Հաշվապահական հաշվառում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Լուկա Պաչոլիի դիմանկարը
նկարիչ՝ Յակոպո դե Բարբարիի, 1945 թվական
Կապոդիմոնտե թանգարան

Հաշվապահական հաշվառում, տնտեսվարող սյուբեկտների, ինչպիսիք են՝ բիզնեսները և կորպորացիաները, ֆինանսական և ոչ ֆինանսական տեղեկատվության չափում, մշակում և հաղորդակցություն[1][2]։ Հաշվապահությունը, որը կոչվում է «բիզնեսի լեզու»[3], չափում է կազմակերպության տնտեսական գործունեության արդյունքները, և այդ տեղեկատվությունը փոխանցում է մի շարք օգտագործողների, ներառյալ ներդրողներին, պարտատերերին, ղեկավարությանը և կարգավորող մարմիններին[4]։ Հաշվապահության մասնագետները հայտնի են որպես հաշվապահներ։

Հաշվապահական հաշվառումը կարելի է բաժանել մի քանի ոլորտների՝ ֆինանսական հաշվառում, կառավարչական հաշվառում, արտաքին աուդիտ, հարկային հաշվառում և ծախսերի հաշվառում[5]։ Հաշվապահական տեղեկատվական համակարգերը նախագծված են օժանդակելու հաշվապահական գործառույթներին և հարակից գործողություններին։ Ֆինանսական հաշվառումը կենտրոնանում է կազմակերպության ֆինանսական տեղեկատվության վրա, ներառյալ ֆինանսական հաշվետվությունների պատրաստումը տեղեկատվության արտաքին օգտագործողներին, ինչպիսիք են ներդրողները, կարգավորողներն ու մատակարարները. և կառավարչական հաշվառումը կենտրոնանում է տեղեկատվության չափման, վերլուծության և հաշվետվությունների վրա՝ կառավարիչների կողմից ներքին օգտագործման համար[1]։ Ֆինանսական գործարքների գրանցումը, որպեսզի ֆինանսական հաշվետվությունների ամփոփագրերը կարողանանք ներկայացնել ֆինանսական հաշվետվություններում, հայտնի է որպես հաշվառում, որից կրկնակի գրանցումը ամենատարածված համակարգն է[6]։

Չնայած հաշվապահությունը գոյություն ուներ տարբեր ձևերի և մակարդակների մարդկային շատ հասարակությունների իմաստաբանության մեջ, այսօր օգտագործվող կրկնակի գրանցման համակարգը մշակվել է միջնադարյան Եվրոպայում, մասնավորապես՝ Վենետիկում և սովորաբար վերագրվում է իտալացի մաթեմատիկոս և ֆրանսիական վանական Լուկա Պաչոլիին[7]։ Ֆինանսական հաշվետվությունները սովորաբար աուդիտի են ենթարկվում հաշվապահական ընկերությունների կողմից և պատրաստվում են ընդհանուր ընդունված հաշվապահական սկզբունքներին համապատասխան։ Ընդհանուր ընդունված հաշվապահական սկզբունքները ստեղծվում են ստանդարտ կարգավորող տարբեր կազմակերպությունների կողմից, ինչպիսիք են Ֆինանսական հաշվետվությունների միջազգային ստանդարտների խորհուրդը (անգլ.՝ FASB) Միացյալ Նահանգներում և Միացյալ Թագավորությունում Ֆինանսական հաշվետվությունների խորհուրդը։ 2012 թվականի դրությամբ, բոլոր խոշոր տնտեսությունները ծրագրել են զուգամիտել կամ ընդունել Ֆինանսական հաշվետվությունների միջազգային ստանդարտները (ՖՀՄՍ)[8]։

Հաշվապահական հաշվառման առարկա և նրա կարևորագույն օբյեկտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշվապահական հաշվառում առարկան հասկանալու և սահմանելու համար պետք է պարզել, թե ինչն է հանդիսանում հաշվառման օբյեկտը։ Հաշվառման օբյեկտ հանդիսանում են բիզնեսի կազմակերպման համար անհրաժեշտ միջոցները և դրանց գոյացման աղբյուրները։ Ցանկացած տիպի գործունեություն ծավալելու համար անհրաժեշտ է ներդրված կապիտալ (սեփական), որը աղբյուր է տնտեսական միջոցների (մեքենաներ, սարքավորումներ, գույք, նյութեր) ձեռք բերելու համար։ Սեփական կապիտալի անբավարարության դեպքում, բիզնեսի կազմակերպման համար օգտագործում են փոխառու (ներգրավված) աղբյուրներ (բանկի կարճաժամկետ և երկարաժամկետ վարկերը, ստացված փոխառությունները և այլն)։ Տնտեսական գործունեության ընթացքում կազմակերպությունը ձեռք է բերում որոշակի պարտավորություններ մատակարարի նկատմամբ, խախտողների նկատմամբ և այլն։ Կազմակերպության տնտեսական միջոցները և դրանց գոյացման աղբյուրները տնտեսական գործառնությունների հետևանքով անընդհատ գտնվում են շարժի և փոփոխության մեջ։ Այսպիսով, հաշվապահական հաշվառման առարկան բիզնեսի կազմակերպման համար օգտագործվող տնտեսական միջոցներն են, դրանց գոյացման աղբյուրները, ինչպես նաև գործունեության ժամանակ տեղի ունեցող բոլոր տնտեսական գործառնությունները[9]։

Ակտիվների և դրանց գոյացման աղբյուրների դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կազմակերպության տնտեսական միջոցները ըստ իրացվելիության աստիճանի՝բաժանվում են 2 խմբի՝

  1. երկարաժամկետ (ոչ ընթացիկ) ակտիվներ
  2. կարճաժամկետ (ընթացիկ) ակտիվներ

Ոչ ընթացիկ ակտիվները 1 տարուց ավելի օգտագործվող այն միջոցներն են, որոնք ձեռք են բերվում երկարաժամկետ օգտագործման նպատակով և որոնց օգտագործումից ակնկալվում է ստանալ շահույթ։ Ոչ ընթացիկ ակտիվները նախատեսված չեն վաճառքի համար։ Դրանց թվին դասվում են շենքերը, սարքավորումները, գույքը, համակարգչային ծրագրերը, լիցենզիաները և այլն։ Ընթացիկ են կոչվում այն միջոցները, որոնք վաճառվում, օգտագործվում և սպառվում են 12 ամսից պակաս ժամկետում։ Ընթացիկ ակտիվներ են հանդիսանում նյութերը, արտադրանքը, ապրանքները, վաճառքի գծով դեբիտորական պարտքերը, դրամական միջոցները և այլն[10]։ Կազմակերպության տնտեսական միջոցների գոյացման աղբյուրները բաժանվում են 2 խմբի՝

  1. սեփական կապիտալ
  2. պարտավորություններ

Սեփական կապիտալը հիմնադիրների կողմից ներդրված կապիտալն է, բիզնեսի արդյունքում ստացված շահույթը, շահույթի հաշվին ձևավորված պահուստները և այլն։ Պարտավորություններն իրենց հերթին բաժանվում են 2 խմբի՝

  1. ոչ ընթացիկ պարտավորություններ
  2. ընթացիկ պարտավորություններ

Ոչ ընթացիկ պարտավորությունը ժամկետային այն պարտավորությունն է, որը պետք է մարվի մեկ տարուց ավելի ժամկետում։ Դրանք են բանկի երկարաժամկետ վարկերը, երկարաժամկետ ստացված փոխառությունները և այլն։ Ընթացիկ պարտավորությունը այն ժամկետային պարտավորությունն է, որը գոյանում է գործառնական գործունեության ժամանակ և մարվում են 12 ամսից պակաս ժամկետում։ Դրանք են բանկի կարճաժամկետ վարկերը, գնումների գծով կրեդիտորական պարտքերը(մատակարար), աշխատավարձի գծով կրեդիտորական պարտքերը և այլն[11]։

