ ուրվագծված պարուրաձև թևեր և աստղերի էլիփսաձև շղթա:[76] (Պատնեշային ոսպնյակաձև գալակտիակները դասակրգվում են ըստ Հաբլի SBO դասակարգման:)
  • Անկանոն գալակտիկաներ են այն գալակտիկաները, որոնք չունեն ոչ էլիփսաձև, ոչ պարուրաձև գալակտիկաների հատկանիշները:
    • Irr-I գալակտիկան ունի որոշակի կառուցվածք, սակայն ճշգրտորեն չի համապատասխանում Հաբլի դասակարգման սանդղակոի չափանիշներին:
    • Irr-II գալակտիկաները չունեն որոշակի կառուցվածք և հետևաբար չեն պատկանում Հաբլի դասակարգումներից որևէ մեկին և կարող է դրանցից շեղում ունենալ:[77] Անկանոն (գաճաճ) գալակտիկաներից է Մեգալանիք Ամպամածությունը:
  • An Ուլտրա ցրված գալակտիկաներ (ՈՒՑԳ) են համարվում չափազանց ցածր խտությամբ գալակտիկաները: Այդպիսի գալակտիկան կարող է չափերով հավասար լինել Ծիր Կաթինին, սական կարող է ունենալ ընդամենը Ծիր կաթինի 1%-ի չափով աստղեր: Այս գալակտիկաներում լույսի բացակայությունը պայմանավորված է աստղերի ստեղծման համար անհրաժեշտ գազի բացակայությամբ, ինչն էլ պատճառ է դառնում ծեր աստղային համակարգերի առաջացման:

Գաճաճներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Dwarf galaxy

Չնայած որ էլիփսաձև և պարուրաձև գալակտիկաները մեզանում ավելի հայտնի են, այնուամենայնիվ տիեզերքի գալակտիկաների մեծ մասը գաճաճ գալակտիկաներ են: Այս տեսակին պատկանող գալակտիկաները, համեմատած այլ գալակտիկական գոյացությունների, ունեն համեմատաբար փոքր չափեր, չափերով մոտ հարյուր անգամ փոքր են Ծիր Կաթինից և պարունակում են ընդամենը մի քանի միլիարդ աստղ: Ուլտրասեղմ գաճաճ գալակտիկաները ունեն մոտ 100 փերսեքս հատույթ:[78]

Գաճաճ գալակտիկաներից շատերը կարող են պտտվել որևէ մեծ գալակտիկայի շուրջ, օր.՝ Ծիր Կաթինն ունի տասնյակ այդիսի արբանյակներ, որոնց թիվը դեռևս հաշվվում է 300–500-ի:[79] Գաճաճ գալակտիակները նույնպես լինում են էլիփսաձև, պարուրաձև կամ անկանոն: Քանի որ գաճաճ էլիփսոիդները շատ քիչ են նման մեծ էլիփսոիդներից, այդ իսկ պատճառով դրանք հաճախ անվանում են գաճաճ գլանաձև գալակտիկաներ:

Ծիր Կաթինի շուրջ պտտվող մոտ 27 գաճաճ գալակտիկաների ուսումնասիրությունից պարզվել է, որ նրանք կենտրոնական զանգվածը հավասար է մոտավորապես 10 միլիոն արեգակնային զանգվածի՝ անկախ նրանից՝ գալակտիկան ունի մի քանի հազար թե մի քանի միլիոն աստղ: Այս ամենից կարելի է հետևել, որ գալակտիկաները մեծամասամբ ստեղծվում են մութ նյութից և, որի մինիմում չափը կարող է ցույց տալ ջերմ մութ նյութը, որը ունակ չէ փոքր մասշտաբներով գրավիտացիոն միացման:[80]

Գալակտիկաների այլ տեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փոխազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Interacting galaxy
The Antennae Galaxies are undergoing a collision that will result in their eventual merger.

Գալակտիկաների միջև փոխազդեցություններըհաճախակի հանդիպող երևույթներ են և կարող են կարևոր դեր խաղալ գալակտիկաների էվոլուցիայում: Գալակտիկաների չափից դուրս մոտ գտնվելը, պարբերական փոխազդեցությունների պատճառով կարող է հանգեցնել դեֆորմացիայի և գազի ու փոշու փոխանակման:[81][82] Բախումները լինում են, երբ երկու գալակտիկաներ անմջականորեն անցնում են իրար միջով և չմիաձուլվելու համար ունեն բավարար հարաբերական ազդակ: Փոխազդող գալակտիկաների աստղերը սովորաբար չեն բախվում իրար, սակայն գազն ու փոշին մտնում են փոխազդեցության մեջ, ինչն էլ կարող է կանգեցնել աստղի ստեղծմանը: Բախումը կարող է հանգեցնել գալակտիկաների կառուցվածքի խիստ դեֆորմացիայի՝ այդպիսով առաջացնելով պատնեշային, ղակաձև կամ պոչաձև կառուցվածքներ:[81][82]

Գալակտիկական ձուլումները փոխազդեցության ծայրահեղ դեպքերն են: Այս դեպքում երկու գալակտիկաների հարաբերական ազդակն այլևս ունակ չէ թողնել, որ գալակտիկաներն անցնեն իրան միջով: Փոխարենը, նրանք հետզհետե ձուլվում են իրար և կազմում մեկ ընդհանուր, ավելի մեծ գալակտիկա: Ձուլված գալակտիկաները շատ ավելի մեծ ազդեցություն կարող են ունենալ կառուցվածքի վրա, քան հենց նախնական գալակտիկաները: Եթե ձուլվող գալակտիկաներից մեկը չափերով ավելի մեծ է, քան մյուսը, ապա ձուլման գործընթացը կոչվում է հանիբալիզմ: Արդյունքում չափերով համեմատաբար ավելի մեծ գալակտիկան մնում է գրեթե անվնաս, այնինչ մյուսը՝ ավելի փոքր ուղղակիորեն բաժանվում է մասերի: Ծիր Կաթի գալակտիկան այժմ իրենից ավելի փոքր գալակտիկաների՝ Սաջիթարիուս գաճաճ էլիփսաձև գալակտիկայի և Քենիս Մեյջըր գաճաճ գալակտիկայի կլանման փուլում է:[81][82]

Աստղածնունդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Starburst galaxy
Մ82, աստղածնունդ գալակտիկա է, որում աստղերի առաջացումն 10 անգամ ավելի շատ է կատարվում, քան սովորական գալակտիկաներում:[83]

Աստղերը ստեղծվում են գալակտիկաներում սառը գազի կուտակման արդյունքում, որը ժամանակի ընթացքում վերածվում է հսկայական մոլեկուլային ամպերի: Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ որոշ գալակտիկաներում ստեղծվում ե բացառիկ քանակությամբ աստղեր, ինչն էլ հայտնի է աստղածնունդ անունով: Եթե նրանք շարունակեն շատանալ նույն արագությամբ, ապա կսպառեն գազի պաշարները ավելի կարճ ժամանակում, քան գալակտիկայի կյանքի տևողությունն է: Այսպիսով, աստղածնունդների ակտիվությունը տևում է միայն տաս միլիոն տարի, ինչը գալակտիկաների գոյության շատ փոքր ժամանակահատված է: Աստղածնունդ կոչվող գալակտիկաները շատ ավելի տարածված էին Տիեզերքի գոյության վաղ շրջաններում,[84] և, և ներկայումս, դեռևս պահպանում են աստղերի առաջացման 15% ընդհանուր ցուցանիշը:[85]

Աստղածնունդ գալակտիկաներին բնորոշ են գազի բարձր կոնցենտրացիայով և նորածին աստղերով, ներառյալ զանգվածեղ աստղերը որոնք իոնացնում են ամպերը՝ ստեղծելով Հ II գոտիներ:[86] Այս զանգվածեղ աստղերը առաջացնում են գերնոր պայթյուններ, որի արդյունքում ընդարձակվում են մնացորդները, որոնք էլ փախազդեցության մեջ են մտնում շրջակա գազի հետ: Այս պայթյուններիհետևանքով առաջանում են աստղերի առաջացման շղթայական ռեակցիաներ, որն էլ տարածվում է ամբողջ գազային միջավայրով: Աստղածնունդը վերջնականապես ավարտվում է միայն այն ժամանակ, երբ գազը գրեթե ամբողջությամբ սպառվում կամ տարրալուծվում է:[84]

Աստղածնունդները հաճախ ասոցացվում են միացող կամ փոխազդող գալակտիկաների հետ: Այսպիսի աստղածնունդի պատճառ դարձած փոխազդեցության օրինակ է Մ82 գալակտիկան, որը նախկինում փոխազդել է չափսերով իրենից ավելի մեծ Մ81 գալակտիկայի հետ: Անկանոն գալակտիկաները հաճախ դրսևորում են աստղային ակտիվության չափազանց տարբեր հանգույցներ են:[87]

