Վարձու ստրկություն

Էմմա Գոլդմանը դատապարտեց վարձու ստրկությունը՝ ասելով. «Միակ տարբերությունն այն է, որ դուք վարձու ստրուկներ եք՝ բլոկային ստրուկների փոխարեն»

Վարձու կամ աշխատավարձի ստրկություն (անգլ.՝ Wage slavery), մի իրավիճակ, որը բնորոշ է կապիտալիզմին, երբ աշխատողը տեսականորեն (de jure՝ դե յուրե) ազատ է և աշխատում է իր կամքով, բայց գործնականում (de facto՝ դե ֆակտո) ստիպված է առևտուր անել սեփական աշխատուժով, տեղափոխվել կամավոր ստրկության դիրք՝ հաճախ ենթարկվելով գործատուի պայմաններին՝ գոյատևելու համար, քանի որ մարդու ողջ ապրուստը կախված է միայն աշխատավարձից։

Բացասական նշանակություն ունեցող այս տերմին օգտագործվում է մարքսիստական գաղափարախոսության որոշ կողմնակիցների կողմից՝ համեմատություն անելու հին ստրկության և վարձու աշխատողի դիրքի միջև, ընդգծելու ստրկության և աշխատանքի նմանությունները և պնդելու, որ ընտրության ազատությունը կապիտալիստական համակարգում պատրանքային է։ Նոամ Չոմսկին պնդում է, որ ժամանակակից ժողովրդավարական հասարակություններում դեմոկրատական տարրը լավագույն դեպքում տարածվում է միայն քաղաքական համակարգի վրա։ Տնտեսական համակարգը, նրա կարծիքով, դեռևս հիմնված է պետության թելադրանքների վրա, որտեղ անհատների մեծամասնությունը երկրորդական դեր է խաղում որպես արտադրության միջոց։

Կապիտալիստական համակարգի քննադատների տեսանկյունից, վարձու ստրկությունը մարդուն դարձնում է ապրանքի հատուկ ձև աշխատաշուկայում, զրկում է նրան լիարժեք զարգացման համար անհրաժեշտ ազատ ժամանակից և բացասաբար է անդրադառնում առողջության վրա (տես նաև՝ Կարոշի)։

Ստրկության և վարձու աշխատանքի նմանությունը Հին Հռոմում նկատել է Ցիցերոնը։ Միջնադարյան Ռուսաստանում լայն տարածում գտած վարձու խոլոպության պրակտիկան խոսում է ստրկության և ազատ ընտրության երկար պատմական համակեցության մասին[7]։ Մինչ ԱՄՆ-ում Հյուսիսի և Հարավի միջև պատերազմը, հարավային նահանգներից ստրկության կողմնակիցները համեմատում էին իրենց ստրուկների կենսապայմանները այն պայմանների հետ, որոնցում վարձու աշխատողները պետք է ապրեին և աշխատեին հյուսիսային նահանգներում։

Արդյունաբերական հեղափոխության գալուստով Մարքսը, Պրուդոնը և այլ մտածողներ համեմատեցին նաև վարձու աշխատանքը և ստրկությունը՝ քննադատելով արտադրության միջոցների մասնավոր սեփականությունը։

Պատմություն

Աֆրոամերիկացի վարձու աշխատողները բամբակ են հավաքում հարավային պլանտացիաներից մեկում

Կարծիքներ, թե աշխատավարձով աշխատելը մոտ է ստրկությանը, հայտնվել են դեռևս հին ժամանակներում։ Առաջիններից էր մարմնավաճառությունը, որ համարվեց «ժամանակավոր ստրկություն»[12]։ Որոշ ժամանակով իրեն ստրկության վաճառելը հռոմեական քաղաքացիություն ստանալու ամենաարագ ուղիներից մեկն էր[13]: Ցիցերոնը իր «Պարտականությունների մասին» տրակտատում նշել է, որ

Ազատ մարդուն անարժան և արհամարհելի են բոլոր օրավարձների վաստակը, որոնց աշխատանքը գնվում է, ոչ թե արվեստը. քանի որ այս զբաղմունքներում վարձատրությունն ինքնին ստրկության պայմանի վարձն է

Բնօրինակ տեքստ (լատ.)  

Illiberales autem et sordidi quaestus mercennariorum omnium, quorum operae, non quorum artes emuntur; est enim in illis ipsa merces auctoramentum servitutis.