Հաշվապահական հաշվառման մեթոդ և նրա հիմնական տարրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինչպես ամեն մի գիտություն, հաշվապահական հաշվառման մասին գիտությունը նույնպես ունի իր ուսումնասիրման առանձնահատուկ եղանակները, որոնց ամբողջությունը կազմում է նրա մեթոդի բովանդակությունը։ Այդ առանձնահատուկ եղանակները կոչվում են հաշվապահական հաշվառման մեթոդի տարրեր[12]։ Դրանք են՝

  1. հաշվապահական հաշվեկշիռ
  2. ֆինանսական հաշվետվություն
  3. հաշվապահական հաշիվներ
  4. կրկնակի գրանցման եղանակ
  5. փաստաթղթավորում
  6. գույքագրում
  7. գնահատում
  8. կալկուլյացիա

Հաշվապահական հաշվեկշիռը կազմակերպության տնտեսական միջոցների և դրանց գոյացման աղբյուրների արտացոլումն է որոշակի ժամկետում դրամական արտահայտությամբ։ Այն կարևոր նշանակություն ունի յուրաքանչյուր կազմակերպության տնտեսական գործունեությունը հաշվառելու, կառավարելու, վերահսկելու և համապատասխան օգտագործողներին հաշվետվություն ներկայացնելու համար։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն հաշվետու ժամանակաշրջանի վերջում կազմում է ֆինանսական հաշվետվություն, որը կազմված է մի շարք ձևերից։ Հաշվետվության ձևերից առաջինը հաշվապահական հաշվեկշիռն է։ Ֆինանսական հաշվետվության նպատակը կազմակերպության ֆինանսական վիճակի, գործունեության արդյունքների վերաբերյալ ճշգրիտ տեղեկատվության ներկայացնում է այդ հաշվետվությունը օգտագործողներին (բաժնետերերը, կառավարող անձնակազմը, կազմակերպության աշխատողները, պետական մարմինները և այլն), որը նրանց անհրաժեշտ է տնտեսական որոշումներ կայացնելու համար։ Ֆինանսական հաշվետվությունը բացի հաշվապահական հաշվեկշռից ընդգրկում է նաև հաշվետվության մի շարք այլ ձևեր, որոնք արտացոլում են կազմակերպության հաշվետու ժամանակաշրջանի տնտեսական գործունեության կարևոր կողմերը։ Կազմակերպության տնտեսական գործունեության գործընթացում անընդհատ փոփոխությունների են ենթարկվում նրա ակտիվները, սեփական կապիտալը և պարտավորությունները։ Այդ փոփոխությունների ընթացիկ հաշվառումը կազմակերպելու նպատակով ակտիվների, սեփական կապիտալի և պարտավորությունների առանձին խմբերի, ենթախմբերի և տեսակների համար բացվում են առանձին հաշվապահական հաշիվներ։ Դրանք հատուկ ձևի և բովանդակության, 2 կողմից բաղկացած աղյուսակներ են, որոնց մեջ գրանցվում են մնացորդները և կատարված փոփոխությունները։ Հաշվետու ժամանակաշրջանի վերջում որոշվում է յուրաքանչյուր հաշվի մնացորդը և ստացված մնացորդներով կազմվում է հաշվեկշիռ[13]։ Հաշվապահական հաշիվներում տնտեսական գործառնությունների հետևանքով առաջացած փոփոխությունները գրանցվում են կրկնակի գրանցման եղանակով, այսինքն՝ գործառնության գումարը միաժամանակ գրանցվում է 2 տարբեր հաշիվներում։ Հաշիվներում գրանցումներ կատարելու այս եղանակը յուրահատուկ է միայն հաշվապահական հաշվառմանը։ Կրկնակի գրանցման եղանակը հնարավորություն է ստեղծում ստուգելու կատարված գրանցումների ճշտությունը և ապահովում է գործառնությունների փոխադարձ կապի արտացոլումը։ Կազմակերպությունում կատարված յուրաքանչյուր գործառնության համար լրացվում է համապատասխան ձևի փաստաթուղթ։ Գործառնությունների առաջացրած փոփոխությունները հաշիվներում գրանցվում են այդ փաստաթղթերի հիման վրա։ Փաստաթղթերի կազմումը կոչվում է փաստաթղթավորում կամ սկզբնական հաշվառում։ Կազմակերպության միջոցների կազմում առաջացած որոշ փոփոխություններ հաշվառելու, դրանց առկա չափը որոշելու համար կատարվում է գույքագրում։ Գույքագրումը հատկապես կարևոր նշանակություն ունի ապրանքանյութական, գույքային և դրամական միջոցների չափը որոշելու, նյութական պատասխանատու անձանց վստահված արժեքների պահպանումը ստուգելու համար՝ օգտվելով ընթացիկ հաշվառման տվյալներից կարելի է պատասխանել այն հարցին, թե տվյալ պատասխանատու անձի մոտ որքան արժեքներ պետք է լինեն այս կամ այն պահին, բայց թե իրականում որքան են այդ արժեքները, կարելի է պարզել միայն գույքագրման միջոցով[14]։ Կազմակերպության տնտեսական միջոցները և դրանց գոյացման աղբյուրները տնտեսական գործառնության գործընթացում դրանց կազմում առաջացած փոփոխությունները ընդհանրացնելու և հաշիվներում արտացոլելու համար կատարվում է դրանց գնահատում։ Գնահատումը տնտեսական միջոցները և դրանց գոյացման աղբյուրները դրամական չափիչով արտահայտելու եղանակ է։ Դրամական գնահատման միջոցով հնարավոր է որոշել թողարկված արտադրանքի յուրաքանչյուր տեսակի 1 միավորի փաստացի ինքնարժեքը։ Միավոր արտադրանքի ինքնարժեքի հաշվարկը կոչվում է կալկուլյացիա[15]։

Հաշվապահական հաշվեկշռի կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշվապահական հաշվեկշիռը արտացոլում է կազմակերպության տնտեսական միջոցների և դրանց գոյացման աղբյուրները՝ որոշակի ժամանակի դրությամբ դրամական արտահայտությամբ։ Հաշվապահական հաշվեկշիռը սովորաբար կազմվում է հաշվետու ժամանակաշրջանի վերջի դրությամբ (տարի, եռամսյակ, ամիս)։ Հաշվապահական հաշվեկշիռը երկկողմանի մի աղյուսակ է, որի ձախ մասը կոչվում է ակտիվ, աջ մասը՝ պասիվ։ Հաշվեկշռում տնտեսական միջոցները և դրանց գոյացման աղբյուրները արտացոլվում են առանձին բաժիններով։ Յուրաքանչյուր բաժին ընդգրկում է տնտեսական միջոցների և դրանց գոյացման աղբյուրների առանձին տեսակներ, որոնք կոչվում են հաշվեկշռի հոդվածներ։

Հաշվեկշռի ակտիվ կողմը կազմված է 2 բաժնից՝

  1. ոչ ընթացիկ ակտիվներ,
  2. ընթացիկ ակտիվներ։

Հաշվեկշռի պասիվ կողմը բաղկացած է 3 բաժիններից՝

  1. սեփական կապիտալ,
  2. ոչ ընթացիկ պարտավորություններ,
  3. ընթացիկ պարտավորություններ։

Հաշվեկշռի ակտիվ կողմի հոդվածների գումարների հանրագումարը պետք է միշտ հավասար լինի հաշվեկշռի պասիվ կողմի հոդվածների գումարների հանրագումարին։ Այսինքն, այն պետք է բավարարի հետևյալ հավասարմանը՝

         Ակտիվ = Սեփական կապիտալ + պարտավորություն[16]։

Հաշվեկշռի հոդվածներում տեղի ունեցող փոփոխություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական գործառնությունների հետևանքով հաշվեկշռում տեղի ունեցող փոփոխությունները բածանվում են 4 խմբի՝

  1. ակտիվային,
  2. պասիվային,
  3. ակտիվապասիվային ավելացում,
  4. ակտիվապասիվային պակասեցում։

