Տանհոյզեր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Տանհոյզեր
գերմ.՝ Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg
Տեսակդրամատիկ-երաժշտական ստեղծագործություն
Ժանրօպերա[1]
ԿոմպոզիտորՌիխարդ Վագներ
Լիբրետտոյի
հեղինակ
Ռիխարդ Վագներ
Լիբրետտոյի
լեզու
գերմաներեն
Սյուժեի աղբյուրգերմանական միջնադարյան ավանդապատումներ
Գործողությունների քանակ3 արար[1]
Գործողության տեղՎարթբուրգ
Տևողություն225 րոպե
ԿերպարներHermann?, Tannhäuser?, Wolfram von Eschenbach?, Walther von der Vogelweide?, Biterolf?, A young shepherd?, Four noble pages?, Heinrich der Schreiber?, Reinmar von Zweter?, Venus?, Princess Elisabeth? և Q63676548?
Առաջնախաղի տարեթիվհոկտեմբերի 19, 1845[1]
Առաջնախաղի վայրԴրեզդեն
Կատալոգի համար70
Հրատարակման տարեթիվ19-րդ դար
 Tannhäuser (Wagner) Վիքիպահեստում

Թանհոյզեր (Tannhäuser, ամբողջական անունը՝ Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg / Թանհոյզերը և երգիչների մրցույթը Վարթբուրգում), գերմանացի երգահան Ռիխարդ Վագների օպերա երեք գործողությամբ։ Լիբրետտոն՝ հեղինակի, հիմնված գերմանական միջնադարյան ավանդապատումների վրա։ Տեքստը գրվել է 1842-43 թթ. ընթացքում, երաժշտությունը՝ 1843-45 թթ։ Առաջին բեմադրությունը տեղի է ունեցել 1845 թ. հոկտեմբերի 19-ին Դրեզդենի օպերային թատրոնում, որտեղ Վագները վարում էր գլխավոր դիրիժորի (կապելմայսթերի) պաշտոնը։ 1861 թ. Փարիզում օպերայի բեմադրության համար Վագները որոշ չափով այն վերամշակել է՝ հիմնականում ավելացնելով բալետային տեսարաններ առաջին գործողությունում։ Այսօր օպերայի ինչպես Դրզդենյան, այնպես էլ Փարիզյան տարբերակները հավասարապես ընդունված են՝ կատարվելով աշխարհի օպերային բեմերում։