Ակտիվ գալակտիկաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Active galactic nucleus
Մասնիկների շիթի ճառագայումը Մ87 էլիփսաձև ռադիոգալակտիկայի միջուկից:

Հետազոտվող գալակտիկաների նրանք, որոնք ունեն ակտիվ գալակտիկական միջուկ (ԱԳՄ), կոչվում են ակտիվ գալակտիկաներ: Այսպիսի գալակտիկայի կողմից արտադրվող ընդհանուր էներգիայի զգալի մասը ստացվում է ակտիվ գալակտիկական միջուկից և ոչ թե աստղերից, փոշուց և գալակտիկայի միջաստղային տարածությունից:

Ակտիվ գալակտիկական միջուկը սովորաբար հիմնված է միջուկային սկավառակի վրա, որն էլ գալակտիկայի միջուկի շուրջ ձևավորում է գերզանգվածեղ սև անցք (ԳԶՍԱ): Ակտիվ գալակտիկական միջուկի ճառագայթման պատճառը նյութի գրավիտացիոն էներգիան է, որը սկավառակից լցվոմ է սև անցքի մեջ:[88] Այս գալակտիկաների մոտ 10%-ը կազմված են մի զույգ իրար հակադիր էներգետիկ շիթերից, որոնք գալակտիկայի միջուկից մասնիկներ են արտանետում լույսի արագությանը մոտ արագությամբ: Սակայն այս էներգետիկ շիթերի ստեղման մեխանիզմը դեռևս դժվար է բացատրել:[89]

Բլեյզերներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Blazar

Բլեյզերները ակտիվ գալակտիկաներ են՝ դեպի Երկիր մոլորակ ուղղված հարաբերական շիթով: Ռադիո գալակտիկան հարաբերական շիթերից բաց է թողնում ռադիոճառագայթներ: Այս տիպի ակտիվ գալակտիկաների համընդհանուր մոդելի միջոցով երևում են դրանց տարբերությունները՝ կախված դիտարկողի դիտման անկյունից:[89]

ՑԻՄՃԳ-ներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Low-ionization nuclear emission-line region

Հավանականորեն ակտիվ գալակտիկական միջուկները (ինչպես նաև աստղածնունդի գոտիները) ցածր իրոնացմամբ միջուկային ճառագայթման գոտիներ (ՑՃՄՃԳ) են: ՑԻՄՃԳ գալակտիկաների ճառագայթումը կատարվում է թույլ իոնացմաբ մասնիկների միջոցով: Ցածր իոնացմամբ գոտիների իմպուլսների ստացման աղբյուրների մեջ են մտնում նախկին-ԱՀՃ աստղերը, ԱԳՄ-երը և ազդակները:[90] Մոտակա գալակտիկաների մոտ մեկ երրորդը ունեն ՑԻՄՃԳ միջուկ:[88][90][91]

Սեյֆերթ գալակտիկաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Seyfert galaxy

Սեյֆերթ գալակտիկաները Քվեյզարների հետ միասին կազմում են ակտիվ գալակտիկաների երկու ամենամեծ խմբերը: Դրանք ունեն Քվեյզարների նման միջուկ(շատ լուսավոր, էլեկտրամագնիասական ճառագայթման հեռավոր և պայծառ աղբյուրներ), որն ունի մակերևույթի չափազանց մեծ պայծառություն, սակայն ի տարբերություն Քվեյզարների սեյֆեթ գալակտիկաներին հյուընկալող գալակտիկաները պարզ բնորոշվում են: Սեյֆերթ գալակտիկաների ընդհանուր թիվը հավասար է գալակտիկաների ընդհանուր թվի մոտ 10%-ին:Տեսանելի լույսով դիտելիս, Սեյֆերթ գալակտիկաները նման են սովորական պարուրաձև գալակտիկաների, սակայն ալիքի այլ երարություից ուսումնասիրելու դեպքում դրանց միջուկների լուսավորությունը հավասար է Ծիր Կաթին համաստեղության չափ գալակտիկաների լուսավորությանը:

Քվեյզարներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Quasar

Քվեյզարները(/ˈkweɪzɑr/) կամ քվազիաստղային ռադիոաղբյուրները գալակտիկ միջուկի ամենահարուստ էներգիայով և ամենահեռավոր անդամներն են: Քվեյզարները չափազանց լուսավոր են և համարվում են էլեկտրամագնիասական կարմիր խառնուրդի էներգիայի, ինչպես նաև ռադիոճառագայթների և աստղերի արձակած լույսին հավասարազոր տեսանելի լույսի հիմնական աղբյուրը՝ գերազանցելով անգամ գալակտիկաների նման ավելի ընդարձակ աղբյուրները:

Լուսավոր ինֆրակարմիր գալակտիկաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Luminous infrared galaxy

Լուսավոր ինֆրակարմիր գալակտիկաները կամ ԼԻԳ-երը հատուկ լուսավորությամբ գալակտիկաներ են, որոնք լույսի պայծառության աստիճանը 1011 Լ☉-ից բարձր է: ԼԻԳ գալակտիկաներն ավելի շատ են, քան աստղածնունդ գալակտիկաների, Սեյֆերթ գալակտիկաների և քվազիաստղային մարմինների ողջ լուսավորությունը միասին վերցրած: Ինֆրակարմիր գալակտիկաները շատ ավելի մեծ քանակությամբ ինֆրակարմիր լուս են արձակում, քան բոլոր այլ ալիքները միասին: ԼԻԳ-երի լուսավորությունը 100 միլիարդ անգամ ավելի մեծ է, քան Արեգակինը:

Հատկությունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մագնիսական դաշտեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գալակտիկաներն իրենց հերթին ունեն իրենց սեփաան մագնիսական դաշտերը:[92] Եվ դրանք այնքան ուժեղ են, որ կարևոր դեր են կատարում. դրանք զանգվածի ներհոսքն ուղղորդում են դեպի գալակտիկական կենտրոն, նպաստում են պարուրաձև թևերի առացմանը և կարող են խթանել գազի շրջանառությանը գալակտիկայի հեռավոր գոտիներում: Մագնիսական դաշտերը խթանում են անկյունային դաշտերի տեղաշարժին, որն անհրաժեշտ է գազային ամպերի վերացման և հետևաբար նաև նոր աստղերի ձևավորման համար:

Պարուրաձև գալակտիկաների միջին հավասարազոր ուժը հավասար է մոտ 10 μԳ (միկրոԳաոս) կամ 1 nՏ (նանոՏեսլա): համեմատելու համար նշենք, որ Երկրի մագնիսական դաշտն ունի 0.3 Գ (Գաոս կամ 30 μՏ (միկրոՏեսլա): Ցածր ռադիոճառագայթում ունեցող Մ 31 և Մ 33 գալակտիկաները, որ մեր Ծիր Կաթին գալակտիկայի հարևաներն են, ունեն շատ ավելի թույլ դաշտեր (մոտ 5 μԳ), այնինչ գազով հարուստ և աստղերի ստեղծման բարձր ցուցանիշներով Մ 51, Մ 83 և NGC 6946 գալակտիկաները, ունեն միջինում 15 μԳ հզորությամբ դաշտեր: Հայտնի պարուրաձև թևերում, հատկապես այն տարածություններում, որտեղ կա սառը գազի և փոշու մեծ կոնցենտրացիա, դաշտերի հզորությունը կարող է հասնել մինչև 25 μգ-ի: Ամենաուժեղ ընդհանուր հավասարազորության դաշտերը (50–100 μԳ) գտնվել են աստղածնունդ գալակտիկաներում, օր.՝ Մ 82 և Անթենի գալակտիկաներում, և միջուկային աստղածնունդի գոտիներում, օր.՝NGC 1097-ի և այլ Պատնեշային գալակտիկաների կենտրոններում:[92]


Ձևավորումը և զարգացումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Galaxy formation and evolution

Գալակտիկաների ձևավորումը և զարգացումը աստրոֆիզիկայի ուսումնասիրության գործուն ոլորտներից է:

Ձևավորումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նկարչի ոգեշնչուման արդյունքը. վաղ Տիեզերքը ձևավորող նախակույտը:[93]