Ակտիվային կոչվում են այն փոփոխությունները, որոնք փոփոխություններ են առաջացնում հաշվեկշռի ակտիվ կողմում գտնվող 2 հոդվածներում։ Մի հոդվածում գումարը ավելանում է, իսկ մյուսում՝ նվազում, այդ դեպքում ակտիվ կողմի հանրագումարը մնում է անփոփոխ, հետևաբար պահպանվում է հաշվեկշռի 2 կողմերի հավասարությունը։

Պասիվային կոչվում են այն փոփոխությունները, որոնք փոփոխություններ են առաջացնում հաշվեկշռի պասիվ կողմում գտնվող 2 հոդվածներում։ Մի հոդվածում գումարը ավելանում է, իսկ մյուսում՝ նվազում, այդ դեպքում պասիվ կողմի հանրագումարը մնում է անփոփոխ, հետևաբար պահպանվում է հաշվեկշռի 2 կողմերի հավասարությունը։

Ակտիվապասիվային կոչվում են այն փոփոխությունները, որոնք փոփոխություն են առաջացնում հաշվեկշռի և ակտիվում, և պասիվում միաժամանակ, ավելանում կամ պակասում է միևնույն գումարի չափով՝ պահպանելով 2 կողմերի հավասարությունը[17]։

Ֆինանսական հաշվետվություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ «Հաշվապահական հաշվառման մասին» ՀՀ օրենքի հանրապետությունում սահմանված կարգով պետական գրանցում ստացած բոլոր կազմակերպությունները պարտավոր են վարել իրենց ֆինանսատնտեսական գործունեության հաշվապահական հաշվառումը, որի միջոցով հավաքագրված տեղեկատվությունը պետք է ընդհանրացվի և ներկայացվի ֆինանսական հաշվետվությունների տեսքով[18]։

Ֆինանսական հաշվետվությունները կազմակերպության ֆինանսական վիճակի և ֆինանսական արդյունքների համակարգված ներկայացումն են։ Ֆինանսական հաշվետվությունների նպատակը կազմակերպության ֆինանսական վիճակի, ֆինանսական արդյունքների և դրամական միջոցների հոսքերի վերաբերյալ տեղեկատվության տրամադրումն է, որն օգտակար է օգտագործողների լայն շրջանակների կողմից տնտեսական որոշումներ կայացնելու համար։ Ֆինանսական հաշվետվությունները նաև ցուցադրում են կազմակերպության ղեկավարության կողմից իրեն վստահված ռեսուրսների կառավարումը։ Այս նպատակն ապահովելու համար ֆինանսական հաշվետվություններում ներկայացվում են տեղեկություններ կազմակերպության՝

  1. ակտիվների,
  2. պարտավորությունների,
  3. սեփական կապիտալի,
  4. եկամուտների և ծախսերի, ներառյալ օգուտների և կորուստների,
  5. սեփականատիրական հարաբերություններից բխող` սեփականատերերի կողմից ներդրումների և սեփականատերերին բաշխումների,
  6. դրամական միջոցների հոսքերի վերաբերյալ։

Նշված տեղեկատվությունը ծանոթագրություններում ներառված այլ տեղեկատվության հետ միասին օժանդակում է ֆինանսական հաշվետվություններ օգտագործողներին կանխատեսելու կազմակերպության ապագա դրամական միջոցների հոսքերը, մասնավորապես դրանց ժամկետներն ու որոշակիությունը[19]։

Ֆինանսական հաշվետվությունների ամբողջական փաթեթը ներառում է՝

  1. ֆինանսական վիճակի մասին հաշվետվություն,
  2. շահույթի կամ վնասի և այլ համապարփակ ֆինանսական արդյունքի մասին հաշվետվություն,
  3. սեփական կապիտալում փոփոխությունների մասին հաշվետվություն,
  4. դրամական միջոցների հոսքերի մասին հաշվետվություն,
  5. ծանոթագրություններ, որոնք բաղկացած են հաշվապահական հաշվառման քաղաքականության նշանակալի մասերի վերաբերյալ համառոտագրից և այլ բացատրական տեղեկատվությունից։

Հաշվապահական հաշիվներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կազմակերպությունները իրենց գործունեության ընթացքում իրականացնում են բազմաթիվ տնտեսական գործառնություններ, որոնք պահանջում են արտացոլել ընթացիկ հաշվառման մեջ։ Այդ նպատակով օգտագործվում են տնտեսական միատարրության սկզբունքի հիման վրա կառուցված հաշվապահական հաշիվները։ Տնտեսական միջոցների և դրանց գոյացման աղբյուրների յուրաքանչյուր հոդվածի համար նախատեսվում է առանձին հաշվապահական հաշիվ։ Հաշվապահական հաշիվը երկկողմանի մի աղյուսակ է, որի ձախ մասը կոչվում է դեբետ, իսկ աջը՝ կրեդիտ։ Յուրաքանչյուր հաշվում գրանցվում են սկզբնական և վերջնական մնացորդները, գրանցված գործառնությունների գումարը, որոնց հանրագումարները անվանում են շրջանառություն։ Յուրաքանչյուր հաշվում որոշվում են դեբետային և կրեդիտային շրջանառությունը։

Կախված բովանդակությունից հաշվապահական հաշիվները բաժանվում են 3 խմբի՝

  1. ակտիվային,
  2. պասիվային,
  3. ակտիվապասիվային։

Ակտիվային կոչվում են այն հաշիվները, որոնք գտնվում են հաշվեկշռի ակտիվ կողմում։ Դրանք են, օրինակ՝ հիմնական միջոցները, ոչ նյութական ակտիվները, հումք և նյութերը, ապրանքները, դեբիտորական պարտքերը, դրամական միջոցները և այլն։ Ակտիվային հաշիվներում սկզբնական մնացորդը, ավելացումները և վերջնական մնացորդը գտնվում է դեբետում, իսկ նվազեցումները՝ կրեդիտում։ Ակտիվային հաշիվները պետք է ունենան միայն դեբետային մնացորդ։ Ակտիվային հաշիվներում դեբետային մնացորդը որոշվում է հետևյալ բանաձևով[20]՝

Վերջնական մնացորդ = Սկզբնական մնացորդ + Դեբետային շրջանառություն (ավելացումեր) - Կրեդիտային շրջանառություն (նվազեցումներ)։

Պասիվային կոչվում են այն հաշիվները, որոնք գտնվում են հաշվեկշռի պասիվ կողմում։ Դրանք են, օրինակ՝ կանոնադրական կապիտալը, էմիսիոն եկամուտը, երկարաժամկետ և կարճաժամկետ վարկերն ու փոխառությունները, կարճաժամկետ կրեդիտորական պարտքերը և այլն։ Պասիվային հաշիվներ են նաև եկամուտները հաշվառող հաշիվները, որոնք ավելացնում են սեփական կապիտալը։ Պասիվային հաշիվներում սկզբնական մնացորդը, ավելացումները և վերջնական մնացորդը գրանցվում է կրեդիտում, իսկ նվազեցումները՝ դեբետում։ Պասիվային հաշիվները պետք է ունենան միայն կրեդիտային մնացորդ։ Պասիվային հաշիվներում կրեդիտային մնացորդը որոշվում է հետևյալ բանաձևով[21]՝

Վերջնական մնացորդ = Սկզբնական մնացորդ + Կրեդիտային շրջանառություն (ավելացումեր) - Դեբետային շրջանառություն (նվազեցումներ)։

Ակտիվապասիվային կոչվում են այն հաշիվները, որոնք կախված իրավիճակից կարող են հանդես գալ կամ ակտիվային, կամ պասիվային հաշվի դերում։ Դրանք են, օրինակ՝ շահույթ կամ վնաս արտացոլող բոլոր հաշիվները։ Շահույթի առաջացման դեպքում դրանք հանդես են գալիս որպես պասիվայի հաշիվ և ավելացնում են սեփական կապիտալը, իսկ վնասի դեպքում՝ ակտիվային հաշիվ, որը նվազեցնում է սեփական կապիտալի գումարը[22]։