Ստեղծման պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վագների 40-ական թվականների ստեղծագործական գագաթնակետը համարվում են «Թանհոյզեր» և «Լոհենգրին» օպերաները, որոնցով եզրափակվեց գերմանական օպերայի ասպետական-ռոմանտիկական այն գիծը, որի սկիզբը դրվել է Վեբերի «Էվրիանտա» օպերայով։ Միջնադարյան առասպելներից և ասքերից փոխառնված օպերայի սյուժեն հանդիսատեսին տեղափոխում է ֆիոդալա-ասպետական հեռավոր ժամանակները և պարունակում է որոշակի միստիցիզմ։ «Թանհոյզերում» ցուցադրվում է մարդկային, երկրային հողեղեն զգացմունքի ազատ արտահայտման համար պայքարը, որը հակադրում է քրիստոնեական ճգնավորական բարոյականությանը։ «Թանհոյզերի» նախերգանքը, Տանհոյզերի և Վեներայի տեսարանը, Թանհոյզերի պատմությունը, քայլերգը պատկանում են 19-րդ դարի սիմֆոնիկ և օպերային երաժշտության բարձրագույն նվաճումներին և հաճախ են հնչել սովետական սիմֆոնիկ բեմահարթակներում։ «Թանհոյզեր» օպերայի լիբրետոյում Ռիխարդ Վագները վարպետորեն միահյուսել է երեք տարբեր լեգենդ։ Պիեսի հերոսը պատմական անձնավորություն է՝ ասպետ-մինեզինգեր, որ ապրել է Գերմանիայում հավանաբար 1220-1270 թվականներին։ Նա շատ է ճանապարհորդել, մասնակցել գերմանացի իշխանների անջատողական պատերազմներին՝ ընդդեմ Հռոմի պապի, փառաբանել է սերը, գինին, կանանց, ապա դառնությամբ ապաշխարել (պահպանվել է նրա «Ապաշխարության երգի» երաժշտությունը)։ Մահից հետո Թանհոյզերը դառնում է հերոսը ժողովրդական մի երգի, որը լայնորեն տարածված էր Գերմանիայում մի քանի տարբերակներով։ Դրանցից մեկը ներառված է Ա. Արնիմի և Կ. Բրենտանոյի հանրահայտ «Տղայի կախարդական եղջերափողը» երգարանի մեջ։ Մյուս տարբերակում, որ երգիծական բնույթ ունի, նշմարվում են ժամանակակից տարրեր, և մշակել է Հայնրիխ Հայնեն, Թանհոյզերը նաև Լ. Տիկայի նորավեպի հերոսն է, որը դեռ պատանեկությունից ծանոթ էր Վագներին։ Սա հիանալի լեգենդ է ապաշխարող ասպետի մասին, որ մեկ ամբողջ տարի անցկացրեց հեթանոսական դիցուհի Վերենրայի թագավորությունում, և Հռոմի կարծրասիրտ պապի մասին, որի ձեռքում ծաղկեց չոր գավազանը։ «Վեներայի լեռը» լեգենդը (սկզբում Վագներն իր օպրեան այդպես էր անվանել) կոմպոզիտորը միացրել երգիչների մրցույթի պատմությունը, որն անցկացվում է Այզենախի մոտ՝ Վարտբուրգում, ամրոցում Տյուրինգի կալվածատիրոջ, ով պոեզիայի թունդ սիրահար էր։ Այս ավանդազրույցը ևս բավականին տարածված էր Գերմանիայում։ Դրան էր նվիրված Է. Հոֆմանի հրաշալի նորավեպերից մեկը։ Վագները Թանհոյզերին դարձրել է երգիչների մրցույթի գլխավոր հերոսը (չնայած որ այդ մրցույթն, ըստ ավանդության, տեղի է ունեցել նրա ծնունդից ավելի քան տասը տարի առաջ)։ Որպես Թանհոյզերի հակառակորդ, կոմպոզիտորն իր օպերայում ներկայացնում է Վոլֆրամ ֆոն Էշենբախին՝ միջնադարի գերմանացի ամենաակնառու բանաստեղծներից մեկին (1170-1220 թթ.), որ Լոհենգրինի մասին պոեմի հեղինակն է, և նրա հորը՝ Պարսիֆալին, որի կերպարը հետագայում Վագները հաճախախակի օգտագործեց իր ևս երկու օպերաներում։ Որպես Թանհոյզերի հակառակորդ, կոմպոզիտորն իր օպերայում ներկայացնում է Վոլֆրամ ֆոն Էշենբախին՝ միջնադարի գերմանացի ամենաակնառու բանաստեղծներից մեկին (1170-1220 թթ.), որ Լոհենգրինի մասին պոեմի հեղինակն է, և նրա հորը՝ Պարսիֆալին, որի կերպարը հետագայում Վագները հաճախախակի օգտագործեց իր ևս երկու օպերաներում։ «Թանհոյզերի» սյուժեով օպերա ստեղծելու գաղափարը վագները հղացավ Փարիզում եղած ժամանակ (1841 թվականի աշնանը), իսկ վերջնական ծրագիրը ձևավորվեց հայրենիք վերադառնալուց հետո՝ հաջորդ տարվա հունիս-հուլիս ամիսներին։ Այդ ժամանակ էլ ի հայտ եկան երաժշտական առաջին ուրվագծերը։ Օպերան ավարտվեց 1845 թվականի գարնանը։ Նույն տարվա հոկտեմբերի 19-ին Դրեզդենում, Վագների ղեկավարմամբ, կայացավ պրեմիերան։ Օպերան մեծ հաջողություն ունեցավ, բայց, չնայած դրան, կոմպոզիտորը հաջորդ երկու տարվա ընթացքում երկու անգամ վերամշակեց վերջաբանը։ Նոր խմբագրումը (1860-1861 թթ.) կատարվել է Փարիզի Օպերայի Մեծ թատրոնում բեմադրելու համար (ընդարձակվել է առաջին արարը, որտեղ մտցվել է երկու բալետային մնջախաղ՝ անտիկ դիցաբանական թեմաներով, փոխվել է Թանհոյզերի և Վեներայի զուգերգը՝ ավարտվելով հերոսուհու երկար արիայով)։ Նոր պրեմիերան տեղի ունեցավ 1861 թվականի մարտի 13-ին՝ նշանավորվելով չլսված սկանդալով. «Թանհոյզերի» փարիզյան խմբագրումը թատերական պատմության մեջ չամրագրվեց։