«Աշխատավարձի ստրկություն» հասկացության հստակ սահմանումը տվել է Սիմոն-Նիկոլաս Անրի Լինգեն (անգլ.՝ Simon-Nicholas Henri Linguet) 1763 թվականին։ Կարլ Մարքսը Լենգենին տվեց «Ավելորդ արժեքի տեսության» մի ամբողջ գլուխ, որտեղ նա մեջբերում է Ս. Լենգին․

Միայն ապրելու անհնարինությունն է ստիպում մեր օրավարձով աշխատողներին հերկել հողը, որի պտուղները չեն օգտագործելու, իսկ մեր որմնադիրներին՝ կառուցելու տներ, որտեղ նրանք չեն ապրելու։ Աղքատությունը նրանց մղում է շուկա, որտեղ նրանք սպասում են պարոնների, ովքեր կցանկանան գնել դրանք։ Աղքատությունը ստիպում է նրանց ծնկաչոք աղաչել հարուստին, որ թույլ տա հարստացնել իրեն։

Այն պնդումը, որ վարձու աշխատողները վարձու ստրուկներ են, անվիճելի չէր։ Միացյալ Նահանգներում աբոլիցիոնիստներից շատերը, ներառյալ հյուսիսային նահանգների կապիտալիստները, այս անալոգիան կեղծ համարեցին։ Նրանք կարծում էին, որ վարձու աշխատողները «ոչ խաբված են, ոչ ճնշված»։ Աբոլիցիոնիստ և նախկին ստրուկ Ֆրեդերիկ Դուգլասը վճարովի աշխատանք ստանալուց հետո ասաց՝ «Ես հիմա իմ սեփական ղեկավարն եմ»։ Աբրահամ Լինքոլնը և հանրապետականները «չեն վիճարկել այն պնդումը, որ մարդուն, ով ամբողջ կյանքում աշխատող է եղել, կարելի է համեմատել ստրուկի հետ», բայց պնդում են, որ նրանց համար պայմանները դեռ տարբեր են՝ աշխատողը հնարավորություն ունի սկսելու աշխատել ինքն իր համար ապագայում, հասնել ինքնազբաղվածության, իսկ ստրուկները գործնականում նման հնարավորություն չունեն։

Այնուամենայնիվ, ինքնազբաղվածությունը գնալով ավելի հազվադեպ էր դառնում, երբ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին. արհեստը սկսեց փոխարինվել արդյունաբերական արտադրությամբ։

Ըստ Ֆրիդրիխ Էնգելսի․

Ստրուկը մեկընդմիշտ վաճառվում է, պրոլետարը պետք է իրեն վաճառի ամեն օր և ամեն ժամ։ Յուրաքանչյուր առանձին ստրուկ որոշակի տիրոջ սեփականությունն է, և, արդեն վերջինիս շահերից ելնելով, ստրուկի գոյությունն ապահովված է, որքան էլ դա խղճուկ լինի։ Անհատ պրոլետարը, այսպես ասած, ամբողջ բուրժուական դասի սեփականությունն է։ Նրա աշխատուժը գնվում է միայն այն ժամանակ, երբ ինչ-որ մեկին այն պետք է, և հետևաբար նրա գոյությունն ապահովված չէ։ Այդ գոյությունն ապահովված է միայն պրոլետարների դասակարգի համար որպես ամբողջություն։

Աշխատավարձով աշխատանքը քննադատող գրականությունը մի քանի զուգահեռներ է անցկացնում վարձու աշխատանքի և ստրկության միջև.

