Դոլարացում

Տնտեսության դոլարացում, միջազգային դրամական շուկայի ֆենոմեն, որի դեպքում ԱՄՆ դոլարը (կամ այլ արտարժույթ) լայնորեն օգտագործվում է երկրի ներսում կամ նրա տնտեսության առանձին ճյուղերում գործառնությունների համար, մինչև ազգային արժույթի ամբողջական դուրսմղումը։

Դոլարացման պատճառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դոլարացման հիմնական տնտեսական պատճառը գործակալների կողմից դոլարի նախապատվությունն է ազգային արժույթի նկատմամբ։ Երևույթը նկատվում է այն դեպքում, երբ դոլարն ավելի կայուն է և փոխարկելի, քան ազգային արժույթը։ Անմիջական պատճառը, որին սովորաբար հաջորդում է տնտեսության դոլարացումը, կառավարության կողմից դրամական զանգվածի նկատմամբ թույլ վերահսկողությունն է, ինչի հետևանքով ազգային արժույթն անընդհատ արժեզրկվում է, ուստի գործակալները չեն ցանկանում ակտիվները պահել ազգային արժույթով և օպտիմալացնում են իրենց ակտիվների պորտֆելները հօգուտ դոլարի։

Դոլարացման տեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առանձնացվում են դոլարացման հետևյալ տեսակները^[1]․

Ֆինանսական դոլարացում, որի դեպքում դոլարն օգտագործվում է տարբեր տեսակի ակտիվներ գնահատելու և առաջադրելու համար։ Ֆինանսական դոլարացումը ներառում է նաև դոլարի օգտագործումը որպես խնայողությունների միջոց (կանխիկ դրամի պահպանում, դոլարային ավանդներ)։
Իրական դոլարացում, որի դեպքում դոլարն օգտագործվում է որպես արժեքի չափող։
Արժույթի փոխարինում, որի դեպքում դոլարն օգտագործվում է որպես հաշվարկների և վճարումների միջոց։

Դոլարացումը կարող է լինել ոչ պաշտոնական, երբ տնտեսական գործակալները օրենսդրական թույլտվության բացակայության դեպքում օգտագործում են դոլարը գործառնություններում։ Եթե օգտագործման նման հնարավորությունն ամրագրված է օրենքով, ապա խոսում են պաշտոնական դոլարացման մասին։

Դոլարացման տնտեսական ծածկույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դոլարացումը կարող է լինել ամբողջական, խառը կամ մասնակի, ինչպես ազգային տնտեսության ոլորտներում, այնպես էլ ամբողջ երկրում։ Ամբողջական դոլարացման երևույթը, որպես կանոն, բնորոշ է տնտեսական առումով թերզարգացած պետություններին և ներքին դրամավարկային համակարգի ծայրահեղ անկայունության հետևանք է։ Սովորաբար ամբողջական դոլարացումը վերջին միջոցն է և նշանակում է գնաճից խուսափելու համար ճանաչել դրամական զանգվածը վերահսկելու ամբողջական քաղաքական անհնարինությունը։ Օրինակ, «արժութային պալատի» ռեժիմը, որի դեպքում ազգային արժույթի առաջարկը օրենսդրորեն խիստ կախվածության մեջ է դրվում արտաքին պահուստների մեծությունից, շատ ավելի շահավետ է թվում, քանի որ հնարավոր է դառնում տոկոսներ ստանալ պահուստներից, այսինքն ամբողջական դոլարացումը նախընտրում են այն երկրները, որտեղ նույնիսկ նման որոշման համար քաղաքական հնարավորություն չկա։

Դոլարացման կարող են ենթարկվել ակտիվների և պարտավորությունների հետևյալ տեսակները^[2]․

	Տնային տնտեսություններ/ընկերություններ (ոչ ֆինանսական հատված)	Բանկեր (ֆինանսական հատված)	Հանրային հատված
Ակտիվներ	Կանխիկ դոլար	Կանխիկ դոլար արտերկրում
	Դոլարային բանկային ավանդներ	Տնային տնտեսություններին և ընկերություններին տրվող վարկերը դոլարով	Պետությանը պատկանող կանխիկ դոլար արտերկրում
	Դոլարի հետ կապված ակտիվներ	Հանրային հատվածի վարկերը դոլարով
	Դոլարային ակտիվներ արտերկրում	Դոլարի հետ կապված ակտիվներ
Պարտավորություններ	Պարտքը դոլարով	Տնային տնտեսությունների, ընկերությունների և հանրային հատվածի դոլարային ավանդներ	Դոլարային ավանդների պահուստային պահանջներ
	Դոլարի հետ կապված պարտավորություններ	Արտաքին պարտքը դոլարով	Զուտ բանկային վարկեր դոլարով
	Դոլարային պարտավորություններ արտերկրում		Դոլարով արտահայտված արտաքին պարտք
			Արտաքին պարտքը ինդեքսավորվում է դոլարով

Երևույթի իրավական կարգավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պետք է տարբերակել պաշտոնական, կիսապաշտոնական և ոչ պաշտոնական դոլարացումը։ Պետք է նաև հաշվի առնել, որ ազգային փողերը դուրս են մղում ոչ միայն ԱՄՆ դոլարը, այլև եվրոն, ավստրալական, նորզելանդական դոլարները և այլն։ Հնարավոր է երկու կամ ավելի արտարժույթների զուգահեռ շրջանառություն տարբեր հարաբերակցություններով ազգային արժույթների հետ, որոնք, որպես կանոն, տարբերվում են կա՛մ գնաճի առումով ավելի մեծ կայունությամբ, կա՛մ դրանց բաշխման ավելի լայն աշխարհագրական տարածքով։

Ժամանակի երկարացում և հակադարձ գործընթացներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դոլարացումը հաճախ ժամանակավոր բնույթ է կրում, թեև ժամկետներով բավականին երկարատև է։ Եթե ազգային արժույթը սկսում է ամրապնդվել ներքին տնտեսական իրավիճակի բարելավման արդյունքում, և դրան նպաստում է ազգային կառավարությունը, տեղի է ունենում ազգային արժույթի արժևորման գործընթաց, որն ուղեկցվում է ապադոլարացմամբ, այսինքն ներքին շուկայի համար արտարժույթի նշանակության անկմամբ։

Դոլարացման պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դոլարացումը դե ֆակտո գոյություն է ունեցել շատ զարգացող երկրներում, ինչպես նաև լայն տարածում է գտել Ռուսաստանում և նախկին սոցիալիստական դաշինքի այլ երկրներում։ Պանաման կոլումբիական պեսոյի փոխարեն ԱՄՆ դոլարը սկսել է օգտագործել 1904 թվականից, Էկվադորը՝ 2000 թվականից՝ էկվադորյան սուկրեի փոխարեն, Սալվադորը՝ 2001 թվականից՝ սալվադորական կոլոնի փոխարեն^[3], Արևելյան Թիմորը՝ 2002 թվականին՝ անկախության վերջնական ձեռքբերումից հետո, Զիմբաբվեն՝ 2009 թվականի տնտեսական փլուզումից ի վեր։

Այս պահին սրանք աշխարհի խոշորագույն երկրներն են՝ պաշտոնապես դոլարացված։