Վարդակակաչ հայկական
| Վարդակակաչ հայկական | |
 Վարդակակաչ հայկական | |
| Դասակարգում | |
| Թագավորություն | Բույսեր (Plantae) |
| Տիպ/Բաժին | Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta) |
| Ենթատիպ | Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes) |
| Կարգ | Շուշանածաղկավորներ (Liliales) |
| Ընտանիք | Շուշանազգիներ (Liliaceae) |
| Ենթաընտանիք | Շուշանայիններ (Lilioideae) |
| Ցեղ | Վարդակակաչ (Tulipa) |
| Տեսակ | Վարդակակաչ հայկական (T. armena) |
| Միջազգային անվանում | |
| Tulipa armena | |
Վարդակակաչ հայկական (Tulipa armena, Armenian tulip), շուշանազգիների ընտանիքի սոխուկավոր բազմամյա բույսերի ցեղ։ Պատկանում է վարդակակաչի ասիական տեսակներին։ Հայրենիքը Հայկական լեռնաշխարհն է։ Հանդիպում է Հայաստանում, ժամանակակից Թուրքիայում, Իրանում և Հարավային Կովկասում[1]։
Նկարագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծայրահեղ անկայուն բույս է[2]։ Սոխուկը պատված է համեմատաբար սակավ մազմզուկներով, ցողունի երկարությունը 8-25 սմ է, տերևները 3-6 են, բավականին լայն, երկարությունը հասնում է 20 սմ-ի, պատված են մազիկներով կամ հարթ են, ունեն ալիքաձև եզրեր, գույնը՝ գորշ կանաչավուն[3]։ Ծաղիկները մեկական են, թասաձև և փոփոխական։ Հիմնականում կարմիր են՝ մուգ մանուշակագույն, սև կամ մուգ կանաչ բծերով, հաճախ դեղնավուն շերտաբծերով կամ դեղին[4]։ Որպես կանոն, ծաղկաթերթիկները օվալաձև են, սրածայր։ Առէջքները սև են կամ մուգ մանուշակագույն, փոշանոթները՝ դեղին կամ սև։ Հայկական վարդակակաչը հաճախ շփոթում են Վարդկակաչ Յուլիայի հետ, որի սոխուկն առավել մազմզոտ է[5]։
Բնական միջավայրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայկական վարդակակաչը տարածված է հյուսիս-արևելյան Թուրքիայում, Հարավային Կովկասում (Հայաստան, Վրաստան և Ադրբեջան) և հյուսիս-արևմտյան Իրանում[1]։ Հիմնականում աճում է ծովի մակարդակից 1000-2700 մ բարձրությունների միջև՝ լեռների քարքարոտ լանջերին։ Ծաղկում է ապրիլ-հունիս ամիսներին[3]։
Հանդիպում է նաև Թուրքիայի հարավ-արևմուտքում գտնվող Մարմարիսի թերակղզում՝ առավել ցածրադիր վայրերում[3]։ Հավանաբար այնտեղ հայտնվել է Օսմանյան կայսրության ժամանակներից, ուր տարվել է որպես զարդաբույս։
Տեսակն այժմ գտնվում է ոչնչացման վտանգի տակ՝ բնական միջավայրի և աճը խթանող պայմանների վատթարացման պատճառով։ Հիմնականում խոչընդոտ են հանդիսանում անտառօգտագործումը, արոտավայրերի ծայրահեղ չափերի հասնող ընդարձակումը, ճանապարհաշինարարությունը և էկոտուրիզմի հետ կապված խախտումները։ Ծաղկի այս տեսակն այժմ հանդիպում է միայն հյուսիս-արևելյան Անատոլիայում[6]։ Աճում է տափաստանային շրջաններում, թթվայնություն պարունակող և հումուսով հարուստ հողերում[7]։
Այլ անվանումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայկական վարդակակաչն առաջին անգամ նկարագրվել է 1859 թվականին, շվեյցարիացի բուսաբան, ճանապարհորդ և մաթեմատիկոս Պիեռ Էդմոն Բուասյեի կողմից՝ հյուսիս-արևելյան Թուրքիայում։ Հայաստանի և Արցախի լեռնային գոտիներում հայտնաբերված նմանատիպ վարդակակաչները կոչվում են Tulipa karabachensis, սակայն դա սոսկ Tulipa armena-ի հոմանիշն է[1][8]։ Արևելյան Թուրքիայում և հյուսիս-արևմտյան Իրանում հանդիպող՝ առավել մազմզոտ սոխուկներով ու առավել երկար ցողունով ծաղիկները կոչվում են Tulipa willmottiae Freyn[9]:
Tulipa mucronata Fomin, Tulipa karabachensis Grossh. pro parte, Tulipa confusa Gabrielian անուններով հայտնի ծաղիկները նույնպես հայկական վարդակակաչի անվանումներն են[10]։ Tulipa galatica անվանումով հայտնի է ծաղկի բացառապես դեղին տեսակը[11], իսկ Tulipa gumusanica անվանումով այն հայտնի է արդեն իսկ որպես առանձին տեսակ[7]։
Գործածում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայկական վարդակակաչը օգտագործվում է նաև այգեգործական նպատակներով։ Պահանջկոտ է արևի լույսի և ջերմության նկատմամբ, լավ է աճում չորային և շոգ պայմաններում[12]։
Տեսանյութ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 «Tulipa armena», World Checklist of Selected Plant Families, Royal Botanic Gardens, Kew, Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 15-ին
- ↑ Anna Pavord, The Tulip (London, Bloomsbury 1999) 22f
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Anna Pavord, The Tulip (London, Bloomsbury 1999) 289
- ↑ W. Marais, Notes on Tulipa (Liliaceae). Kew Bulletin 35/2, 1980, 257 f. Stable URL: https://www.jstor.org/stable/4114569
- ↑ Anna Pavord, The Tulip (London, Bloomsbury 1999) 23
- ↑ Terzioğlu, S.; Coşkunçelebi, K.; Ayaz, S. (2014). «Tulipa gumusanica». The IUCN Red List of Threatened Species 2014. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
- ↑ 7,0 7,1 Kamil Coşkunçelebi, Salih Terzioğlu, Zafer Türkmen, Serdal Makbul, Ayhan Usta 2008, A comparative study on two closely relative Tulipa L. taxa from NE Anatolia. Plant Systematics and Evolution 276/3-4, 191–198
- ↑ Christenhusz, Maarten J.M.; Govaerts, Rafaël; David, John C.; Hall, Tony; Borland, Katherine; Roberts, Penelope S.; Tuomisto, Anne; Buerki, Sven; Chase, Mark W.; Fay, Michael F. (2013), «Tiptoe through the tulips – cultural history, molecular phylogenetics and classification of Tulipa (Liliaceae)», Botanical Journal of the Linnean Society, 172 (3): 280–328, doi:10.1111/boj.12061
{{citation}}: Unknown parameter|lastauthoramp=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ W. Marais, Notes on Tulipa (Liliaceae). Kew Bulletin 35/2, 1980, 257. Stable URL: https://www.jstor.org/stable/4114569
- ↑ W. Marais, Notes on Tulipa (Liliaceae). Kew Bulletin 35/2, 1980, 258. Stable URL: https://www.jstor.org/stable/4114569
- ↑ Richard Wilford, Tulips, Species and hybrids for the gardener (Portland, Timber Press 2006), 80
- ↑ Richard Wilford, Tulips, Species and hybrids for the gardener (Portland, Timber Press 2006), 81
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վարդակակաչ հայկական» հոդվածին։ |
| ||||||
|