Հաշվապահական հաշիվների դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընթացիկ հաշվառման աշխատանքների ճշտությունը մեծ չափով պայմանավորված է կատարված գործառնությունների առաջացրած փոփոխությունների վերաբերյալ հաշվապահական թղթակցությունների ճիշտ որոշմամբ։ Հաշիվների թղթակցությունը ճիշտ որոշելու համար պետք է լավ ճանաչել հաշվապահական հաշվառման մեջ օգտագործվող բոլոր առաջին և երկրորդ կարգի հաշիվները, որոնց թիվն անցնում է մի քանի հարյուրից։ Օգտագործվող հաշիվները իրենց բովանդակությամբ, նշանակմամբ և դրանց մեջ գրանցումներ կատարելու կարգով իրարից տարբերվում են, սակայն հաշիվների տարբեր խմբեր ունեն ընդհանուր հատկանիշներ, և հաշիվների խմբավորումը ըստ միանման հատկանիշների բավականին հեշտացնում է դրանց ուսումնասիրությունը և օգտագործումը։ Հաշիվների այդպիսի խմբավորումը կոչվում է հաշիվների դասակարգում։

Հաշիվները դասակարգվում են ըստ մի քանի հատկանիշների[23]՝

  1. ըստ տնտեսական բովանդակության,
  2. ըստ նշանակման և կառուցվածքի,
  3. ըստ հաշվապահական հաշվեկշռում արտացոլելու հատկանիշի,
  4. ըստ հաշվեկշռի ակտիվում և պասիվում գտնվելու հատկանիշի,
  5. ըստ հաշիվներում տվյալների մանրամասնեցման աստիճանի։

Ըստ տնտեսական բովանդակության[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ տնտեսական բովանդակության բոլոր առաջին կարգի հաշիվները ստորաբաժանվում են հետևյալ խմբերի՝ ֆինանսական հաշվառման և կառավարչական հաշվառման հաշիվների։ Ֆինանսական հաշվառման հաշիվները ստորաբաժանվում են հաշվեկշռային հաշիվների և գործունեության արդյունքները հաշվառող հաշիվների։ Գործունեության արդյունքները արտացոլող հաշիվներն են կազմակերպության եկամուտներն ու ծախսերը։ Հաշվեկշռային հաշիվները իրենց հերթին ստորաբաժանվում են կազմակերպության ակտիվները հաշվառող հաշիվներ (ընթացիկ և ոչ ընթացիկ), սեփական կապիտալը հաշվառող հաշիվներ, պարտավորությունները հաշվառող հաշիվներ (ընթացիկ և ոչ ընթացիկ)։

Կառավարչական հաշվառման հաշիվները նախատեսված են արտադրական ծախսումների և արտադրանքի ինքնարժեքի, ինչպես նաև ոչ ընթացիկ ակտիվների կառուցման և մշակման ծախսումների վերաբերյալ տեղեկատվության ընդհանրացման համար։ Այդ հաշիվները օգտագործվում են կազմակերպությունում կառավարչական որոշումներ ընդունելու նպատակով։ Կառավարչական հաշվառման հաշիվները կարելի է բաժանել երկու խմբի արտադրական ծախսումները հաշվառող հաշիվներ (81 խմբի հաշիվներ) և ոչ ընթացիկ ակտիվների ստեղծման ծախսումները հաշվառող հաշիվներ(82 խմբի հաշիվներ)։ Առաջին խմբին վերաբերում են 811«Հիմնական արտադրություն», 812«Օժանդակ արտադրություն», 813«Անուղղակի արտադրական ծախսումներ» հաշիվները, իսկ երկրորդ խմբին՝ 821«Հիմնական միջոցների կառուցման (ստեղծման) ծախսումներ», 822«Սարքավորումների տեղակայման ծախսումներ», 823«Ոչ նյութական ակտիվների ներստեղծման ծախսումներ» և այլ հաշիվները[24]։

Ըստ նշանակման և կառուցվածքի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ նշանակման և կառուցվածքի հաշիվները լինում են՝

  1. հիմնական հաշիվներ
  2. կարգավորող հաշիվներ
  3. գործառնական հաշիվներ
  4. ֆինանսահետևանքային հաշիվներ[25]։

Հիմնական հաշիվներն այն բոլոր հաշիվներն են, որոնք նախատեսված են կազմակերպության ակտիվների, սեփական կապիտալի, պարտավորությունների, եկամուտների և ծախսերի, ինչպես նաև ակտիվների ստեղծման ծախսումների վերաբերյալ տեղեկատվության արտացոլման համար։ Հիմնական հաշիվները ստորաբաժանվում են հետևյալ ենթախմբերի՝

  • գույքանյութական հաշիվներ՝ մաշվող հիմնական միջոցները, հողամասերը, կենսաբանական ակտիվները, նյութերը, արտադրանքը, ապրանքները և այլն,
  • դրամական միջոցների հաշիվներ՝ դրամարկղը, հաշվարկային հաշիվը, արտարժույթային հաշիվը և այլ հաշիվներ բանկերում,
  • կապիտալը և պահուստները հաշվառող հաշիվներ՝ կանոնադրական կապիտալը, էմիսիոն եկամուտը, պահուստային կապիտալը, վերագնահատման պահուստը և այլ հաշիվներ,
  • հաշվարկային հաշիվներ՝ գործառնական և այլ դեբիտորական պարտքերը, ինչպես նաև գործառնական և այլ կրեդիտորական պարտքերը,
  • ֆինանսական ներդրումները և պարտավորությունները հաշվառող հաշիվներ՝ ընթացիկ և ոչ ընթացիկ ֆինանսական ակտիվները և կարճաժամկետ ու երկարաժամկետ վարկերն ու փոխառությունները։

Կարգավորող հաշիվները լրացնում, ճշգրտում են հիմնական հաշիվների գումարները։ Դրանք հաշվապահական հաշվեկշռում չեն գրվում, այլ հանվում են հիմնական հաշիվների գումարներից։ Կարգավորող հաշիվները բաժանվում են՝

  • ակտիվային կարգավորող հաշիվների՝ չվճարված կապիտալը(312), հետգնված կապիտալը(313), միջանկյալ շահաբաժինները(344), չկրած տոկոսային ծախսերը(414) և այլն,
  • պասիվային կարգավորող հաշիվների՝ հիմնական միջոցների մաշվածությունը(112), ներդրումային գույքի մաշվածությունը(123), ոչ նյութական ակտիվների ամորտիզացիան(132), դեբիտորական պարտքերի հնարավոր կորուստների պահուստը(223), պաշարների արժեքի նվազումը(218), չվաստակած եկամուտը(147) և այլն։

Գործառնական հաշիվները նախատեսված են կազմակերպության տնտեսական գործընթացները հաշվառելու և արտացոլելու համար։ Գործառնական հաշիվները դասակարգվում են՝

  • կալկուլյացիոն հաշիվների՝ 811«Հիմնական արտադրություն», 812«Օժանդակ արտադրություն»,
  • հավաքման-բաշխման հաշիվների՝ 813«Անուղղակի արտադրական ծախսումներ»,
  • եկամուտները հաշվառող հաշիվների՝ գործառնական գործունեությունից եկամուտներ, շարունակվող գործունեության այլ եկամուտներ, ընդհատված գործունեությունից եկամուտներ,
  • ծախսերը հաշվառող հաշիվների՝ գործառնական գործունեությունից ծախսեր, շարունակվող գործունեության այլ ծախսեր, ընդհատված գործունեությունից ծախսեր։

Ֆինանսահետևանքային հաշիվներն օգտագործվում են կազմակերպության տնտեսական գործունեության ֆինանսական արդյունքները հաշվառելու և բաշխելու համար։ Ֆինանսահետևանքային հաշիվները բաժանվում են՝

  • հետևանքային բաշխման հաշիվների՝ 331«ֆինանսական արդյունք», 341«Նախորդ տարիների ֆինանսական արդյունքների ճշգրտում»,
  • հետևանքային հաշիվների՝ 342«Նախորդ տարիների չբաշխված շահույթ», 343«Հաշվետու տարվա զուտ շահույթ(վնաս)»[26]։

