Հեղափոխական տրիբունալ (Ֆրանսիա)
Հեղափոխական տրիբունալ (Ֆր. The Tribunal révolutionnaire), ստեղծվել է Ազգային կոնվենտի կողմից Ֆրանսիական մեծ հեղափոխության ընթացքում քաղաքական հանցագործների դատավարության համար։ Ժամանակի ընթացքում այն դարձել է Ահաբեկչության ժամանակաշրջանի ամենահզոր շարժիչներից մեկը։
Ծագում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժամանակավոր հեղափոխական տրիբունալը ստեղծվել է 1792 թվականի օգոստոսի 17-ին՝ ի պատասխան Տյուիլրիի գրավմանը։ Քաղաքական հանցագործությունների և պետական դավաճանության մեջ մեղադրվածներին տեղական կոմիտեների կողմից կամայական մահապատժի ենթարկելու փոխարեն Մաքսիմիլիան Ռոբեսպիերը պատշաճ դատավարություն ապահովելու համար առաջարկել է ստեղծել նոր տրիբունալ, որը օժտված է արտակարգ լիազորություններով՝ մահվան դատավճիռ կայացնելու համար[1]։ Տրիբունալը վերացվել է 1792 թվականի նոյեմբերին Լուի XVI դատավարության սկզբին։ Այդ ընթացքում դատապարտվել է մահապատժի քսանութ մարդ, սակայն նրանք հիմնականում սովորական հանցագործներ էին, այլ ոչ թե քաղաքական բանտարկյալներ[1][2]։
Հեղափոխական տրիբունալը վերահիմնադրվել է նոր Ֆրանսիական Հանրապետության ճգնաժամային տարիներին։ 1793 թվականի գարնանը դժվար և ծանր ընթացքի մեջ էր Առաջին կոալիցիայի հետ պատերազմը, իսկ սննդի պակասը օր օրի ավելի էր զգացնել տալիս իր մասին[3]։ Կառավարությունը Հանրապետության ամբողջականության պաշտպանության համար որոշ միջոցառումներ ձեռնարկեց։ Փետրվարի 24-ին Ազգային կոնվենտը որոշեց մասայական զորակոչի (Ֆր. levée en masse) միջոցով 300,000-ոց զորք ստեղծել[3]։ Մարտի 9-ին որոշում կայացվեց յուրաքանչյուր գավառ Կոնվենտից մեկական ներկայացուցիչ (Ֆր. représentant en mission) ուղարկել[3]։
Նույնիսկ այս պայմաններում Կոնվենտը սկզբում հրաժարվում էր վերականգնել հեղափոխական տրիբունալը։ Մարտի 10-ին, արձագանքելով Փարիզի փողոցներում տեղի ունեցած լուրջ անկարգություններին, Ժորժ Դանտոնը Ռոբեսպիերի աջակցությամբ առաջարկել է վերստեղծել տրիբունալը, սակայն պատգամավորների մեծ մասը դեմ էր։ Երկար բանավեճերից հետո, կեսգիշերին մոտ, Դանտոնը կարողացավ համոզել մեծամասնությանը քվեարկել նրա օգտին, փաստարկելով, որ կսկսվեն նոր անվերահսկելի զանգվածային սպանություններ, ինչպես տեղի էին ունեցել անցյալ տարվա սեպտեմբերին[3]։ Նա պնդում էր, որ եթե կոնվենտը չհամաձայնի տրիբունալ ստեղծել, ապա ժողովուրդն ինքը ստիպված կլինի արդարադատություն իրականացնել։ «Եկեք լինենք սարսափելի, - ասել է Դանտոնը, - որպեսզի մարդիկ ստիպված չլինեն այդպիսին լինել»[4]։ Կոնվենտը վերջնականապես համաձայնել է, որ Փարիզում պետք է ստեղծվի արտակարգ քրեական տրիբունալ (Ֆր. Tribunal criminel extraordinaire)[5][6], որը 1793 թվականի հոկտեմբերի 29-ի հրամանագրով ստացել է «Հեղափոխական տրիբունալ» պաշտոնական անվանումը[7]։
Մոտավորապես միևնույն ժամանակ ճգնաժամին ի պատասխան ձեռնարկված այլ միջոցներից էին Հեղափոխական Պահակախմբի Կոմիտեի պաշտոնական հիմնադրումը յուրաքանչյուր թաղամասում և ապրիլի 6-ին Հասարակական փրկության կոմիտեի ստեղծումը[3]։
Կազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դատարանը պետք է քններ ենթադրյալ հակահեղափոխական հանցագործությունների վերաբերյալ գործերը ամբողջ Ֆրանսիայի տարածքում։ Այն բաղկացած էր տասներկու ատենակալներից։ Դա նորություն էր ֆրանսիական արդարադատությունում, որը փոխառվել էր անգլիական իրավունքից (չնայած հեղափոխական տրիբունալի համար երդվյալ ատենակալները մանրակրկիտ ընտրվում էին քաղաքականապես հուսալի ակտիվիստներից)[5]։ Այն ուներ հինգ դատավոր, հանրային դատախազ և երկու դատախազի տեղակալ, ովքեր նշանակվում էին Կոնվենտի կողմից։ Դատարանի որոշումները ենթակա չէին բողոքարկման։ Տրիբունալի նախագահը Ժակ-Բերնար-Մարի Մոնտանեն էր, նրան այդ պաշտոնում 1793 թվականի օգոստոսի 23-ին փոխարինել է Մարտիալ Հերմանը։ Հանրային դատախազը Ֆուկյե-Տենվիլն էր։ Տրիբունալին հանձնելու ենթակա կալանավորների ցուցակները նախապատրաստվել են ժողովրդական հանձնաժողովի կողմից և ստորագրվել են Ընդհանուր անվտանգության կոմիտեի և Հասարակական փրկության կոմիտեի համատեղ վերանայումից հետո։
1793 թվականի սեպտեմբերի 5-ին Կոնվենտը հայտարարեց, որ «ահաբեկչությունը օրվա կարգն է», և հեղափոխական տրիբունալը բաժանեց չորս զուգահեռ պալատների․ այնպես դրա կողմից քննվող գործերի թիվը կարող էր զգալիորեն աճել։ Կոնվենտը նաև որոշել է, որ տրիբունալի բոլոր երդվյալ ատենակալները պետք է նշանակվեն անմիջականորեն Ընդհանուր անվտանգության կոմիտեի կամ Հասարակական փրկության կոմիտեի կողմից[1]։
Գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տրիբունալին փոխանցված ամենավաղ գործերից մեկը հանգեցրել է նրա ամենահայտնի արդարացմանը։ 1793 թվականի ապրիլի 13-ին ժիրոնդիստական պատգամավորները Ժան Պոլ Մարատի դեմ մեղադրանք առաջադրեցին։ Դա հատկապես վերաբերում էր անձեռնմխելիությունից հրաժարվելուն, որից մինչ այդ օգտվում էին Կոնվենտի անդամները (Մարատն ինքն էր անդամ պատգամավոր)։ Մարատի դեմ գործը ոչ միայն փլուզվեց, այլև նրա գործը հարուցելուց երկու օր անց Փարիզի կոմունայի անդամները պատասխանեցին դրան՝ տրիբունալի մոտ գործ ներկայացնելով 22 առաջատար ժիրոնդիստների դեմ։ Այս գործը մերժվել է, սակայն այն սկզբունքը, որ Կոնվենտի անդամները կարող են դատվել տրիբունալի կողմից, կարևոր էր, և ի վերջո 1793թ․-ի հոկտեմբերին հանգեցրեց ժիրոնդիստների ղեկավարների մահապատժին[8][9][10]։
Մոնտանայի պաշտոնավարության ժամանակ՝ որպես տրիբունալի նախագահ, մի քանի ամսվա ընթացքում դատարանը քննել է 178 մեղադրյալների գործեր։ Նրանցից 53%-ը ազատ է արձակվել դատավորի կողմից նախնական հարցաքննությունից հետո՝ առանց լիարժեք դատավարության, իսկ 17%-ը անցել է ամբողջ դատական գործընթացը և արդարացվել երդվյալ ատենակալների կողմից։ 5%-ը դատապարտվել է ազատազրկման կամ արտաքսման, իսկ 25%-ը՝ մահապատժի[11]։ Իր կազմավորման պահից մինչև 1793 թվականի սեպտեմբեր տրիբունալը դիտարկել է 260 գործ և կայացրել 66 մահվան դատավճիռ։ Արդյունքում որոշ յակոբիններ տրիբունալը դիտարկում էին որպես անարդյունավետ միջոց[2]։ Կասկածյալների մասին օրենքը (1793 թվականի սեպտեմբերի 17) զգալիորեն ավելացրեց այն կալանավորների թիվը, որոնք բանտարկվել են և կարող էին դատվել[1]։ 1793թ․-ի հոկտեմբերից մինչև դեկտեմբեր վերջ տրիբունալը կայացրել է 177 մահվան դատավճիռ[2]։