Վաղ տիեզերքի մասին ժամանակակից աստղագիտական մոդելները հիմնված են Մեծ Պայթյունի թեորիայի վրա: Այս իրադարձությունից մոտ 300,000 տարի անց սկսում են ձևավորվել ջրածնի և հելիումի ատոմները. այս երևույթը կոչվում է վերակազմավորում կամ ռեկոմբինացիա: Գրեթե ողջ ջրածինը չեզոք էր (ոչ իոնացված) և հեշտությամբ կլանում էր լույսը, իսկ աստղերը դեռևս ձևավորված չէին: Այդ իսկ պատճառով էլ այս ժամանակաշրջանը անվանվում է «մութ դարեր»: Տեսակարար կշռի տատանումների պատճառով էլ (կամ անիզոտրոպության անկանոնությունների) ավելի մեծ կառուցվածքներում սկսեց ձևավորվել նախնադարյան նյութը: Դրա արդյունքում բայրոնային նյութը սկսեց կոնդենսացվել սառը մութ նյութի օրեոլներում:[94][95] Այս նախնական կառուցվածքներն էլ հետզհետե դառնում են այն գալակտիկաները, որ գիտենք այսօր:

Նկարչի ոգեշնչման արդյունքը. երիտասարդ գալակտիկային ձուլվող նյութ:

Վաղ շրջանի գալակտիկաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ շրջանի գալակտիկաների տեսքի մասին առաջին վարկածներն ի հայտ եկան 2006թվականին, երբ պարզվեց, որ IOK-1 գալակտիկան ունի կարմիր խառնուրդի արտասովոր բարձրություն՝ 6.96, որը ստեղծվելէ Մեծ Պայթյունից ընդամենը 750 միլիոն տարի անց և համարվում է դեռևս հայտնաբերված ամենահեռավոր և ամենահին գալակտիկան:[96] Մինչ գիտնականների մի մասը պնդում է, որ այլ մարմինները (ինչպես օր.՝ Աբել 1835 IR1916) ունեն ավելի բարձր կարմիր խառնուրդ (և հետևաբար գոյություն ունեն դեռևս Տիեզերքի էվոլյուցիոն վաղ փուլերում, ), IOK-1-ի տարիքը և կազմությունը արդեն իսկ հստակորեն հնարավոր է բնութագրել: 2012 թվականի դեկտեմբերին աստղագետները հայտնել են, որ UDFj-39546284-ն դեռևս հայտնաբերված ամենահեռավոր մարմինն է և ունի կարմիր խառնուրդի 11.9 ցուցանիշ: Այդ մարմինը, որն ըստ ուսումնասիրությունների գոյություն է ունեցել Մեծ Պայթյունից (որը տեղի է ունեցել մոտ 13.8 միլիար տարի առաջ) մոտ «380 միլիոն տարի» առաջ,[97] [98] ունի մոտ 13.42 միլիարդ լուսային տարի հեռավորություն: Այսպիսի վաղ նախագալակտիկաների գոյությունը ապացուցում է, որ դրանք ստեղծվել են տիեզերական պատմության այսպես կոչված «մութ դարերում»:[94] 2015 թվականի մայիսի 5-ի դրությամբ EGS-zs8-1 գալակտիկան դեռևս հայտնի ամենահեռավոր և ամենածեր գալակտիկան է, որ ձևավորվել է Մեծ պայթյունից մոտ 670 միլիոն տարի առաջ: EGS-zs8-1-ից Երկիր հասնելու համար լույսին անհրաժեշտ է 13 միլիարդ տարի, իսկ այժմ այն գտնվում է Երկրից 30 միլիարդ լուսնային տարի հեռավորության վրա, որը պայմանավորված է 13 միլիարդ տարիների ընթացքում տիեզերքի ընդարձակմամբ:[99][100][101][101][102][103]

Վաղ շրջանի գալակտիկաների ձևավորումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաբլ տիեզերական աստղադիտակի երկնքի խորը ուսումնասիրության արդյունքում ստացված ինֆրակարմիր լույսի տարբեր բաղադրիչների պատկերը:[104]

Վաղ գալակտիկաների ձևավորման հարցը աստղագետների համար դեռևս չլուծված հարցերի շարքին է պատկանում:Կա այս հարցի վերաբերյալ թեորիաների երկու դասակարգում՝ վարընթաց և վերընթաց: Ըստ նվազող փոխհարաբերությունների (ինչպես օր.՝ էգեն-Լինդեն-Բել-Սանդաժ մոդելը)՝ նախագալակտիկաները ձևավորվում են մեծամասշտաբ համաժամանակյա պայթյունի արդյունքում, որը տևում է մոտ 100 միլիոն տարի:[105] Ըստ վերընթաց թեորիաների (ինչպես օր.՝ Սիռլի-Զին [ՍԶ] մոդելը), նախ ձևավորվում են ավելի փոքր՝ գլոբուլային կույտեր, և հետ միայն մի շարք նման փոքր մարմիններից ձևավորվում է ավելի մեծ գալակտիկա:[106]

Երբ ձևավորվեցին նախագալակտիկաները, այդ ժամանակ դրանցում հայտնվեցին առաջին օրեոլային աստղերը (դրանք կոչվում են III սերնդի աստղեր): Դրանք գրեթե ամբողջությամբ բաղկացած էին ծրածնից և հելիումից, և հավանաբար ունեի մեծ զանգված: Այդ դեպքում, այս հսկայական աստղերը շատ սպառել են իրենց լույսի պաշարը և դարձել գերնոր աստղեր՝ բաղադրության մեջ նախկինում առկա ծանև տարրերը փոխարինելով միջաստղային տարածությամբ:[107] Աստղերի այս առաջին սերունդը ռեիոնացնում է շրջապատող չեզոք լիցքավորված ջրածինը՝ ստեղծելով տարածության անընդհատ ընդարձակվող պղպջակներ, որոնք միջով լույսը հեշտությամբ կարող էր անցնել:[108]

2015 թվականի հունիսին, աստղագետները հայտնեցին Կոսմոս Ռեդշիֆթ 7 գալակտիկայում z = 6.60 պայմանում հայտնաբերված III սերնդի աստղերի iմասին:Այս աստղերը ամենայն հավանականությամբ գոյություն են ունեցել Տիեզերքի գոյության վաղ շրջաններում (այսինքն՝ բարձր կարմիր խառնուրդի պամաններում), և դրանցից շատերում սկսվել են ջրածնից ծանր քիմիական տարրերի առաջացման գործընթացները, այդ տարրերն էլ, ինչպես գիտենք, անհրաժեշտ են հետագայում մոլորակների և կյանքի առաջացման համար:[109][110]

Զարգացումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գալակտիկաների ձևավորման միլիարդավոր տարիների ընթացքում, սկսում են հայտնվել հայտնվել հիմնական կառուցվածքները՝ Գլոբուլային կույտերը, կենտրոնական գերզանգվածեղ սև անցքերը, և II սերնդի աստղերի՝ մետաղի բացակայությանպատճառով առաջաացած գալակտիկական ճեղքվածքները: Գերզանգվածեղ սև անցքերի ստեղծումը հիմնարար դեր է խաղում գալակտիկաների ձևավորման գործում և ակտիվորեն ազդում է գալաքսիկաների ձևավորման գործընթացի վրա՝ սահմանափակելով հավելյալ նյութի ընդհանուր չափաբաժինները:[111] վաղ շրջանի ընթացքում գալակտիկաները անցել են աստղերի ձևավորման հսկայական գործընթացով: [112]

Հետագա երկու միլիարդ տարիների ընթացքում կուտակված նյութը հավաքվում է գալակտիկական սկավառակի վրա:[113] Գալակտիկան իր ողջ կյանքի ընթացքում շարունակում է մեծ արագությամբ կլանել ամպերի և գաճաճ գալակտիկաների նվազող նյութը :[114] Այդ տարրը հիմնականում ջրածինն է կամ հելիումը: Աստղային ծնունդի և մահվան շրջապտույտը հետզհետե մեծածցնում է ծանր մետաղների քանակությունը, ինչն էլ իր հերթին նպաստում է մոլորակների ձևավորմանը:[115]


Գալակտիկաների էվոլյուցիայի վրա մեծ ազդեցություն են ունենում փոխազդեցությունները և բախումները: Գալակտիկաների ձուլումները շատ տարածված երևույթ էին վաղ շրջանում, երբ դրանց մեծամասնությոնը դեռևս ունեին փոքր չափեր:[117] Ի շնորգիվ աստղամիջյան տարածությունների, աստղային համակարգերի մեծ մասը բախվող գալակտիկաներում ամենևին չի վնասվում: Այնուամենայնիվ, միջաստղային գազի և փոշու գրավիտացիոն ժապավենները, որոնցից ձևավորվում են պարուրաձև թևերը, ստեղծում են աստղերի երկար շարվածք, որը հայտնի է պարբերական պոչեր անունով: Այսպիսի գոյացությունների օրինակ են NGC 4676[118] ևԱնթենի գալակտիկաները:[119]