Ըստ հաշվապահական հաշվեկշռում արտացոլելու հատկանիշի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ հաշվապահական հաշվեկշռում արտացոլելու հատկանիշի հաշիվները դասակարգվում են հաշվեկշռային և արտահաշվեկշռային հաշիվներ։ Հաշվեկշռային հաշիվները նախատեսված են կազմակերպության ակտիվների, սեփական կապիտալի և պարտավորությունների հաշվառման համար (1-5-րդ դասի հաշիվները)։ Յուրաքանչյուր հաշվետու ժամանակաշրջանի վերջում ֆինանսական վիճակի մասին հաշվետվությունում արտացոլվում են այս հաշիվների մնացորդները (դեբետային կամ կրեդիտային)։ Արտահաշվեկշռային հաշիվները նախատեսված են կազմակերպությանը չպատկանող, բայց ժամանակավորապես նրա տրամադրության կամ օգտագործման տակ գտնվող ակտիվների (գործառնական վարձակալությամբ ընդունված հիմնական միջոցներ, պատասխանատու պահպանման, վերամշակման ընդունված ապրանքանյութական արժեքներ, հավատարմագրային պայմանագրի համաձայն կառավարվող միջոցներ, կոմիսիայի և կոնսիգնացիայի պայմանագրերի համաձայն ստացված միջոցներ և այլն), պայմանական ակտիվների և պարտավորությունների առկայության և շարժի վերաբերյալ տեղեկատվության ընդհանրացման, ինչպես նաև առանձին գործառնությունների վերահսկման համար(9-րդ դասի հաշիվները)։ Արտահաշվեկշռային հաշիվներում գրանցումները կատարվում են միակի գրանցման սկզբունքով, այսինքն միայն տվյալ հաշվի դեբետում կամ տվյալ հաշվի կրեդիտում[27]։

Ըստ հաշվեկշռի ակտիվում և պասիվում գտնվելու հատկանիշի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ հաշվեկշռի ակտիվում և պասիվում գտնվելու հատկանիշի հաշիվները բաժանվում են ակտիվային և պասիվային հաշիվների։ Ակտիվային հաշիվները հաշվեկշռի ակտիվի հոդվածների համար բացված հաշիվներն են, իսկ պասիվային հաշիվները՝ հաշվեկշռի պասիվի հոդվածների համար բացված հաշիվները։ Կան նաև ակտիվապասիվային հաշիվներ, որոնք կարող են հանդես գալ կա՛մ ակտիվային, կա՛մ պասիվային հաշիվների դերում[28]։

Ըստ հաշիվներում տվյալների մանրամասնեցման աստիճանի[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ հաշիվներում տվյալների մանրամասնեցման աստիճանի հաշվապահական հաշիվները լինում են սինթետիկ հաշիվներ, ենթահաշիվներ և անալիտիկ հաշիվներ:Սինթետիկ հաշիվները արտացովում են ընդհանրացված տեղեկատվություն տնտեսապես միատար խմբերի, օրինակ գույքի, պարտավորությունների վերաբերյալ դրամական արտահայտությամբ (օրինակ՝ մաշվող հիմնական միջոցները, նյութերը, դրամարկղ, կրեդիտորական պարտքերը և այլն)[29]։

Անալիտիկ հաշիվները մանրամասնեցնում են սինթետիկ հաշիվների բովանդակությունը, տվյալները արտացոլելով ըստ գույքի կամ պարտավորությունների առանձին տարրերի՝ արտացոլված բնեղեն և դրամական չափիչներով։ Օրինակ «Ապրանքներ» սինթետիկ հաշվին կից բացված անալիտիկ հաշիվները պարունակում են տեղեկատվություն կազմակերպությունում առկա ապրանքների առանձին տեսակների վերաբերյալ։

Ենթահաշվարկները հանդիսանում են միջանկյալ հաշիվներ սինթետիկ և անալիտիկ հաշիվների միջև, նախատեսված են տվյալ սինթետիկ հաշվի սահմաններում անալիտիկ հաշիվների տվյալների լրացուցիչ խմբավորման համար։ Մի քանի միատեսակ անալիտիկ հաշիվների խմբավորման արդյունքում ձևավորվում է մեկ ենթահաշիվ, իսկ մի քանի ենթահաշիվների խմբավորման արդյունքում ձևավորվում է մեկ սինթետիկ հաշիվ[30]։

Հաշվապահական հաշվառման հաշվային պլան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշվապահական հաշվառման հաշվային պլանը կազմակերպության վրա ազդող իրադարձությունների և դրա կողմից իրականացվող գործառնությունների փաստերի՝ հաշվապահական հաշվառման մեջ գրանցման և խմբավորման սխեմա է։ Հաշվային պլանը կազմված է ըստ տնտեսական բովանդակության դասակարգված հաշիվներից և ներառում է հաշիվների դասեր, հաշիվների խմբեր, առաջին կարգի հաշիվներ (սինթետիկ հաշիվներ) և երկրորդ կարգի հաշիվներ (ենթահաշիվներ)։

Հաշվային պլանը ներառում է 9 դաս[31]՝

  1. Ոչ ընթացիկ ակտիվներ,
  2. Ընթացիկ ակտիվներ,
  3. Սեփական կապիտալ,
  4. Ոչ ընթացիկ պարտավորություններ,
  5. Ընթացիկ պարտավորություններ,
  6. Եկամուտներ,
  7. Ծախսեր,
  8. Կառավարչական հաշվառման հաշիվներ,
  9. Արտահաշվեկշռային հաշիվներ։

1-7 դասերն ընդգրկում են ֆինանսական հաշվառման հաշիվները, 8-րդ դասը՝ կառավարչական հաշվառման, և 9-րդ դասը՝ արտահաշվեկշռային հաշիվները։ Ֆինանսական հաշվառման հաշիվներն օգտագործվում են ֆինանսական հաշվետվություններում արտացոլման ենթակա տեղեկատվության ընդհանրացման համար։ Դրանք բաժանվում են հաշվեկշռային հաշիվների (1-5 դասեր) և գործունեության արդյունքների հաշիվների (6-7 դասեր)։ Հաշվեկշռային հաշիվները նախատեսված են կազմակերպության ակտիվների, սեփական կապիտալի և պարտավորությունների հաշվառման համար։ Յուրաքանչյուր հաշվետու ժամանակաշրջանի վերջում ֆինանսական վիճակի մասին հաշվետվությունում արտացոլվում են այս հաշիվների մնացորդները (դեբետային կամ կրեդիտային)։

Գործունեության արդյունքների հաշիվները նախատեսված են կազմակերպության եկամուտների և ծախսերի հաշվառման համար։ Յուրաքանչյուր հաշվետու ժամանակաշրջանի վերջում այս հաշիվների զուտ շրջանառությունը (դեբետային՝ ծախսերի գծով և կրեդիտային՝ եկամուտների գծով), իսկ սահմանված դեպքերում՝ դրանց տարբերությունը տեղափոխվում է համապարփակ ֆինանսական արդյունքների մասին հաշվետվություն։

Կառավարչական հաշվառման հաշիվները նախատեսված են արտադրական ծախսումների և արտադրանքի, աշխատանքների, ծառայությունների ինքնարժեքի, ինչպես նաև ոչ ընթացիկ նյութական և ոչ նյութական ակտիվների կառուցման (ստեղծման) և մշակման ծախսումների վերաբերյալ տեղեկատվության ընդհանրացման համար, որոնք օգտագործվում են կազմակերպությունում՝ կառավարչական որոշումներ ընդունելու նպատակով։

Արտահաշվեկշռային հաշիվները նախատեսված են կազմակերպությանը չպատկանող, բայց ժամանակավորապես նրա տրամադրության կամ օգտագործման տակ գտնվող ակտիվների (գործառնական վարձակալությամբ ընդունված հիմնական միջոցներ, պատասխանատու պահպանման, վերամշակման ընդունված ապրանքանյութական արժեքներ, հավատարմագրային պայմանագրի համաձայն կառավարվող միջոցներ, կոմիսիայի և կոնսիգնացիայի պայմանագրերի համաձայն ստացված միջոցներ և այլն), պայմանական ակտիվների և պարտավորությունների առկայության և շարժի վերաբերյալ տեղեկատվության ընդհանրացման, ինչպես նաև առանձին գործառնությունների վերահսկման համար[32]։