Նմանատիպ «հեղափոխական տրիբունալներ» (Ֆր. tribunaux révolutionnaires) գործել են նաև Ֆրանսիայի տարբեր գավառներում։ Սակայն 1794 թվականիի ապրիլի 16-ին Կոնվենցիան հաստատեց Սեն-Ժյուստի զեկույցը, որն առաջարկում էր վերացնել առանձին գավառներում առկա հեղափոխական տրիբունալներն ու բոլոր կասկածյալներին ուղարկել Փարիզի գլխավոր տրիբունալ[3]։ 1794 թվականի մայիսի 21-ին կառավարությունը որոշել է, որ Ահաբեկչությունը կլինի կենտրոնացված, գրեթե բոլոր տրիբունալները մարզերում կփակվեն և բոլոր դատավարությունները տեղի կունենան Փարիզում[12]։ Գավառական տրիբունալները, որոնց թույլատրվել է շարունակել իրենց աշխատանքը, եղել են Բորդոն, Արասը, հարավում գտնվող Նիմը, ինչպես նաև հյուսիսում գտնվող Արասը և Կամբրեն[13]։
Կոնվենցիայի անդամների՝ Ժան-Մարի Կոլլո դ'Էրբուայի դեմ մահափորձից հետո մայիսի 23-ին և 1794 թվականի մայիսի 25-ին Մաքսիմիլիան Ռոբեսպիերի դեմ, հունիսի 10-ին ընդունվել են այսպես կոչված «Փրայալի օրենքները»։ Այն Հեղափոխական տրիբունալում դատավարությունները սահամանափակեց երեք օրով[3]։ Այն նաև թույլ տվեց հեղափոխական տրիբունալին դատի ժամանակ չկանչել վկաներին կամ թույլ տալ պաշտպանների ներկայությունը։ Ատենակալները պետք է դատապարտեին կամ արդարացնեին մեղադրանքի և մեղադրյալի սեփական պաշտպանության հիման վրա։ Բացի այդ, նոր օրենքները տրիբունալի համար սահմանեցին միայն երկու հնարավոր վճիռ՝ արդարացում կամ մահապատիժ[4]։ Վերջապես, օրենքը չեղյալ հայտարարեց բոլոր նախորդ օրենքները տրիբունալի վերաբերյալ։ Չմանրամասնելով պատճառները՝ այն զրկեց Կոնվենտի անդամներին անձեռնմխելիությունից, որը մինչ օրս պաշտպանում էր նրանց կալանքից և պահանջում էր, որ Կոնվենտն ինքը քվեարկի նրա անդամներից որևէ մեկին տրիբունալին հանձնելու համար[14]։
«Փրայալի օրենքների» ընդունումից երեք օր անց գիլյոտինը դուրս է բերվել Փարիզից։ Ավելի վաղ նա տեղակայված էր Կարուզել հրապարակում, այնուհետև տեղափոխվել էր Կոնկորդի հրապարակ, հետո կրկին Սան Անտուանի հրապարակ և ավելի ուշ՝ Տրոն Ռենվերսի հրապարակ։ Քանի որ հեղափոխական տրիբունալն ակտիվաղնում էր մահապատիժների տեմպը, նրա ներկայությունը քաղաքում աննպատակահարմար էր դառնում։
Քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հեղափոխական տրիբունալի լիազորությունները տրամադրում էր Կոնվենտը։ Նրա գործունեության քննադատությունը սահմանափակ էր։ Ռոյալիստները, ներգաղթյալները եւ ֆեդերալիստները ակնհայտորեն դեմ էին տրիբունալին և նրա աշխատանքին, բայց քանի որ Փարիզում կամ մամուլում հրապարակային քննադատությունը դիտվում էր որպես դավաճանություն, քչերն էին համարձակվում բարձրաձայնել իրենց բողոքները։ Միևնույն ժամանակ, Խենթերը (Ֆր. Enragés)[15][16] և էբերիստները[4] պարբերաբար պահանջում էին, որպեսզի տրիբունալը ակտիվացնի իր աշխատանքը և դատապարտի ավելի շատ մեղադրյալների։
Կամիլ Դեմուլենն առաջիններից էր, ով հրապարակայնորեն քննադատեց Տրիբունալի գործունեությունն իր «Հին կորդելիերը» (Ֆր. Le Vieux Cordelier) թերթում[17]։ Իր քննադատության համար հեռացվել է յակոբինների ակումբից, ավելի ուշ՝ մահապատժի ենթարկվել գաղափարակից Դանտոնի հետ[1]։
Մահապատժի նախօրեին Դանտոնը ասել է, որ ափսոսում է տրիբունալի գաղափարն ու գործունեությունը պաշտպանելու համար․ «Ընդամենը մեկ տարի առաջ ես միջոց էի հեղափոխական տրիբունալ ստեղծելու համար։ Թող Աստված և մարդիկ ներեն ինձ այն ամենի համար, ինչ ես արել եմ։ Դա չպետք է դառնար աղետ մարդկության համար»[18]։