Սյուժեն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վեներայի լեռնամեջը մոտ է գտնվում Այզենախին։ Խորհրդավոր մառախլապատ քարանձավի մեջ ճախրում են ծովահարսների ու հավերժահարսների խմբերը, կրքոտ պարով սեթևեթում են բաքոսուհիները։ Զվարճության այդ աշխարհում իշխում է Վեներան։ Բայց սիրո աստվածուհու գգվանքները չեն կարող փարատել Թանհոյզերի թախիծը. նա հիշում է իր հայրենիքը, զանգերի ձայնը, որը երկար ժամանակ չի լսել։ Վերցնելով տավիղը, նա փառաբանական երգ է նվիրում Վեներային, այն ավարտելով մի մեծ աղաչանքով՝ ազատ արձակել իրեն դեպի մարդիկ։ Իզուր է Վեներան հիշեցնում Թանհոյզերին միասին անցկացրած հաճելի ժամանակները, իզուր է լուտանքներ տեղում իր անհավատարիմ սիրեցյալի գլխին՝ նրա համար գուշակելով մեծ տառապանք մարդկային սառն ու անտարբեր աշխարհում. երգիչն արտասանում է Կույս Մարիամի անունը, և կախարդական քարանձավը վայրկենապես անհետանում է։

Վարտբուրգյան պալատը Այզենախում:

Թանհոյզերի առջև բացվում է ծաղկած հովտի տեսարանը՝ փռված Վարտբուրգյան ամրոցի առջև. մեղմիկ ղողանջում են արածող կովերի վզներից կախված զանգակները, նախրապանը սրինգ է նվագում և երգով ողջունում է գարնանը։ Հեռվից լսվում է ուխտավորների խմբերգը, որոնք ուխտի են գնում դեպի Հռոմ։ Այս խաղաղ ու հարազատ տեսարանի առջև Թանհոյզերի հոգին խորին հուզմունքով է պատվում։ Եղջերափողերի նվագն ազդարարում է Տյուրինգի կալվածատիրոջ և ասպետների անցնելը մոտակայքով, որոնք վերադառնում են որսից։ Նրանք ցնցվում են Թանհոյզերի հետ հանդիպմամբ, ով գոռոզաբար և անբարտավանորեն լքել էր իրենց շրջապատը։ Վոլֆրամ Էշենբախը կանչում է նրան ընկերների մոտ, բայց Թանհոյզերը համառորեն հրաժարվում է. նա պետք է հեռու փախչի այդ վայրերից։ Այդ ժամանակ Վոլֆրամն արտասանում է Էլիզաբեթի՝ կալվածատիրոջ ազգականուհու անունը. նա սպասում է իրեն, Թանհոյզերի երգերը կաշկանդել են աղջկա սիրտը։ Ասպետը, գրավվելով ջերմ հիշողություններով, կանգ է առնում։ Ասպետների հետ նա շտապում է Վարտբուրգ։ Տեսարան վարտբուրգյան պալատից. երգիչների մրցույթի սրահը։ Էլիզաբեթը սրտատրոփ սպասում է Թանհոյզերի հետ հանդիպմանը։ Նա վստահ է մոտալուտ երջանկությանը. Թանհոյզերը կհաղթի երգիչների մրցույթում և իր ձեռքը, որպես պարգև, կհանձնեն հաղթողին։ Վոլֆրամը ներկայացնում է Թանհոյզերին, և տեսնելով Էլիզաբեթի ուրախությունը, ում թաքուն սիրում է, տխուր հեռանում է, սիրահարներին թողնելով միայնակ։ Տոնական քայլերգի հնչյունների ներքո, փառաբանելով կալվածատիրոջը, հավաքվում են ասպետները՝ դիտելու մրցույթը։ Կալվածատերն առաջադրում է պոետական մրցույթի թեման. ո՞րն է սիրո էությունը։ Երգիչները վերցնում են իրենց տավիղները և առաջինը, վիճակահանությամբ, սկսում է Վոլֆրամը։ Զուսպ և հանդարտ իմպրովիզացիայով, մտածելով Էլիզաբեթի մասին, նա երգում է սիրո անաղարտ աղբյուրի մասին, որին երբեք չեն համարձակվում պղծել։ Մյուս երգիչները ևս, մեկը մյուսի ետևից, համակարծիք են ճշմարիտ սիրո նրա այս գաղափարին։ Բայց Թանհոյզերն այլ սեր էր ճաշակել, և վալտբուրգյան պալատի կամարների ներքո հնչում է կրքոտ օրհներգն՝ ի պատիվ Վեներայի, որը նա հյուսել էր Վեներայի լեռում։ Բոլորը վրդովվում են Թանհոյզերի հանդգնությունից։ Տիկնայք սարսափահար լքում են դահլիճը, ասպետները նետվում են նրա վրա՝ մերկացրած սրերով։ Բայց Էլիզաբեթն արիաբար կանգնում է նրանց միջև։ Կալվածատիրոջ ու ասպետների ներկայությամբ նա բացահայտ խոստովանում է իր սերը Թանհոյզերի հանդեպ՝ աղաչելով պահպանել նրա կյանքը։ Թանհոյզերը, մեղավորության զգացումով, չի կարողանում աչքերը բարձրացնել աղջկա վրա։ Կալվածատերը մահվան վճիռը փոխարինում է արտաքսմամբ։ Նա ոտք չի դնելու Տյուրինգի հողի վրա, քանի դեռ չի մարքվել մեղքից։ Հեռվից խմբերգի ձայն է հնչում. այն գալիս է ուխտավորների ամրոցի մոտից, ովքեր գնում են երկրպագելու Հռոմի պապին։ Եվ Թանհոյզերը, հրաժեշտ տալով ասպետներին, միանում է նրանց։ Հովիտը՝ փռված Վարտբուրգի առջև։ Աշուն է։ Ուխտավորները Հռոմից վերադառնում են հայրենիք։ Բայց զուր է Էլիզաբեթը նրանց շարքերում փնտրում Թանհոյզերին։ Նա աղոթքով դիմում է Կույս Մարիամին՝ խնդրելով վերցնել իր կյանքը՝ որպես սիրած մարդու մեղքերը քավող զոհաբերություն։ Վոլֆրամը փորձում է պահել Էլիզաբեթին, բայց նա շարժումով կանգնեցնում է նրան և դանդաղ հեռանում։ Մենակ մնալով, Վոլֆրամը վերցնում է տավիղը և հյուսում է մի երգ՝ երեկոյան երևացող գեղեցիկ ու անհասանելի աստղի մասին, որը լույս է սփռում խավարի մեջ, ինչպես Էլիզաբեթի հանդեպ իր սերը, որ լուսավորում է իրեն՝ կյանքի մռայլության մեջ։ Գալիս է գիշերը։ Հանկարծ հայտնվում է ևս մեկ ուխտավոր՝ ցնցոտիների մեջ, հյուծված։ Դժվարությամբ է Վոլֆրամը ճանաչում Թանհոյզերին։ Վերջինս դառնությամբ պատմում է Հռոմ կատարած իր ուխտագնացության մասին։ Նա գնացել էր անկեղծ ապաշխարության, երկար ճանապարհի դժվարությունն ուրախացրել էր իրեն, իսկ որպեսզի չտեսներ իտալական բնության գեղեցկությունը, փակել էր աչքերը։ Եվ ահա, իր առջև հայտնվել է Հռոմը և պապի փայլատակող պալատը։ Բայց պապը սարսափելի դատավճիռ է արտասանել. քանի դեռ իր ձեռքում չի ծաղկել գավազանը, Թանհոյզերը կլինի նզովյալ։ Այժմ նա մեկ ճամփա ունի՝ դեպի Վեներայի լեռը։ Նա եռանդով կանչում է սիրո աստվածուհուն, և լեռը բացվում է իր առջև։ Վեներան ձեռքով հրավիրում է նրան դեպի իր խորհրդավոր ըմպելիքը։ Իզուր է Վոլֆրամը փորձում ետ պահել ընկերոջը. նա անզոր է Վեներայի կախարդանքների առաջ։ Այդ ժամանակ Վոլֆրամն արտասանում է Էլիզաբեթի անունը, և Թանհոյզերը կանգնում է։ Վարտբուրգից գալիս են խմբերգի հնչյուններ. այն ուղեկցում է թաղման հանդիսավոր թափորին, որ տանում են Էլիզաբեթի դագաղը։ Ձեռքերը երկարելով դեպի նա՝ Թանհոյզերն ընկնում է մեռած։ Լուսանում է։ Ուխտավորների նոր խումբ է մոտենում։ Նրանք լուր են բերում մեծ հրաշքի մասին. Հռոմի պապի ձեռքերում ծաղկել է գավազանը։ Թանհոյզերի մեղքերը ներված են։

Երաժշտությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յոզեֆ Տիխաչեկը՝ Տանհոյզերի և Վիլհելմինա Շրյոդեր-Դևրիենտը՝ Վեներայի դերերում՝ օպերայի պրեմիերայի ժամանակ, 1845 թ.:

«Թանհոյզերը» տիպիկ ռոմանտիկական օպերա է, որոնց հատուկ են երևակայության ու իրականության հակադրությունը, հանդիսավոր երթերի տեսարանները, երգչախմբային ու նվագախմբային ընդարձակ կատարումները։ Գործող անձանց մեծ քանակն օպերային հաղորդում է շքեղություն և հոյակերտություն։ Մեծ տեղ է հատկացված բնության ու կենցաղի պատկերներին՝ քնարական դրամայի համար ձևավորելով գեղանկարային հետնապատկեր։ Մեծ նախերգանքում մեղեդայնորեն հակադրված են Թանհոյզերի հոգու համար պայքարող երկու աշխարհներ՝ մի կողմից խիստ բարոյական պարտքի աշխարհը, որ կերպավորված է ուխտավորների խմբերգային զուսպ ու վեհ թեմաներում, և մյուս կողմից՝ զգացմունքային հրճվալից աշխարհը, որը ներկայացնում է Վեներայի պոռթկուն, հրապուրիչ թագավորությունը։ Երևակայական ու կենցաղային տեսարանների հակադրությամբ կառուցվում է առաջին արարը։ Բաքոսյան տոնակատարությունը ներծծված է հոգնեցուցիչ անհանգստությամբ, աղմկոտ զվարճությամբ, բեմի ետևից հնչում է ծովահարսների զարմանահրաշ խմբերգը։ Պատկերի կենտրոնում Թանհոյզերի ու Վեներայի երկար զուգերգն է, որ բացահայտում է երկու բնավորությունների բախումը, երեք անգամ, հետզհետե ավելի ու ավելի զորեղ, հնչում է Վեներային նվիրված «Քեզ շնորհակալ եմ» աշխույժ, քայլերգային ոգով լեցուն փառաբանական օրհներգը, որին հակադրվում է Վեներայի շողոքորթող ու փաղաքշող փոքր մեներգը (արիոզո)՝ «Նայիր, իմ բարեկամ, ծաղկապատ, մշուշոտ հրաշալի քարանձավին» և ցասկոտ նզովքը՝ «Հեռացի՛ր, ով դու իմ անարգ ստրուկ»։

Առաջին արարի երկրորդ տեսարանը ողողված է խաղաղ ու պարզ լույսով։ Հնչում է հովվի հանդարտ խաղիկը։ Անգլիական եղջերափողի նվագակցությամբ հնչող «Ահա Հոլդան դուրս է գալիս լեռան ընդերքից» երգը փոխարինվում է ուխտավորների պարզ խմբերգով և վալտորնայի գունեղ հնչյուններով։ Արարն ավարտվում է փոթորկալից սեքստետով՝ ցնծացող տրամադրությամբ։