Հաշիվների կոդավորումը կառուցված է հետևյալ կերպ՝

  • հաշիվների դասերը նշված են միանիշ թվով՝ 1-ից մինչև 9-ը,
  • հաշիվների խմբերը նշված են երկնիշ թվով, որոնցից առաջինը ցույց է տալիս դասի ծածկագիրը, իսկ երկրորդը՝ խմբի համարը,
  • առաջին կարգի հաշիվները նշված են եռանիշ թվով, որոնցից առաջին երկուսը ցույց են տալիս խմբի ծածկագիրը, երրորդը՝ առաջին կարգի հաշվի համարը,
  • երկրորդ կարգի հաշիվները նշված են քառանիշ թվով, որոնցից առաջին երեքը ցույց են տալիս առաջին կարգի հաշվի ծածկագիրը, չորրորդը՝ երկրորդ կարգի հաշվի համարը։

Յուրահատուկ գործառնությունների հաշվառման նպատակով կազմակերպությունները, անհրաժեշտության դեպքում, կարող են՝

  • հաշվային պլանում ավելացնել լրացուցիչ առաջին և երկրորդ կարգի հաշիվներ` օգտագործելով հաշիվների ազատ ծածկագրերը, կամ
  • փոփոխել առաջին և երկրորդ կարգի հաշիվները՝ այդ փոփոխությունները ներկայացնելով հաշվապահական հաշվառման քաղաքականության մեջ։

Հաշվային պլանը ներառում է ակտիվային, պասիվային, ակտիվապասիվային հաշիվներ։ 1-ին, 2-րդ, 7-րդ, 8-րդ դասերի հաշիվները, բացառությամբ պասիվային կարգավորող հաշիվների, ակտիվային են, իսկ 3-6-րդ դասերի հաշիվները, բացառությամբ կարգավորող և ակտիվապասիվային հաշիվների, պասիվային են[33]։

Կրկնակի գրանցման եղանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրկնակի գրանցումը յուրաքանչյուր տնտեսական գործառնության գումարի արտացոլումն է 2 տարբեր հաշիվներում՝ մի հաշվի դեբետում, մյուսի կրեդիտում։ Կրկնակի գրանցման մեթոդի կիրառման արդյունքում ձևավորվում է հաշիվների թղթակցություն և կազմվում հաշվարկային ձևակերպումներ։ Տնտեսական գործառնության դեբետագրվող և կրեդիտագրվող գումարի նշումը կոչվում է հաշվարկային ձևակերպումներ։ Հաշվարկային ձևակերպումները լինում են պարզ և բարդ։ Պարզ է կոչվում այն ձևակերպումը, որի դեպքում մի հաշվի դեբետը թղթակցում է մեկ ուրիշ հաշվի կրեդիտի հետ։ Բարդ թղթակցություններ կազմելու դեպքում մի հաշվի դեբետը թղթակցում է մի քանի հաշիվների կրեդիտների հետ կամ հակառակը։ Հաշիվների միջև առաջացած այդ կապը կոչվում է թղթակցություն, իսկ հաշիվները՝ թղթակցող հաշիվներ[34]։

Յուրաքանչյուր տնտեսական գործառնության հաշվապահական ձևակերպումը կազմելու համար պետք է կատարվեն հետևյալ քայլերը՝

  1. որոշել գործառնության հետևանքով փոփոխությունների ենթարկվող հաշիվները,
  2. պարզաբանել այդ հաշիվների բնույթը՝ ակտիվային թե պասիվային,
  3. որոշել, թե գործառնության հետևանքով ինչպիսի փոփոխություն է տեղի ունենում որոշված հաշիվների կազմում, այսինքն ավելանում են թե՞ նվազում,
  4. ելնելով ակտիվային և պասիվային հաշիվներում գրանցումներ կատարելու կարգից՝ որոշվում է այդ հաշիվների դեբետը և կրեդիտը։

Փաստաթղթավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսական գործառնությունների բովանդակությունը բնութագրող տվյալների գրանցումը համապատասխան ձևաթերթիկներում կոչվում է փաստաթղթավորում կամ սկզբնական հաշվառում։ Հաշվապահական հաշվառման գրանցումները կատարվում են սկզբնական հաշվառման փաստաթղթերի հիման վրա, որոնք արձանագրում են տնտեսական գործառնության կատարումը։ Առանց համապատասխան ձևի փաստաթղթերի կազմման՝ ոչ մի տնտեսական գործառնություն հաշվապահական հաշվառման ենթարկվել չի կարող։ Հաշվապահական հաշվառման փաստաթղթերը կազմվում են գործառնության կատարման պահին, իսկ եթե դա հնարավոր չէ, ապա գործառնության ավարտից անմիջապես հետո։ Սկզբնական հաշվառման փաստաթղթերը ժամանակին և ամբողջական ձևակերպելու, սահմանված կարգով և ժամկետներում հաշվապահական հաշվառման մեջ արտացոլելու համար դրանց փոխանցման պատասխանատվությունը կրում է այդ փաստաթղթերը կազմողները և ստորագրողները։ Սկզբնական հաշվառման փաստաթղթերում սխալի ուղղումը համաձայնեցվում է տնտեսական գործառնության մասնակիցների հետ և հաստատվում տվյալ փաստաթուղթն ստորագրելու իրավունք ունեցող անձանց ստորագրություններով՝ նշելով ուղղման ամսաթիվը։ Դրամարկղային և բանկային փաստաթղթերում ուղղում չի թույլատրվում։ Հաշվապահական հաշվառման մեջ փաստաթղթավորումը կատարում է մի շարք գործառոույթներ, օրինակ՝ դրա միջոցով ստուգվում է կատարված գործառնությունների ճշտությունը և օրինականությունը[35]։

Գույքագրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գույքագրման նպատակը ակտիվների և պարտավորությունների փաստացի առկայության և հաշվապահական հաշվառման մեջ արտացոլված տվյալների համեմատման միջոցով կազմակերպության հաշվապահական հաշվառման և հաշվետվությունների տվյալների արժանահավատության ապահովումն է։ Գույքագրումը կարևոր նշանակություն ունի ապրանքանյութական արժեքների և դրամական միջոցների վիճակը, նյութապես պատասխանատու անձանց վստահված արժեքների պահպանումը ստուգելու և ընթացիկ հաշվառման տվյալները ճշտելու համար։ Կատարելով գույքագրում՝ որոշվում է ապրանքանյութական արժեքների և պարտավորությունների փաստացի առկայությունը և այն համեմատելով ընթացիկ հաշվառման տվյալների հետ՝ հայտնաբերվում են տարբերությունները[36]։

Գույքագրման անցկացումը պարտադիր է՝

  • տարեկան ֆինանսական հաշվետվությունները կազմելուց առաջ,
  • կազմակերպության վերակազմակերպման և լուծարման դեպքերում,
  • տարերային աղետների, հրդեհների և այլ պատճառների հետևանքով առաջացած արտակարգ իրավիճակների դեպքերում,
  • գույքի հափշտակման, փչացման և կորստի փաստերի բացահայտման դեպքերում,
  • նյութական պատասխանատու անձի փոփոխման դեպքում։

Գույքագրման անցկացման համար կազմակերպությունում ստեղծվում է գույքագրման հանձնաժողով, որի կազմը սահմանվում է կազմակերպության ղեկավարի հրամանով, որով սահմանվում են նաև գույքագրման եղանակները, ժամկետները, գույքային ցուցակների ձևերը, գույքագրման արդյունքում կազմվող ակտի պարտադիր վավերապայմանները և այլն[37]։ Գույքագրման հանձնաժողովի կազմում ընդգրկվում են կազմակերպության կառավարչական անձնակազմի ներկայացուցիչներ, հաշվապահական ծառայության աշխատողներ և այլ մասնագետներ (տնտեսագետներ, ինժեներներ, տեխնոլոգներ և այլն)։