Ծիր Կաթին գալակտիկան և դրա հարևան Անդրոմեդիա գալակտիկան շարժվում են իրար ընդառաջ մոտ 130 կմ/վ արագությամբ, և կախված կողային շարժումներից՝ կարող են միաձուլվել մոտ հինգ կամ վեց միլիարդ տարվա ընթացքում: Չնայած Ծիր կաթինը նախկինում երբեք չի ձուլվել Անդրոմեդիայի նման մեծ չափսեր ունեցող գալակտիկաի հետ, սակայն մեծ է հավանականությունը, որ այն նախկինում արդեն ձուլվել է իրենից ավելի փոքր՝ գաճաճ գալակտիկաների հետ:[120]

Այսպիսի մեծ շառավղղ փոխազդեցությունները հազվադեպ երևույ են: Ժամանակի ընթացքում միևնույն չափերն ունեցող երկու համակարգերի ձուլումը ավելի ու ավելի հազվադեպ երևույթ է դառնում: Ամենապայծառ գալակտիկաները իրենց գոյության վերջին մի քանի միլիարդ տարիների ընթացքում չեն ենթարկվել փոփոխության, և աստղերի ստեղծման գործընթացները այստեղ վերջին անգամ կատարվել են մոտ տասը միլիարդ տարի առաջ:[121]

Գալիք բացահայտումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Future of an expanding universe

Ծիր կաթինի նման պարուրաձև գալակտիկաներում ստեղծվում են աստղերի նոր սերունդներ, քանի որ իրենց պարուրաձև թևերի միջաստղային տարածության մեջ ունեն ջրածնի խիտ մոլեկուլային ամպեր:[122] Էլիփսաձև գալակտիկաներում չկա այդ գազը և այդ իսկ պատճառով, դրանցում շատ քիչ նոր աստղեր են առաջանում:[123] Աստղաստեղծ նյութի քանակությունը սահմանափակ է. երբ աստղերը ջրածնի առկա պաշարները վերածում են ծանր տարրերի, նոր աստղերի ձևավորման գործընթացը վերջնականապես ավարտվում է:[124][125]

Ենթադրվում է, որ աստղագոյացման ներկայիս շրջանը կտևի մինչև հարյուր միլիարդ տարի, իսկ հետո «աստղային դարաշրջանը» հետզհետե կմարի, ինչը կտևոի մոտ 10 տրիլիոնից մինչև 100 տրիլիոն տարի (1013–1014 years), երբ մեր գալակտիկայի ամենափոքր և ամենածեր մարմինները՝ կարմիր գաճաճները կսկսեն խամրել: աստղային դարի վերջին գալակտիկաները կազմված կլինեն միայն փոքրածավալ մարմիններից՝ դարչնագույն գաճաճներից, հետզհետե սառող սպիտակ գաճաներից կամ սառը «սև գաճաճներից», նեյտրոնային աստղերից, և սև անցքերից: Վերջիվերջո, գրավիտացիոն հանգստացման արդյունքում բոլոր աստղերը կընկնեն կամ կենտրոնական գերզանգվածեղ սև անցքեր կամ բախումների արդյունքում կհայտնվեն միջգալակտիկական տարածությունում:[124][126]

Մեծասմասշտաբ մարմիններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Observable universe § Large-scale structure, Galaxy filament, և Galaxy groups and clusters

Երկնքի խորը հետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ բոլոր գալակտիկաները պատկանում են որևէ խմբի կամ կույտի: Շատ հազվադեպ են պատահում միայնակ գալակտիկաներ, որ որոնք վերջին մեկ միլիարդ տարվա ընթացքում չեն փոխազդել նույն զանգվածն ունեցող այլ գալակտիկայի հետ: Գալակտիկաների միայն 5%-ն են համարվում բացարձակապես մեկուսացված, սակայն շատ հավանական է, որ այս մեկուսացված գոյացությունները նախկինում ձուլվել են այլ գալակտիկաների հետ և հնարավոր է, որ այժմ էլ դրանց շուրջը պտտվում են ավելի փոքր, արբանյակ գալակտիկաներ: մեկուսացած գալակտիկաները[note 2] կարող են նորմայից շատ աստղեր ձևավորել, քանի որ դրանց գազը չի կլանվում այլ, հարևան գալակտիկաների կողմից:[127]

Ամենամեծ մասշտաբներով դիտարկելիս, տիեզերքը անընդհատ ընդարձակվում է, ինչը հանգեցնում է առանձին գալակտիկաների միջև միջին բաժանման տարծության մեծացմանը (տե՛ս Հաբլի օրենք): Գալակտիկաների խմբավորումները իրենց փոխադարձ գրավիտացիոն ձգողության շնորհիվ ավելի նեղ մասշտաբներովկարող են հաղթահարել այդ ընդարձակումը: Այս խմբավորումները ձևավորվել են դեռևս տեզերքի գոյության վաղ շրջաններում, եբ մութ նյութի զանգվածները միավորել են այդ խմբավորման անդամ գալակտիկաները: Իրար հարևան խմբերը հետագայում միավորվել են՝ ձևավորելով ավելի մեծ մասշտաբների կույտեր: Ձուլման այս գործընթացի պատճառով (ինչպես նաև գազի ներհոսքի) կույտի միջի ներգալակտիկական գազը բարձր ջերմաստիճանի պայմաններում տաքանում է՝ հասելով 30–100 մեգակելվինի:[128] Կլաստերի տվյալ զանգվածի մոտ 70–80%-ը գոյություն ունի մութ նյութի տեսքով, որը 10–30%-ով բաղկացած է տաքացած գազից և մնացյալ մի քանի տոկոսով գալակտիկաների կառուցվածքի նման նյութից:[129]

Տիեզերքի գալակտիկաների մեծ մասը գրավիտացիոն կապով կապված են բազմաթիվ այլ գալակտիկաների: Հենց սրա պատճառով էլ առաջանում է կույտիզացված մարմինների ֆրակտալ հիերարխիկ բաշխում: Գալակտիկաների խումբը գալակտիկական կույտերի ամենատարածված տեսակն է, և այս միավորմանը պատկանում են տիեզերքի գալակտիկաներ (ինչպես նաև բայրոնային նյութի) մեծ մասը:[130][131] Այսպիսի մի խմբի հետ գրավիտացիոն կապով կապվելու համար, խմբի անդամ գալակտիկաներից յուրաքանչյուրըպետք է ունենա բավական փոքր արագություն, որպեսզի չհեռանա մյուսներից (տե՛ս Վիրիալ թեորեմ): Սակայն եթե կինետիկ էներգիայի քանակությունը բավարար չէ, այնուամենայնիվ ձուլման շնորհիվ խումբը կարող է ներառել քիչ քանակության գալակտիկաներ:[132]

Գալակտիկաների կույտերը բաղկացած են գրավիտաղիայով իրար կապված հազարավոր գալակտիկաներից:[133] Գալակտիկաների կույտերը սովորաբար գլխավորվում են մեկ հսկա էլիփսաձև գալակտիկայի կողմից, որը հայտնի է ամենապայծառ կույտային գալակտիկա անունով: Այն ժամանակի ընթացքում հիմնավորապես ոչնչացնում է իր արբանյակ գալակտիկաները և կլանում է նրանց ողջ զանգվածը:[134]

SԳերկույտերը պարունակում են տասնյակ հազարավոր գալակտիկաներ, որոնք պատկանում են կույտերի, խմբերի կամ պարզապես ինքնուրույ գալակտիկաներ են: Գերկույտի մասշտաբով գալակտիկաները բաշխվում են անծայրածիր դատարկ տարածությունները շրջապատողթերթերում և լարերում:[135] Տվյալ մասշտաբից դուրս Տիեզերքը բոլոր ուղղություններով նույնն է (իզոտրոպ և միատարր):[136]

Ծիր Կաթին գալակտիկան պատկանում է Տեղային խումբ կոչվող միավորմանը, որը գալակտիկաների համեմատաբար ավելի փոքր խումբ է և ունի գրեթե մեկ մեգապարսեկ տրամագիծ: Ծիր Կաթին և Անդրոմեդիա գալակտիկաները այդ խմբի ամենափայլոն անդամներն են, իսկ խմբի մնացած անդամները մեծամասամբ գաճաճ գալակտիկաներ են:[137] Տեղային խումբն իր հերթին պատկանում է Կույսի գերկույտի ամպանման կառուցվածքին, որը բաղկացած է խմբերից և կույտերից, իսկ կենտրոնում Կույսի կույտն է:[138] Կույսի գերկույտն էլ իր հերթին մտնում է Ձկների-կետի սուպերկույտային համակարգի մեջ, որը հսկայական գալակտիկ լար է:

Բազմալիք դիտարկումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Observational astronomy

Աստղերի մեծ մասի ամենաթեժ ճառագայթումը լինում է տեսանելի սպեկտրում, այդ իսկ պատճառով գալակտիկաներ ձևավորող աստղերի ուսումնասիրությունը օպտիկական աստղագիտության կարևորագույն ոլորտներից է: Դա նաև հիանալի դիտակետ է իոնացված H II հատվածները և փոշոտ թևերի բաշխումը ուսումնասիրելու համար:

Միջաստղային տարածության միջի փոշին անանցանելի է տեսանելի լույսի համար: Այն շատ ավելի թափանցիկ և անցանելի է ինֆրակարմիր լույսի համար, որը կարող է օգտագործվել հսկա մոլեկուլային ամպերի և գալակտիկական միջուկի ներքին հատվածները խորությամբ ուսումնասիրելու համար:[139] Ինֆրակարմիր ճառագայթները նույնպես ուսումնասիրվում են հեռավոր, կարմիր խառնուրդի գալակտիկաները, որոնք ձևավորցել են տիեզերքի պատմության վաղ շրջաններում: Ջրի գոլորշին և ածխածնի դիօքսիդը կլանում են ինֆրակարմիր ճառագայթման բավական շատ օգտակար չափաբաժիններ: Այսպիսով, ինֆրակարմիր աստագիտության մեջ օգտագործվում են երկար և տարածության համար հարմարեցված աստղադիտակներ:

Ծիր Կաթինի Հարավային հարթությունը սուբմիլիմետրային ալիքի երկարություններից[140]

Գալակտիկաների հատկապես ակտիվ գալակտիկաների այս առաջին ոչ վիզուալ ուսումնասիրությունը կատարվել է ռադիո ալիքների օգնությամբ: Երկրի մթնոլորտը գրեթե անցանելի է 5 ՄՀց և 30 ԳՀց հզորությամբ ռադիոալիքների համար ( Իոնային մթնոլորտը արգելափակում է այս սանդղակից ցածր հզորությամբ ազդակները):[141] Ընդարձակ ռադիո ինթերֆորմատորները օգտագործվում են ակտիվ միջուկի ակտիվ փնջերը բաշխումը պարզելու համար: Ռադիոաստղադիտակները կարող են օգտագործվել նաև չեզոք ջրածնի նյութի ուսումնասիրման համար (21սմ ճառագայթմամբ), ինչպես նաև վաղ տիեզերքի գոյության ոչ իոնացված նյութի, որը հետագայում կիսվել է՝ առաջացնելով գալակտիկաները:[142]

Ուլտրամանուշակագույն և X-ճառագայթներով աստղադիտակի օգնությամբ կարելի է ուսումնասիրել բարձր էներգետիկ մակարդակ ունեցող գալակտիկական երևույթները: Երբեմն ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները ուսումնասիրվում են, երբ հեռավոր գալակտիկայի աստղը մասերի է բաժանվում հարևան սև անցքի ձգողական, կլանիչ ուժերի պատճառով:[143] Եռման գազի տարածումը գալակտիկ կույտերով կարող է ներկայացվել X-ճառագայթների միջոցով: Գերզանգվածեղ սև անցքերի առկայությունը գալակտիկ միջուկներոմ ապացուցվել է X-ճառագայթման աստղագիտության շնորհիվ:[144]

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Galaxies to the left side of the Hubble classification scheme are sometimes referred to as "early-type", while those to the right are "late-type".
  2. ↑ The term "field galaxy" is sometimes used to mean an isolated galaxy, although the same term is also used to describe galaxies that do not belong to a cluster but may be a member of a group of galaxies.