Երկրորդ արարը բաժանվում է երկու մասի՝ քնարական տեսարանի և զորեղ խմբերգային վերջաբանով։ Նվագախմբի մուտքում և Էլիզաբեթի «Օ, լուսավոր դահլիճ, արվեստի պալատ» արիայում իշխում է անհամբերության զգացում, ուրախ սպասում։ Տրամադրությամբ մոտ է նաև Էլիզաբեթի ու Թանհոյզերի քնարական զուգերգը։ Հանդիսավոր քայլերգը՝ խմբերգի հետ միասին, բեմ է ուղեկցում մրցույթի երգիչներին։ Այստեղ միմյանց են հաջորդում արիոզոներ (փոքր մեներգեր)՝ ասպետների կատարումները։ Աչքի է ընկնում Վոլֆրամի առաջին արիոզոն՝ «Հայացքս շփոթված է», զուսպ և խաղաղ, տավղի նվագակցությամբ։ Առավել հուզական է հնչում նրա երկրորդ՝ «Օ, երկինք, ես քեզ եմ աղաղակում» արիոզոն։ Նրա հետ անմիջապես համեմատության մեջ է մտնում Թանհոյզերի երգը՝ Վեներային նվիրված կրակոտ փառաբանությունը «Դիցուհի սիրո, միայն գովքի ես արժանի»։ Առանցքում Էլիզաբեթի՝ անկեղծ խնդրանքն է երգով՝ «Դժբախտ մեղավոր, որ զոհն ես կրքի», որ ուղեկցվում է երգչախմբի ու նվագախմբի շքեղորեն զարգացող վերջաբանով։ Արարն ավարտվում է խմբերգի զվարթ հնչյուններով։

Երրորդ արարը ձևավորված է ուխտավորների խմբերգերի հիման վրա, որի առանցքում երեք հերոսներին բնութագրող մեներգային դրվագներն են։ Նվագախմբային երկար կատարումը՝ «Թանհոյզերի ուխտագնացությունը», կանխանշում է նրա պատմության դրամատիզմը։ Արարի սկզբում հնչում է ուխտավորների երգի վսեմ թեման. «նորից կտեսնեմ քեզ, հայրենի եզերք» (սա նախերգանքի առաջին թեման է)։ Էլիզաբեթի հանդարտ ու լուսավոր «Ամենասուրբ Երկնային Թագուհի» աղոթքը փոխարինվում է Վոլֆրամի «Օ, դու երեկոյան աստղ» ռոմանսի ճոխ մեղեդիով։ Թանհոյզերի պատմությունը հարուստ է միմյանց հաջորդող հակադիր տրամադրություններով. Նրա կցկտուր ասմունքը հնչում է նվագախմբային թեմայի հետ՝ վերակերտելով տխուր թափորի պատկերը։ Կուրացուցիչ պայծառությամբ վեր է խոյանում Հռոմի պապի պալատի տեսարանը։ Հաջորդ տեսարանում (Թանհոյզեր և Վոլֆրամ), լսվում է Վեներայի թագավորության գայթակղիչ նվագախմբային մոտիվը, որ ծանոթ էր առաջին պատկերից։ Այն համեմվում է խմբերգի ոգեցունց հնչողությամբ, որ պսակվում է ուխտավորների երգչախմբի հզոր ու վսեմ երգով՝ Հռոմի պապի ձեռքում գավազանի ծաղկելու մասին։

«Թանհոյզերը» Փարիզում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վագները 1861 թվականին Փարիզում բեմադրեց «Թանհոյզեր» օպերան։ Վագներին առաջարկվեց երկրորդ գործողության մեջ մտցնել բալետ՝ համաձայն ֆրանսիական «մեծ» օպերայի ավանդությունների։ Չկամենալով նահանջել իր գեղարվեստական սկզբունքներից՝ Վագները հրաժարվեց դրանից և բալետի փոխարեն երկրորդ գործողության մեջ, ընդարձակեց առաջին գործողությունը՝ մտածելով փարիզեցիներին բավարարել բալետային այդ տեսարանով։ Սակայն փարիզյան ազնվականության ներկայացուչիցները՝ «Ժոկեյ կլուբի» անդամները, եկան երկրորդ գործողության սկզբում և կազմակերպեցին կանխօրոք նախապատրաստված օպերայի ձախողումը։ «Թանհոյզերին» Փարիզում սուլեցին։ Սա հասարակական մեծ սկանդալ էր, որին արձագանքեց մասնագիտական և ընդհանուր մամուլը։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

"100 Опер", издательство "Музыка", Ленинград, 1973.