Գնահատում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կազմակերպության ակտիվներն ու տնտեսական գործընթացները դրամական չափիչով արտահայտելու եղանակը կոչվում է գնահատում։ Ֆինանսական հաշվետվություններում ակտիվները գնահատվում են հետևյալ արժեքներով՝

  1. սկզբնական արժեք,
  2. ընթացիկ արժեք,
  3. իրացման (մարման) արժեք,
  4. ներկա արժեք։

Սկզբնական արժեք՝

  • ակտիվները գրանցվում են (սկզբնական արժեքում) դրանց ձեռք բերման պահին վճարված դրամական միջոցներով, կամ դրանց համարժեքներով, կամ դրանց հատուցման իրական արժեքով։
  • պարտավորությունները գրանցվում են պարտականության դիմաց ստացման մուտքերի գումարի չափով կամ որոշ դեպքերում (օրինակ շահութահարկը) բիզնեսի սովորական գործունեության ընթացքում պարտավորությունները մարելու համար վճարման ենթակա դրամական միջոցների կամ դրանց համարժեքների գումարի չափով։

Ընթացիկ արժեք՝

  • ակտիվները հաշվառվում են դրամական միջոցներով կամ դրանց համարժեքներով, որոնք կվճարվեին, եթե միևնույն ակտիվը ձեռք բերվեր ներկա պահին։
  • պարտավորությունները հաշվառվում են դրամական միջոցների չզեղջված գումարի չափով, որը անհրաժեշտ կլիներ ներկա պահին պարտավորությունները մարելու համար։

Իրացման (մարման) արժեք՝

  • ակտիվները հաշվառվում են դրամական միջոցներով, որոնք կարող էին ներկա պահին ստացվել, եթե սովորական օտարման ժամանակ ակտիվները վաճառվում են։
  • պարտավորությունները հաշվառվում են իրենց մարման արժեքով, այսինքն բիզնեսի սովորական գործունեության ընթացքում պարտավորությունները մարելու համար վճարման ենթակա դրամական միջոցների կամ դրանց համարժեքների չզեղջված գումարի չափով։

Ներկա արժեք՝

  • ակտիվները հաշվառվում են ապագա զուտ դրամական միջոցների ներհոսքների ներկա զեղջված արժեքով, որոնք ակտիվները պետք է ստեղծեն բիզնեսի սովորական գործունեության ընթացքում։
  • պարտավորությունները հաշվառվում են ապագա զուտ դրամական միջոցների արտահոսքերի ներկա զեղջված արժեքով, որոնք ակնկալվում է կպահանջվեն բիզնեսի սովորական գործունեության ընթացքում պարտավորությունները մարելու համար[38]։

Կալկուլյացիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կալկուլյացիան արտադրության գործընթացում թողարկվող արտադրանքի մեկ միավորի կամ շինարարության, նորոգումների, ծառայությունների մեկ միավորի վրա կազմակերպության կատարած ծախսումների հաշվարկման և ինքնարժեքի որոշման աշխատանքն է։ Ավելի հակիրճ՝ միավոր արտադրանքի ինքնարժեքի հաշվարկը կոչվում է կալկուլյացիա։ Արտադրության գործընթացում արտադրանքի արտադրության վրա կատարված ծախսումները, որոնք ներառվում են ինքնարժեքի մեջ, բաժանվում են ուղղակի և անուղղակի ծախսումների[39]։

Այն ծախսումները, որոնց կատարման կամ հաշվարկման պահին հնարավոր է որոշել, թե արտադրանքի որ տեսակին են կոնկրետ վերաբերում այդ ծախսումները, համարվում են ուղղակի ծախսումներ և ներառում են թողարկվող արտադրանքի ինքնարժեքի մեջ։ Օրինակ՝ ուղղակի նյութական ծախսումները, ուղղակի աշխատանքային ծախսումները և այլ ուղղակի ծախսումները։

Այն ծախսումները, որոնց կատարման կամ հաշվարկման պահին հնարավոր չէ որոշել, թե այդ ծախսումների որ մասը որ արտադրատեսակին է վերաբերում, համարվում են անուղղակի ծախսումներ։ Օրինակ՝ արտադրական ստորաբաժանումների աշխատողների աշխատավարձը, արտադրական նշանակության հիմնական միջոցների մաշվածությունը, դրանց նորոգման, սպասարկման ծախսումները և այլն։ Բոլոր անուղղակի ծախսումները հաշվետու ժամանակաշրջանի ընթացքում հավաքվում են հատուկ այդ նպատակով բացված հաշիվներում, իսկ ժամանակաշրջանի վերջում պայմանական եղանակով բաշխվում են թողարկված արտադրատեսակների միջև և դուրս են գրվում հիմնական արտադրության վրա՝ միացվելով մյուս ուղղակի ծախսումներին։ Բոլոր ուղղակի և անուղղակի ծախսումները գումարելով ստացվում է թողարկված արտադրանքի ինքնարժեքը։

Անուղղակի արտադրական ծախսումների բաշխումը կատարվում է ըստ ուղղակի ծախսումների, ըստ ուղղակի նյութական ծախսումների, ըստ ուղղակի աշխատանքային ծախսումների և այլն։ Բաշխման եղանակի ընտրությունը կախված է կազմակերպության նյութատարության, աշխատատարության մակարդակներից և այլն։ Անուղղակի արտադրական ծախսումները արտադրատեսակներին բաշխելու համար նախ որոշվում է անուղղակի ծախսումների բաշխման գործակիցը, որը որոշելու համար անուղղակի արտադրական ծախսումները հարաբերում ենք ուղղակի արտադրական ծախսումների վրա, որից հետո յուրաքանչյուր արտադրատեսակի թողարկման համար կատարված ուղղակի արտադրական ծախսումների գումարը բազմապատկում ենք անուղղակի արտադրական ծախսումների գործակցով[40]։

Հաշվապահական հաշվառման քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշվապահական հաշվառման քաղաքականությունը որոշակի սկզբունքներ, հիմունքներ, եղանակներ, կանոններ, ձևեր և արարողակարգեր են, որոնք կիրառվում են կազմակերպության կողմից ֆինանսական հաշվետվություններ պատրաստելու և ներկայացնելու նպատակով։ Կազմակերպության հաշվային քաղաքականությունը մշակվում է Ֆինանսական հաշվետվությունների միջազգային ստանդարտներին համապատասխան (ՖՀՄՍ-ներ), որոնք Հաշվապահական հաշվառման միջազգային ստանդարտների խորհրդի (ՀՀՄՍԽ) կողմից ընդունված ստանդարտներն ու մեկնաբանություններն են։ Դրանք բաղկացած են՝

  • Ֆինանսական հաշվետվությունների միջազգային ստանդարտներից,
  • Հաշվապահական հաշվառման միջազգային ստանդարտներից,
  • մեկնաբանություններից՝ Ֆինանսական հաշվետվությունների մեկնաբանությունների միջազգային կոմիտեի (ՖՀՄՄԿ) և նախկին Մեկնաբանությունների միջազգային կոմիտեի (ՄՄԿ) կողմից մշակված։

Կոնկրետ գործառնության, այլ դեպքի կամ իրադարձության նկատմամբ կիրառվող ՖՀՄՍ-ի բացակայության դեպքում դատողությունների հիման վրա ինքնուրույն պետք է մշակի հաշվապահական հաշվառման այնպիսի քաղաքականություն, որ տեղեկատվությունը լինի[41]՝

  • տեղին՝ օգտագործողների կողմից տնտեսական որոշումներ կայացնելու համար,
  • արժանահավատ այն առումով, որ ֆինանսական հաշվետվությունները`
    • ճշմարիտ ներկայացնեն կազմակերպության ֆինանսական վիճակը, ֆինանսական արդյունքները և դրամական միջոցների հոսքերը,
    • արտացոլեն գործառնությունների, այլ դեպքերի և իրադարձությունների ոչ միայն իրավական ձևը, այլև դրանց տնտեսական բովանդակությունը,
    • չեզոք են, այսինքն՝ կանխակալությունից զերծ,
    • հաշվենկատ են,
    • ամբողջական են բոլոր էական դրսևորումներում։