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Sparke & Gallagher III 2000, էջ. i
  2. ↑ Hupp E., Roy S., Watzke M. (August 12, 2006)։ «NASA Finds Direct Proof of Dark Matter»։ NASA։ Վերցված է April 17, 2007 
  3. ↑ Uson J. M., Boughn S. P., Kuhn J. R. (1990)։ «The central galaxy in Abell 2029 – An old supergiant»։ Science 250 (4980): 539–540։ Bibcode:1990Sci...250..539U։ PMID 17751483։ doi:10.1126/science.250.4980.539 
  4. ↑ Hoover A. (June 16, 2003)։ «UF Astronomers: Universe Slightly Simpler Than Expected»։ Hubble News Desk։ Արխիվացված օրիգինալից-ից July 20, 2011-ին։ Վերցված է March 4, 2011  Based upon:
  5. ↑ 5,0 5,1 Jarrett T. H.։ «Near-Infrared Galaxy Morphology Atlas»։ California Institute of Technology։ Վերցված է January 9, 2007 
  6. ↑ Finley D., Aguilar D. (November 2, 2005)։ «Astronomers Get Closest Look Yet At Milky Way's Mysterious Core»։ National Radio Astronomy Observatory։ Վերցված է August 10, 2006 
  7. ↑ 7,0 7,1 Christopher J. Conselice; և այլք: (2016). «The Evolution of Galaxy Number Density at z < 8 and its Implications». The Astrophysical Journal. 830 (2): 83. arXiv:1607.03909v2. Bibcode:2016ApJ...830...83C. doi:10.3847/0004-637X/830/2/83.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  8. ↑ 8,0 8,1 Fountain, Henry (17 October 2016). «Two Trillion Galaxies, at the Very Least». The New York Times. Վերցված է 17 October 2016-ին.
  9. ↑ Gott III J. R. (2005)։ «A Map of the Universe»։ The Astrophysical Journal 624 (2): 463–484։ Bibcode:2005ApJ...624..463G։ arXiv:astro-ph/0310571։ doi:10.1086/428890 
  10. ↑ Mackie, Glen (1 February 2002). «To see the Universe in a Grain of Taranaki Sand». Centre for Astrophysics and Supercomputing. Վերցված է 28 January 2017-ին.
  11. ↑ «Galaxy Clusters and Large-Scale Structure»։ University of Cambridge։ Վերցված է January 15, 2007 
  12. ↑ Gibney, Elizabeth (2014). «Earth's new address: 'Solar System, Milky Way, Laniakea'». Nature. doi:10.1038/nature.2014.15819.
  13. ↑ Harper D.։ «galaxy»։ Online Etymology Dictionary։ Վերցված է November 11, 2011 
  14. ↑ Konečný Lubomír։ «Emblematics, Agriculture, and Mythography in The Origin of the Milky Way»։ Academy of Sciences of the Czech Republic։ Արխիվացված օրիգինալից-ից July 20, 2006-ին։ Վերցված է January 5, 2007 
  15. ↑ Waller & Hodge 2003, էջ. 91
  16. ↑ Rao J. (September 2, 2005)։ «Explore the Archer's Realm»։ Space.com։ Վերցված է January 3, 2007 
  17. ↑ Plutarch (2006). The Complete Works Volume 3: Essays and Miscellanies. Chapter 3: Echo Library. էջ 66. ISBN 978-1-4068-3224-2.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location (link)
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Montada, J. P. (September 28, 2007). «Ibn Bâjja». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է July 11, 2008-ին.
  19. ↑ Heidarzadeh 2008, էջեր. 23–25
  20. ↑ Mohamed 2000, էջեր. 49–50
  21. ↑ Bouali, H.-E.; Zghal, M.; Lakhdar, Z. B. (2005). «Popularisation of Optical Phenomena: Establishing the First Ibn Al-Haytham Workshop on Photography» (PDF). The Education and Training in Optics and Photonics Conference. Վերցված է July 8, 2008-ին.
  22. ↑ Կաղապար:MacTutor Biography
  23. ↑ Al-Biruni 2004, էջ. 87
  24. ↑ Heidarzadeh 2008, էջ. 25, Table 2.1
  25. ↑ Livingston, J. W. (1971). «Ibn Qayyim al-Jawziyyah: A Fourteenth Century Defense against Astrological Divination and Alchemical Transmutation». Journal of the American Oriental Society. 91 (1): 96–103 [99]. doi:10.2307/600445. JSTOR 600445.
  26. ↑ Galileo Galilei, Sidereus Nuncius (Venice, (Italy): Thomas Baglioni, 1610), pages 15 and 16.
    English translation: Galileo Galilei with Edward Stafford Carlos, trans., The Sidereal Messenger (London, England: Rivingtons, 1880), pages 42 and 43.
  27. ↑ O'Connor, J. J.; Robertson, E. F. (November 2002). «Galileo Galilei». University of St. Andrews. Վերցված է January 8, 2007-ին.
  28. ↑ Thomas Wright, An Original Theory or New Hypothesis of the Universe … (London, England: H. Chapelle, 1750). From p.48: " … the stars are not infinitely dispersed and distributed in a promiscuous manner throughout all the mundane space, without order or design, … this phænomenon [is] no other than a certain effect arising from the observer's situation, … To a spectator placed in an indefinite space, … it [i.e., the Milky Way (Via Lactea)] [is] a vast ring of stars … "
    On page 73, Wright called the Milky Way the Vortex Magnus (the great whirlpool) and estimated its diameter at 8.64×1012 miles (13.9×1012 km).
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 Evans, J. C. (November 24, 1998). «Our Galaxy». George Mason University. Արխիվացված է օրիգինալից June 30, 2012-ին. Վերցված է January 4, 2007-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  30. ↑ Immanuel Kant, Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels … [Universal Natural History and Theory of the Heavens … ], (Königsberg and Leipzig, (Germany): Johann Friederich Petersen, 1755).
    Available in English translation by Ian Johnston at: Vancouver Island University, British Columbia, Canada Արխիվացված Օգոստոս 29, 2014 Wayback Machine
  31. ↑ William Herschel (1785). «XII. On the construction of the heavens». Giving Some Accounts of the Present Undertakings, Studies, and Labours, of the Ingenious, in Many Considerable Parts of the World. Vol. vol. 75. London. էջեր 213–266. doi:10.1098/rstl.1785.0012. ISSN 0261-0523. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն); |volume= has extra text (օգնություն) Herschel's diagram of the galaxy appears immediately after the article's last page.
  32. ↑ Paul 1993, էջեր. 16–18
  33. ↑ Trimble, V. (1999). «Robert Trumpler and the (Non)transparency of Space». Bulletin of the American Astronomical Society. 31 (31): 1479. Bibcode:1999AAS...195.7409T.
  34. ↑ 34,0 34,1 Kepple & Sanner 1998, էջ. 18
  35. ↑ 35,0 35,1 «The Large Magellanic Cloud, LMC». Observatoire de Paris. Mar 11, 2004. Արխիվացված է օրիգինալից June 22, 2017-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  36. ↑ «Abd-al-Rahman Al Sufi (December 7, 903 – May 25, 986 A.D.)». Observatoire de Paris. Վերցված է April 19, 2007-ին.
  37. ↑ Gordon, Kurtiss J. «History of our Understanding of a Spiral Galaxy: Messier 33». Caltech.edu. Վերցված է 11 June 2018-ին.
  38. ↑ See text quoted from Wright's An original theory or new hypothesis of the Universe in Dyson, F. (1979). Disturbing the Universe. Pan Books. էջ 245. ISBN 978-0-330-26324-5.
  39. ↑ "Parsonstown | The genius of the Parsons family | William Rosse". parsonstown.info.
  40. ↑ Slipher, V. M. (1913). «The radial velocity of the Andromeda Nebula». Lowell Observatory Bulletin. 1: 56–57. Bibcode:1913LowOB...2...56S.
  41. ↑ Slipher, V. M. (1915). «Spectrographic Observations of Nebulae». Popular Astronomy. Vol. 23. էջեր 21–24. Bibcode:1915PA.....23...21S.
  42. ↑ Curtis, H. D. (1988). «Novae in Spiral Nebulae and the Island Universe Theory». Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 100: 6. Bibcode:1988PASP..100....6C. doi:10.1086/132128.
  43. ↑ Weaver, H. F. «Robert Julius Trumpler». US National Academy of Sciences. Վերցված է January 5, 2007-ին.
  44. ↑ Öpik, E. (1922). «An estimate of the distance of the Andromeda Nebula». The Astrophysical Journal. 55: 406. Bibcode:1922ApJ....55..406O. doi:10.1086/142680.
  45. ↑ Hubble, E. P. (1929). «A spiral nebula as a stellar system, Messier 31». The Astrophysical Journal. 69: 103–158. Bibcode:1929ApJ....69..103H. doi:10.1086/143167.
  46. ↑ Sandage, A. (1989). «Edwin Hubble, 1889–1953». Journal of the Royal Astronomical Society of Canada. 83 (6): 351–362. Bibcode:1989JRASC..83..351S. Վերցված է January 8, 2007-ին.
  47. ↑ Tenn, J. «Hendrik Christoffel van de Hulst». Sonoma State University. Վերցված է January 5, 2007-ին.
  48. ↑ López-Corredoira, M.; և այլք: (2001). «Searching for the in-plane Galactic bar and ring in DENIS». Astronomy and Astrophysics. 373 (1): 139–152. arXiv:astro-ph/0104307. Bibcode:2001A&A...373..139L. doi:10.1051/0004-6361:20010560.
  49. ↑ Rubin, V. C. (1983). «Dark matter in spiral galaxies». Scientific American. Vol. 248, no. 6. էջեր 96–106. Bibcode:1983SciAm.248f..96R. doi:10.1038/scientificamerican0683-96.
  50. ↑ Rubin, V. C. (2000). «One Hundred Years of Rotating Galaxies». Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 112 (772): 747–750. Bibcode:2000PASP..112..747R. doi:10.1086/316573.