Թեև հեղափոխական տրիբունալը Ռոբեսպիերի կառավարության ժամանակ Կոնվենտում ուղղակի քննադատության չի ենթարկվել, Փրայալի օրենքներն անդամներին մտահոգվելու տեղիք էին տալիս։ Մասնավորապես, որոշ պատգամավորների անհանգստացնում էր անձեռնմխելիությունից զրկվելու գաղափարը։ Ռոբեսպիերի պնդումներից և ճնշումներից ազդվելով՝ նրանք համաձայնվել են օրենքի հետ, սակայն հաջորդ օրը փորձել են փոփոխություններ կատարել դրանում՝ պարտավորեցնելով Ռոբեսպիերին վերադառնալ Կոնվենտ և վերականգնել օրենքների սկզբնական բովանդակությունը[19]։
Թերմիդորյան հեղաշրջումից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռոբեսպիերի կառավարության տապալումից հետո (1794 թվականի հուլիս) որոշ մարդիկ կարծում էին, որ Տրիբունալը կդադարի գործել բայց դա տեղի չունեցավ։ Տերմիդորյան հեղաշրջումից 4 օր հետո Կոնվենտն ազատեց 478 քաղաքական բանտարկյալների, սակայն 8000-ը դեռ մնում էին անազատության մեջ՝ չնայած ընդհանուր համաներման մասայական պահանջներին։
1794 թվականի օգոստոսի 1-ին չեղարկվել են Փրայալի օրենքները, ինչը նշանակում է, որ կասկածյալների դեմ ապացույցների բեռը կրկին ընկնում էր մեղադրանքի ուսերին։ Դրանից կարճ ժամանակ անց հեղափոխական տրիբունալի բոլոր դատավորները փոխարինվեցին, իսկ տեղական դիտորդական հանձնաժողովները կրճատվեցին, այնպես որ դրանք պետք է լինեին միայն տասներկուսը Փարիզում և մեկական մայրաքաղաքի սահմաններից դուրս[3]։
Հեղափոխական տրիբունալը Թերմիդորյան Կոնվենտով օգտագործվել է որպես գործիք քաղաքական առաջնորդների ոչնչացման համար, որոնք ակտիվ մասնակցություն են ունեցել ՄԵծ ահաբեկչությանը։ 1794 թվականի դեկտեմբերի 16-ին Ժան-Բատիստ Կարյերը դատապարտվել է մահապատժի[3]։ 1795 թվականի մայիսի 6-ին հեղափոխական տրիբունալի նախկին նախագահ Մարտիալ Հերմանը, նախկին գլխավոր դատախազ Ֆուկյե-Տենվիլը և տասնչորս նախկին երդվյալ ատենակալներ դատապարտվել և հաջորդ օրը գլխատվել են։ Ահաբեկչության ժամանակաշրջանի գործիչների մեծ մասի վերացումից հետո Հեղափոխական տրիբունալը վերջնականապես ճնշվել և դադարեցրել է իր գործունեությունը 1795 թվականի մայիսի 31-ին։
Մինչդեռ Փարիզում հեղափոխական տրիբունալի հետ կապված գործիչների մեծ մասը մահապատժի է ենթարկվել Կոնվենտի կողմից, նահանգներում ոչ մի պաշտոնական գործընթաց չի իրականացվել։ 1795 թվականին երկրի որոշ մասերում, հատկապես հարավ-արևելքում, բռնկվեց առաջին Սպիտակ ահաբեկչությունը, երբ հակայակոբինական ամբոխները հարձակվեցին և սպանեցին մարդկանց, որոնք իրենց գավառում կապված էին հեղափոխական տրիբունալների հետ[20]։ Օրինակ՝ 1795 թվականի փետրվարի 14-ին Նարնջագույն տրիբունալի նախկին դատավոր Ժոզեֆ Ֆերնեքսին ամբոխը սպանել և նետել է Ռոն գետը։ Նույն տրիբունալի մյուս անդամները հունիսի 27-ին ենթարկվել են նույն պատժին[3]։
Գնահատական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1793 թվականի սկզբից մինչև Թերմիդորյան հեղաշրջում 17000 մարդ դատապարտվել և գլխատվել է Ֆրանսիայում (Փարիզում կամ մարզերում), ի լրումն մոտավորապես 25000 Սեպտեմբերյան կոտորածի զոհերի և այլն։ Փարիզի հեղափոխական տրիբունալը պատասխանատու էր բոլոր մահապատիժների 16 տոկոսի համար[3]։