Կազմակերպությունը իր հաշվապահական հաշվառման քաղաքականությունը համանման գործառնությունների, այլ դեպքերի և իրադարձությունների նկատմամբ պետք է ընտրի և կիրառի հետևողական հիմունքներով, եթե որևէ ՖՀՄՍ հատուկ չի պահանջում կամ թույլատրում հոդվածների այնպիսի դասերի բաժանում, որոնց նկատմամբ կարող են կիրառվել հաշվապահական հաշվառման տարբեր քաղաքականություններ։ Եթե որևէ ՖՀՄՍ թույլատրում կամ պահանջում է հոդվածների նման դասերի բաժանում, ապա պետք է ընտրել հաշվապահական հաշվառման համապատասխան քաղաքականություն և հետևողական հիմունքով այն կիրառել յուրաքանչյուր դասի նկատմամբ[42]։

Հաշվապահական հաշվառման սխալ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հաշվապահական հաշվառման սխալը հաշվապահական հաշվառման գրանցումներում ոչ դիտավորյալ սխալ է, որը հաճախ անմիջապես նկատվում է, երբ ի հայտ է գալիս։ Հաշվապահական հաշվառման սխալը չպետք է շփոթել խարդախության հետ, ինչը դիտավորյալ գործողություն է գրանցումները թաքցնելու կամ փոփոխելու համար [1]:

Հաշվապահական ընկերությունները Հայաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Vault.com կայքը հրապարակել է աշխատելու համար ԱՄՆ լավագույն հաշվապահական ընկերությունների իր տարեկան ռեյթինգը, որը հիմնված է 4100 հաշվապահների հարցման արդյունքների վրա։ Հարցման մասնակիցները 1-10 բալանոց սանդղակով գնահատել են այն ընկերությունները, որոնց ծանոթ են եղել` բացառելով այն ընկերությունը, որտեղ աշխատում են։ Բացի դա, մասնակիցները գնահատել են իրենց ընկերություններում աշխատանքի պայմանները։

Ernst & Young-ը առաջին տեղում է շնորհիվ ընկերության կորպորատիվ մշակույթի և լավ աշխատանք-կյանք հավասարակշռության։ Ernst & Young-ում աշխատակիցների նկատմամբ վերաբերմունքը ավելի լավ է, քան մյուս խոշոր ընկերություններում, առկա են ուսման գերազանց պայմաններ։

Հայաստանյան շուկայում կան բազմաթիվ հաշվապահական ընկերություններ , որոնք իրենց ծառայություններն են մատուցում արդեն տասնամյակներ շարունակ, և իհարկե դրանց ցանկում կան լավագույն ընկերություններ ովքեր մեծ ներդրում են ունեցել հայկական բիզնեսի զարգացման գործում, դրանցից են՝

  • «ԵՐԵՎԱՆ-ԱՈՒԴԻՏ ԿՈՆՍԱԼՏ» փակ բաժնետիրական ընկերություն (ՓԲԸ)
  • «ԱՐՏ-ԼԱՐ» Սահմանափակ Պատասխանատվությամբ ընկերություն (ՍՊԸ)
  • «ԱՅ ԷՖ ՓԻ» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություն (ՍՊԸ)
  • «ԹԻ ԸՔԱՈՒՆԹ» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություն (ՍՊԸ)
  • «ՋԻ ԹԻ ԸՔԱՈՒՆԹԻՆԳ» ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություն (ՍՊԸ)
  • «ԳՐԱՆԹ ԹՈՐՆԹՈՆ ԼԻԳԱԼ ԸՆԴ ԹԱՔՍ» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություն (ՍՊԸ)
  • «ԵՐԵՄՅԱՆ ԸՔԱՈՒՆԹԻՆԳ ԸՆԴ ԹՐԵՅՆԻՆԳ ՍԵՆԹՐ»
  • «ԻԷՆԷՍ ԸՔԱՈՒՆԹԻՆԳ» ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ԴՊՐՈՑ
  • «ՖԻՆԼԵՔՍ» ՖԻՆԱՆՍԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԱՏՎԱԿԱՆ ԸՆԿԵՐՈՒԹՅՈՒՆ
  • «ՄԵԿՍ ԱԿՄԵ» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություն (ՍՊԸ)
  • «ՏՐԻԱԴԱ ԽՈՐՀՐԴԱՏՎԱԿԱՆ» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություն (ՍՊԸ)
  • «ՇԵՄՄ ՔՈՆՍԱԼԹԻՆԳ» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություն (ՍՊԸ)
  • «ՌԵԱԼ ՀԱՇՎԱՊԱՀ» սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերություն (ՍՊԸ)

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. 1,0 1,1 Needles, Belverd E.; Powers, Marian (2013). Principles of Financial Accounting. Financial Accounting Series (12 ed.). Cengage Learning.
  2. Accounting Research Bulletins No. 7 Reports of Committee on Terminology (Report). Committee on Accounting Procedure, American Institute of Accountants. November 1940. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  3. Peggy Bishop Lane on Why Accounting Is the Language of Business, Knowledge @ Wharton High School, September 23, 2013, Վերցված է 25 December 2013-ին
  4. «Department of Accounting». Foster School of Business. Foster School of Business. 2013. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 31-ին.
  5. «Accounting Software». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 1-ին.
  6. Lung, Henry (2009). Fundamentals of Financial Accounting. Elsevier.
  7. DIWAN, Jaswith. ACCOUNTING CONCEPTS & THEORIES. LONDON: MORRE. էջեր 001–002. id# 94452.
  8. IFRS Foundation, 2012. The move towards global standards Արխիվացված 2011-12-25 Wayback Machine. Retrieved on April 27, 2012.
  9. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 9. :
  10. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 11. :
  11. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 14-15. :
  12. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 17. :
  13. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 19-20. :
  14. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 17-18. :
  15. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 19. :
  16. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 22-23. :
  17. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 25-27. :
  18. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 306. :
  19. հաշվապահական հաշվառման միջազգային ստանդարտ 1 (ՀՀՄՍ 1) «Ֆինանսական հաշվետվությունների ներկայացում» էջ 4 ։
  20. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 27-29. :
  21. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 29-30. :
  22. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 30. :
  23. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 43. :
  24. ««Հաշվապահական հաշիվների դասակարգումը»». dictionary.advandcash.biz.:
  25. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 44-45. :
  26. ««Հաշվապահական հաշիվների դասակարգումը»». dictionary.advandcash.biz.:
  27. ««Հաշվապահական հաշիվների դասակարգումը ըստ հաշվապահական հաշվեկշռում արտացոլելու հատկանիշի»». www.arlis.am.:
  28. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 45. :
  29. ««Ըստ հաշիվներում տվյալների մանրամասնեցման աստիճանի»». dompelican.ru.:
  30. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 36-37. :
  31. ««Հաշվային պլան»». www.arlis.am.:
  32. ««Հաշվային պլանի հաշիվներ»». media-economics.blogspot.com.:
  33. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 46-47. :
  34. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 30-32. :
  35. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 49-50.:
  36. «Սարգսյան Ալ., Օգանեզովա Ն., Մարջանյան Ա. «Հաշվապահական հաշվառում»» (PDF). ijevanlib.ysu.am. էջ 53-54.:
  37. ««ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄՆԻ ԱՇԽԱՏԱԿԱԶՄՈՒՄ ԳՈՒՅՔԱԳՐՄԱՆ ՕՐԻՆԱԿԵԼԻ ԿԱՐԳ»». www.irtek.am.:
  38. ««Գնահատում և Կալկուլյացիա»». www.slideshare.net.:
  39. ««Ինքնարժեքի Կալկուլյացիա»» (PDF). library.asue.am.:
  40. ««Կալկուլյացիա»». dictionary.advandcash.biz.:
  41. ««Հաշվապահական հաշվառման քաղաքականություն»» (PDF). capital.com.am.:
  42. ««Հաշվապահական հաշվառման քաղաքականություն (ՀՀՄՍ 8)»» (PDF). anaudit.am.:
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 239