  51. ↑ «Observable Universe contains ten times more galaxies than previously thought». www.spacetelescope.org. Վերցված է 17 October 2016-ին.
  52. ↑ «Hubble Rules Out a Leading Explanation for Dark Matter». Hubble News Desk. October 17, 1994. Վերցված է January 8, 2007-ին.
  53. ↑ «How many galaxies are there?». NASA. November 27, 2002. Վերցված է January 8, 2007-ին.
  54. ↑ Kraan-Korteweg, R. C.; Juraszek, S. (2000). «Mapping the hidden Universe: The galaxy distribution in the Zone of Avoidance». Publications of the Astronomical Society of Australia. 17 (1): 6–12. arXiv:astro-ph/9910572. Bibcode:2000PASA...17....6K. doi:10.1071/AS00006.
  55. ↑ «Universe has two trillion galaxies, astronomers say». The Guardian. 13 October 2016. Վերցված է 14 October 2016-ին.
  56. ↑ «The Universe Has 10 Times More Galaxies Than Scientists Thought». space.com. 13 October 2016. Վերցված է 14 October 2016-ին.
  57. ↑ Barstow, M. A. (2005). «Elliptical Galaxies». Leicester University Physics Department. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-07-29-ին. Վերցված է June 8, 2006-ին.
  58. ↑ «Galaxies». Cornell University. October 20, 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2014-06-29-ին. Վերցված է August 10, 2006-ին.
  59. ↑ «Galactic onion». www.spacetelescope.org. Վերցված է 2015-05-11-ին.
  60. ↑ Williams, M. J.; Bureau, M.; Cappellari, M. (2010). «Kinematic constraints on the stellar and dark matter content of spiral and S0 galaxies». Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 400 (4): 1665–1689. arXiv:0909.0680. Bibcode:2009MNRAS.400.1665W. doi:10.1111/j.1365-2966.2009.15582.x.
  61. ↑ Smith, G. (March 6, 2000). «Galaxies — The Spiral Nebulae». University of California, San Diego Center for Astrophysics & Space Sciences. Արխիվացված է օրիգինալից July 10, 2012-ին. Վերցված է November 30, 2006-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  62. ↑ Van den Bergh 1998, էջ. 17
  63. ↑ "Fat or flat: Getting galaxies into shape". phys.org. February 2014
  64. ↑ Bertin & Lin 1996, էջեր. 65–85
  65. ↑ Belkora 2003, էջ. 355
  66. ↑ Eskridge, P. B.; Frogel, J. A. (1999). «What is the True Fraction of Barred Spiral Galaxies?». Astrophysics and Space Science. 269/270: 427–430. Bibcode:1999Ap&SS.269..427E. doi:10.1023/A:1017025820201.
  67. ↑ Bournaud, F.; Combes, F. (2002). «Gas accretion on spiral galaxies: Bar formation and renewal». Astronomy and Astrophysics. 392 (1): 83–102. arXiv:astro-ph/0206273. Bibcode:2002A&A...392...83B. doi:10.1051/0004-6361:20020920.
  68. ↑ Knapen, J. H.; Perez-Ramirez, D.; Laine, S. (2002). «Circumnuclear regions in barred spiral galaxies — II. Relations to host galaxies». Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 337 (3): 808–828. arXiv:astro-ph/0207258. Bibcode:2002MNRAS.337..808K. doi:10.1046/j.1365-8711.2002.05840.x.
  69. ↑ Alard, C. (2001). «Another bar in the Bulge». Astronomy and Astrophysics Letters. 379 (2): L44–L47. arXiv:astro-ph/0110491. Bibcode:2001A&A...379L..44A. doi:10.1051/0004-6361:20011487.
  70. ↑ Sanders, R. (January 9, 2006). «Milky Way galaxy is warped and vibrating like a drum». UCBerkeley News. Վերցված է May 24, 2006-ին.
  71. ↑ Bell, G. R.; Levine, S. E. (1997). «Mass of the Milky Way and Dwarf Spheroidal Stream Membership». Bulletin of the American Astronomical Society. 29 (2): 1384. Bibcode:1997AAS...19110806B.
  72. ↑ «We Just Discovered a New Type of Colossal Galaxy». Futurism (ամերիկյան անգլերեն). 2016-03-21. Վերցված է 2016-03-21-ին.
  73. ↑ Ogle, Patrick M.; Lanz, Lauranne; Nader, Cyril; Helou, George (2016-01-01). «Superluminous Spiral Galaxies». The Astrophysical Journal (անգլերեն). 817 (2): 109. arXiv:1511.00659. Bibcode:2016ApJ...817..109O. doi:10.3847/0004-637X/817/2/109. ISSN 0004-637X.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  74. ↑ Gerber, R. A.; Lamb, S. A.; Balsara, D. S. (1994). «Ring Galaxy Evolution as a Function of "Intruder" Mass». Bulletin of the American Astronomical Society. 26: 911. Bibcode:1994AAS...184.3204G.
  75. ↑ «ISO unveils the hidden rings of Andromeda» (Press release). European Space Agency. October 14, 1998. Արխիվացված է օրիգինալից August 28, 1999-ին. Վերցված է May 24, 2006-ին. {{cite press release}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  76. ↑ «Spitzer Reveals What Edwin Hubble Missed». Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. May 31, 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 2006-09-07-ին. Վերցված է December 6, 2006-ին.
  77. ↑ Barstow, M. A. (2005). «Irregular Galaxies». University of Leicester. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-27-ին. Վերցված է December 5, 2006-ին.
  78. ↑ Phillipps, S.; Drinkwater, M. J.; Gregg, M. D.; Jones, J. B. (2001). «Ultracompact Dwarf Galaxies in the Fornax Cluster». The Astrophysical Journal. 560 (1): 201–206. arXiv:astro-ph/0106377. Bibcode:2001ApJ...560..201P. doi:10.1086/322517.
  79. ↑ Groshong, K. (April 24, 2006). «Strange satellite galaxies revealed around Milky Way». New Scientist. Վերցված է January 10, 2007-ին.
  80. ↑ Schirber, M. (August 27, 2008). «No Slimming Down for Dwarf Galaxies». ScienceNOW. Վերցված է August 27, 2008-ին.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 «Galaxy Interactions». University of Maryland Department of Astronomy. Արխիվացված է օրիգինալից May 9, 2006-ին. Վերցված է December 19, 2006-ին.
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 «Interacting Galaxies». Swinburne University. Վերցված է December 19, 2006-ին.
  83. ↑ «Happy Sweet Sixteen, Hubble Telescope!». NASA. April 24, 2006. Վերցված է August 10, 2006-ին.
  84. ↑ 84,0 84,1 «Starburst Galaxies». Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. August 29, 2006. Վերցված է August 10, 2006-ին.
  85. ↑ Kennicutt Jr., R. C.; և այլք: (2005). Demographics and Host Galaxies of Starbursts. Starbursts: From 30 Doradus to Lyman Break Galaxies. Springer. էջ 187. Bibcode:2005ASSL..329..187K. doi:10.1007/1-4020-3539-X_33.
  86. ↑ Smith, G. (July 13, 2006). «Starbursts & Colliding Galaxies». University of California, San Diego Center for Astrophysics & Space Sciences. Արխիվացված է օրիգինալից July 7, 2012-ին. Վերցված է August 10, 2006-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  87. ↑ Keel, B. (September 2006). «Starburst Galaxies». University of Alabama. Վերցված է December 11, 2006-ին.
  88. ↑ 88,0 88,1 Keel, W. C. (2000). «Introducing Active Galactic Nuclei». University of Alabama. Վերցված է December 6, 2006-ին.
  89. ↑ 89,0 89,1 Lochner, J.; Gibb, M. «A Monster in the Middle». NASA. Վերցված է December 20, 2006-ին.
  90. ↑ 90,0 90,1 Heckman, T. M. (1980). «An optical and radio survey of the nuclei of bright galaxies — Activity in normal galactic nuclei». Astronomy and Astrophysics. 87: 152–164. Bibcode:1980A&A....87..152H.
  91. ↑ Ho, L. C.; Filippenko, A. V.; Sargent, W. L. W. (1997). «A Search for "Dwarf" Seyfert Nuclei. V. Demographics of Nuclear Activity in Nearby Galaxies». The Astrophysical Journal. 487 (2): 568–578. arXiv:astro-ph/9704108. Bibcode:1997ApJ...487..568H. doi:10.1086/304638.
  92. ↑ 92,0 92,1 Beck, Rainer (2007). Galactic magnetic fields. Vol. 2. էջ 2411. Bibcode:2007SchpJ...2.2411B. doi:10.4249/scholarpedia.2411. Վերցված է 2015-11-05-ին. {{cite encyclopedia}}: |journal= ignored (օգնություն)
  93. ↑ «Construction Secrets of a Galactic Metropolis». www.eso.org. ESO Press Release. Վերցված է October 15, 2014-ին.
  94. ↑ 94,0 94,1 «Protogalaxies». Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. November 18, 1999. Արխիվացված է օրիգինալից 2008-03-25-ին. Վերցված է January 10, 2007-ին.
  95. ↑ Firmani C., Avila-Reese V. (2003)։ «Physical processes behind the morphological Hubble sequence»։ Revista Mexicana de Astronomía y Astrofísica 17: 107–120։ Bibcode:2003RMxAC..17..107F։ arXiv:astro-ph/0303543 
  96. ↑ McMahon, R. (2006). «Astronomy: Dawn after the dark age». Nature. 443 (7108): 151–2. Bibcode:2006Natur.443..151M. doi:10.1038/443151a. PMID 16971933.
  97. ↑ Wall, Mike (December 12, 2012). «Ancient Galaxy May Be Most Distant Ever Seen». Space.com. Վերցված է December 12, 2012-ին.
  98. ↑ «Cosmic Detectives». The European Space Agency (ESA). April 2, 2013. Վերցված է April 15, 2013-ին.
  99. ↑ «HubbleSite – NewsCenter – Astronomers Set a New Galaxy Distance Record (05/05/2015) – Introduction». hubblesite.org. Վերցված է 2015-05-07-ին.
  100. ↑ «This Galaxy Far, Far Away Is the Farthest One Yet Found». Վերցված է 2015-05-07-ին.
  101. ↑ 101,0 101,1 «Astronomers unveil the farthest galaxy». Վերցված է 2015-05-07-ին.