Հեղափոխական տրիբունալի բոլոր մեղադրյալներից մոտ կեսը արդարացվել է։ Մինչև սեպտեմբերի 22-ը հեղափոխական տրիբունալը 13 ամսվա ընթացքում 1220 մահվան դատավճիռ է կայացրել։ Մինչև Ռոբեսպիերի անկումը քառասուն ինը օրվա ընթացքում դատապարտվել է 1376 մարդ (օրական միջինը 28 հոգի)[7]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Scurr, Ruth (2007 թ․ ապրիլի 17). Fatal Purity: Robespierre and the French Revolution (անգլերեն). Macmillan. ISBN 978-0-8050-8261-6.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Tulard, Jean. «Tribunal Révolutionnaire». universalis.fr. Encyclopædia Universalis.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 Louis Nevin. «Chronicle of the French Revolution». www.goodreads.com.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Simon Schama. «Citizens: A Chronicle of the French Revolution» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հունվարի 28-ին.
- ↑ 5,0 5,1 Andress, David (2006). The Terror: Civil War in the French Revolution (անգլերեն). Abacus. ISBN 978-0-349-11588-7.
- ↑ George Armstrong Kelly. «Victims, Authority, and Terror: The Parallel Deaths of d'Orleans, Custine, Bailly, and Malesherbes». The American Historical Association. Oxford University Press.
- ↑ 7,0 7,1 «Revolutionary Tribunal». Britannica.com. Encyclopaedia Britannica.
- ↑ Kennedy, M. A.; Kennedy, Michael L. (2000). The Jacobin Clubs in the French Revolution, 1793-1795 (անգլերեն). Berghahn Books. ISBN 978-1-57181-186-8.
- ↑ Rosner, Lisa; Theibault, John (2015 թ․ մարտի 26). A Short History of Europe, 1600-1815: Search for a Reasonable World (անգլերեն). Routledge. ISBN 978-1-317-47792-1.
- ↑ Jordan, David P. (2013 թ․ հոկտեմբերի 16). Revolutionary Career of Maximilien Robespierre (անգլերեն). Simon and Schuster. ISBN 978-1-4767-2571-0.
- ↑ Dawson, Philip; Nicolaÿ, Fernand (1972). Provincial Magistrates and Revolutionary Politics in France, 1789-1795 (անգլերեն). Harvard University Press. ISBN 978-0-674-71960-6.
- ↑ «The French Revolution». www.goodreads.com. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 27-ին.
- ↑ Bowden, Brett; Davis, Michael T. (2008). Terror: From Tyrannicide to Terrorism (անգլերեն). Univ. of Queensland Press. ISBN 978-0-7022-3599-3.
- ↑ Thompson, J. M. (2017 թ․ հունիսի 28). Robespierre (անգլերեն). Pickle Partners Publishing. ISBN 978-1-78720-518-5.
- ↑ «Manifesto of the Enrages by Jacques Roux 1793». www.marxists.org. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 28-ին.
- ↑ Denis Richet. «"Enragés" in Critical Dictionary of the French Revolution». Harvard University Press (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 28-ին.
- ↑ «Revolution Devours Its Own—Le Vieux Cordelier · Liberty, Equality, Fraternity». chnm.gmu.edu. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 28-ին.
- ↑ Thiers, Adolphe (2011 թ․ նոյեմբերի 10). The History of the French Revolution (անգլերեն). Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-03526-2.
- ↑ Matrat, Jean (1975). Robespierre : or, The tyranny of the majority. Internet Archive. New York : Charles Scribner's Sons.
- ↑ Woronoff, Denis (1984 թ․ փետրվարի 23). The Thermidorean Regime and the Directory 1794-1799 (անգլերեն). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-28917-7.