  102. ↑ Overbye, Dennis (2015-05-05). «Astronomers Measure Distance to Farthest Galaxy Yet». The New York Times. ISSN 0362-4331. Վերցված է 2015-05-07-ին.
  103. ↑ Oesch, P. A.; van Dokkum, P. G.; Illingworth, G. D.; Bouwens, R. J.; Momcheva, I.; Holden, B.; Roberts-Borsani, G. W.; Smit, R.; Franx, M. (2015-02-18). «A Spectroscopic Redshift Measurement for a Luminous Lyman Break Galaxy at z=7.730 using Keck/MOSFIRE». The Astrophysical Journal. 804 (2): L30. arXiv:1502.05399. Bibcode:2015ApJ...804L..30O. doi:10.1088/2041-8205/804/2/L30.
  104. ↑ «Signatures of the Earliest Galaxies». Վերցված է 15 September 2015-ին.
  105. ↑ Eggen, O. J.; Lynden-Bell, D.; Sandage, A. R. (1962). «Evidence from the motions of old stars that the Galaxy collapsed». The Astrophysical Journal. 136: 748. Bibcode:1962ApJ...136..748E. doi:10.1086/147433.
  106. ↑ Searle, L.; Zinn, R. (1978). «Compositions of halo clusters and the formation of the galactic halo». The Astrophysical Journal. 225 (1): 357–379. Bibcode:1978ApJ...225..357S. doi:10.1086/156499.
  107. ↑ Heger, A.; Woosley, S. E. (2002). «The Nucleosynthetic Signature of Population III». The Astrophysical Journal. 567 (1): 532–543. arXiv:astro-ph/0107037. Bibcode:2002ApJ...567..532H. doi:10.1086/338487.
  108. ↑ Barkana, R.; Loeb, A. (2001). «In the beginning: the first sources of light and the reionization of the Universe» (PDF). Physics Reports (Submitted manuscript). 349 (2): 125–238. arXiv:astro-ph/0010468. Bibcode:2001PhR...349..125B. doi:10.1016/S0370-1573(01)00019-9.
  109. ↑ Sobral, David; Matthee, Jorryt; Darvish, Behnam; Schaerer, Daniel; Mobasher, Bahram; Röttgering, Huub J. A.; Santos, Sérgio; Hemmati, Shoubaneh (4 June 2015). «Evidence for POPIII-like Stellar Populations in the Most Luminous LYMAN-α Emitters at the Epoch of Re-ionisation: Spectroscopic Confirmation». The Astrophysical Journal. 808 (2): 139. arXiv:1504.01734. Bibcode:2015ApJ...808..139S. doi:10.1088/0004-637x/808/2/139.
  110. ↑ Overbye, Dennis (17 June 2015). «Traces of Earliest Stars That Enriched Cosmos Are Spied». The New York Times. Վերցված է 17 June 2015-ին.
  111. ↑ «Simulations Show How Growing Black Holes Regulate Galaxy Formation». Carnegie Mellon University. February 9, 2005. Արխիվացված է օրիգինալից June 4, 2012-ին. Վերցված է January 7, 2007-ին. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  112. ↑ Massey, R. (April 21, 2007). «Caught in the act; forming galaxies captured in the young Universe». Royal Astronomical Society. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-11-15-ին. Վերցված է April 20, 2007-ին.
  113. ↑ Noguchi, M. (1999). «Early Evolution of Disk Galaxies: Formation of Bulges in Clumpy Young Galactic Disks». The Astrophysical Journal. 514 (1): 77–95. arXiv:astro-ph/9806355. Bibcode:1999ApJ...514...77N. doi:10.1086/306932.
  114. ↑ Baugh, C.; Frenk, C. (May 1999). «How are galaxies made?». PhysicsWeb. Արխիվացված է օրիգինալից 2007-04-26-ին. Վերցված է January 16, 2007-ին.
  115. ↑ Gonzalez, G. (1998). The Stellar Metallicity — Planet Connection. Brown dwarfs and extrasolar planets: Proceedings of a workshop ... էջ 431. Bibcode:1998ASPC..134..431G.
  116. ↑ Moskowitz, Clara (September 25, 2012). «Hubble Telescope Reveals Farthest View Into Universe Ever». Space.com. Վերցված է September 26, 2012-ին.
  117. ↑ Conselice, C. J. (February 2007). «The Universe's Invisible Hand». Scientific American. Vol. 296, no. 2. էջեր 35–41. Bibcode:2007SciAm.296b..34C. doi:10.1038/scientificamerican0207-34.
  118. ↑ Ford, H.; և այլք: (April 30, 2002). «The Mice (NGC 4676): Colliding Galaxies With Tails of Stars and Gas». Hubble News Desk. Վերցված է May 8, 2007-ին.
  119. ↑ Struck, C. (1999). «Galaxy Collisions». Physics Reports. 321: 1–137. arXiv:astro-ph/9908269. Bibcode:1999PhR...321....1S. doi:10.1016/S0370-1573(99)00030-7.
  120. ↑ Wong, J. (April 14, 2000). «Astrophysicist maps out our own galaxy's end». University of Toronto. Արխիվացված է օրիգինալից January 8, 2007-ին. Վերցված է January 11, 2007-ին.
  121. ↑ Panter, B.; Jimenez, R.; Heavens, A. F.; Charlot, S. (2007). «The star formation histories of galaxies in the Sloan Digital Sky Survey». Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 378 (4): 1550–1564. arXiv:astro-ph/0608531. Bibcode:2007MNRAS.378.1550P. doi:10.1111/j.1365-2966.2007.11909.x.
  122. ↑ Kennicutt Jr., R. C.; Tamblyn, P.; Congdon, C. E. (1994). «Past and future star formation in disk galaxies». The Astrophysical Journal. 435 (1): 22–36. Bibcode:1994ApJ...435...22K. doi:10.1086/174790.
  123. ↑ Knapp, G. R. (1999). Star Formation in Early Type Galaxies. Vol. 163. Astronomical Society of the Pacific. էջ 119. arXiv:astro-ph/9808266. Bibcode:1999ASPC..163..119K. ISBN 978-1-886733-84-8. OCLC 41302839. {{cite book}}: |journal= ignored (օգնություն)
  124. ↑ 124,0 124,1 Adams, Fred; Laughlin, Greg (July 13, 2006). «The Great Cosmic Battle». Astronomical Society of the Pacific. Վերցված է January 16, 2007-ին.
  125. ↑ «Cosmic 'Murder Mystery' Solved: Galaxies Are 'Strangled to Death'». Վերցված է 2015-05-14-ին.
  126. ↑ Pobojewski, S. (January 21, 1997). «Physics offers glimpse into the dark side of the Universe». University of Michigan. Վերցված է January 13, 2007-ին.
  127. ↑ McKee, M. (June 7, 2005). «Galactic loners produce more stars». New Scientist. Վերցված է January 15, 2007-ին.
  128. ↑ «Groups & Clusters of Galaxies». NASA/Chandra. Վերցված է January 15, 2007-ին.
  129. ↑ Ricker, P. «When Galaxy Clusters Collide». San Diego Supercomputer Center. Վերցված է August 27, 2008-ին.
  130. ↑ Dahlem, M. (November 24, 2006). «Optical and radio survey of Southern Compact Groups of galaxies». University of Birmingham Astrophysics and Space Research Group. Արխիվացված է օրիգինալից June 13, 2007-ին. Վերցված է January 15, 2007-ին.
  131. ↑ Ponman, T. (February 25, 2005). «Galaxy Systems: Groups». University of Birmingham Astrophysics and Space Research Group. Արխիվացված է օրիգինալից 2009-02-15-ին. Վերցված է January 15, 2007-ին.
  132. ↑ Girardi, M.; Giuricin, G. (2000). «The Observational Mass Function of Loose Galaxy Groups». The Astrophysical Journal. 540 (1): 45–56. arXiv:astro-ph/0004149. Bibcode:2000ApJ...540...45G. doi:10.1086/309314.
  133. ↑ «Hubble Pinpoints Furthest Protocluster of Galaxies Ever Seen». ESA/Hubble Press Release. Վերցված է January 22, 2015-ին.
  134. ↑ Dubinski, J. (1998). «The Origin of the Brightest Cluster Galaxies». The Astrophysical Journal. 502 (2): 141–149. arXiv:astro-ph/9709102. Bibcode:1998ApJ...502..141D. doi:10.1086/305901. Արխիվացված է օրիգինալից May 14, 2011-ին. Վերցված է January 16, 2007-ին. {{cite journal}}: Unknown parameter |dead-url= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  135. ↑ Bahcall, N. A. (1988). «Large-scale structure in the Universe indicated by galaxy clusters». Annual Review of Astronomy and Astrophysics. 26 (1): 631–686. Bibcode:1988ARA&A..26..631B. doi:10.1146/annurev.aa.26.090188.003215.
  136. ↑ Mandolesi, N.; և այլք: (1986). «Large-scale homogeneity of the Universe measured by the microwave background». Letters to Nature. 319 (6056): 751–753. Bibcode:1986Natur.319..751M. doi:10.1038/319751a0.
  137. ↑ van den Bergh, S. (2000). «Updated Information on the Local Group». Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 112 (770): 529–536. arXiv:astro-ph/0001040. Bibcode:2000PASP..112..529V. doi:10.1086/316548.
  138. ↑ Tully, R. B. (1982). «The Local Supercluster». The Astrophysical Journal. 257: 389–422. Bibcode:1982ApJ...257..389T. doi:10.1086/159999.
  139. ↑ «Near, Mid & Far Infrared». IPAC/NASA. Արխիվացված է օրիգինալից December 30, 2006-ին. Վերցված է January 2, 2007-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  140. ↑ «ATLASGAL Survey of Milky Way Completed». Վերցված է 7 March 2016-ին.
  141. ↑ «The Effects of Earth's Upper Atmosphere on Radio Signals». NASA. Վերցված է August 10, 2006-ին.
  142. ↑ «Giant Radio Telescope Imaging Could Make Dark Matter Visible». ScienceDaily. December 14, 2006. Վերցված է January 2, 2007-ին.
  143. ↑ «NASA Telescope Sees Black Hole Munch on a Star». NASA. December 5, 2006. Վերցված է January 2, 2007-ին.
  144. ↑ Dunn, R. «An Introduction to X-ray Astronomy». Institute of Astronomy X-Ray Group. Վերցված է January 2, 2007-ին.

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կաղապար:Galaxy

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:Tatev0199/Ավազարկղ&oldid=6302864» էջից