1. Քանի որ ստրուկը սեփականություն է, դրա արժեքը սեփականատիրոջ համար ինչ-որ առումով ավելի մեծ է, քան աշխատողի արժեքը, որը կարող է հեռանալ, ազատվել կամ փոխարինվել։ Ստրկատերը, ֆինանսապես, ավելի շատ ներդրումներ էր կատարում իր ստրուկի վրա (գնում և վարժեցնում էր նրան), քան իր աշխատավարձ ստացողի վրա, որին նա վճարում էր միայն վարձը։ Այդ իսկ պատճառով, տնտեսական անկման ժամանակ ստրուկները չեն կարող ազատվել աշխատանքից այնպես, ինչպես վարձու աշխատողները։ Միևնույն ժամանակ, «աշխատավարձի ստրուկը», ինչպես իրական ստրուկը, կարող է վիրավորվել կամ անդամահատվել, ինչի պատճառով նրա գինը աշխատաշուկայում կնվազի (մինչև զրոյի՝ աշխատունակության ամբողջական կորստով)։ Այս դեպքում սոցիալական ապահովության ու սոցիալական երաշխիքների բացակայության դեպքում երկուսն էլ կարող են դատապարտվել մահվան։ 19-րդ դարում ամերիկացի ստրուկների կենսապայմանները բարելավվել են 18-րդ դարի համեմատ և, ինչպես պնդում են պատմաբաններ Ֆոգելը և Էնգերմանը, պլանտացիաների գրառումները ցույց են տվել, որ ստրուկներն ավելի քիչ են աշխատել, քան նախկինում, նրանց սնունդը դարձել է ավելի լավ, իսկ մարմնական պատիժները կիրառվում էին միայն երբեմն, այսինքն՝ ստրուկների գոյության նյութական պայմանները 19-րդ դարում «ավելի լավն էին, քան այն ժամանակներում, որոնք սովորաբար հասանելի էին անվճար քաղաքային բանվորներին»։ Սա մասամբ պայմանավորված էր ստրկատիրական հոգեբանական ռազմավարությամբ տնտեսական համակարգում, որը տարբերվում էր կապիտալիստական վարձու ստրկությունից։
2. Ի տարբերություն ստրուկի, աշխատողը կարող է (բացառությամբ զանգվածային գործազրկության կամ թափուր աշխատատեղերի բացակայության դեպքերի) ընտրել գործատուին, սակայն այդ ընտրությունը սովորաբար սահմանափակ է, և գործատուի բիզնեսի վրա աշխատողների վերահսկողություն հաստատելու փորձերը կարող են հանգեցնել բռնության և այլ անցանկալի հետևանքների։ Որոշ դեպքերում, աշխատավարձ ստացողը կարող է ընտրել կամ աշխատել միայն մեկ գործատուի մոտ, կամ ապրել աղքատության և սովի մեջ։ Եթե ստրուկը հրաժարվում է աշխատել, նրա նկատմամբ կարող են կիրառվել տարբեր պատիժներ՝ ուտելիքից զրկելուց մինչև ծեծ․ այնուամենայնիվ, տնտեսապես ռացիոնալ ստրկատերն ավելի հավանական է, որ դրական մոտիվացիա կիրառի, որպեսզի ավելի լավ արդյունքների հասնի և չկորցնի իր ներդրումները թանկարժեք ստրուկի մեջ։
3. Պատմականորեն, ստրուկները կարող էին զբաղվել տարբեր գործունեությամբ, զբաղեցնել տարբեր պաշտոններ և ունենալ տարբեր կարգավիճակ հասարակության մեջ՝ մոտավորապես նույն կերպ, ինչ ազատ մարդիկ. սա ցույց է տալիս որոշ նմանություններ դասական և վարձու ստրկության միջև։
4. Հավանական է, որ վարձու ստրկությունը, ինչպես սովորական ստրկությունը, բնորոշ չէ «մարդու անփոփոխ էությանը», այլ «հատուկ արձագանք է նյութական և պատմական պայմաններին», որը «վերարտադրվում է բնակիչների մեջ, սոցիալական հարաբերություններում… գաղափարներ ... և առօրյա կյանքի սոցիալական ձևերում»։
5. Այն փաստը, որ վարձու ստրկության ջատագովները հաղթեցին դասական ստրկության ջատագովներին Հյուսիս-Հարավ պատերազմում և, այսպես ասած, մի տեսակ «մրցույթով» նրանցից շահեցին իրենց սոցիալական համակարգի լեգիտիմությունը, հաճախ դժվարացնում է տեսնել. աշխատավարձի և սովորական ստրկության նմանությունները։ Թե՛ նրանք, թե՛ մյուսները շատ դրական գնահատականներ ու փաստարկներ ունեին իրենց օգտին, և երկուսն էլ ձգտում էին զրպարտել իրենց հակառակորդներին։

Ադամ Սմիթ

Ադամ Սմիթը նշել է, որ գործատուները հաճախ գաղտնի պայմանավորվում են միմյանց հետ՝ ցածր աշխատավարձը պահելու համար.

Առևտրականների շահերը ... առևտրի կամ արդյունաբերության որևէ ճյուղում միշտ որոշ առումներով տարբերվում են և նույնիսկ հակասում են հանրային շահին։ Այս մարդիկ սովորաբար շահագրգռված են հասարակությանը խաբելու և նույնիսկ ճնշելու մեջ։ Մենք, ինչպես ասվեց, հազվադեպ ենք լսում վարպետների արհմիությունների, թեև հաճախ աշխատողների արհմիությունների մասին։ Բայց եթե ինչ-որ մեկը այս հաշվով պատկերացնում է, որ սեփականատերերը հազվադեպ են միավորվում, նշանակում է, որ նա ուղղակի չի հասկանում այս թեման։ Գործատուները միշտ և ամենուր ինչ-որ լռելյայն դաշինքի մեջ են միմյանց միջև՝ պայմանավորվելով չբարձրացնել աշխատավարձերը ներկայիս մակարդակից... Դժվար չէ, սակայն, կանխատեսել, թե երկու կողմերից ով կշահի (բոլոր նորմալ հանգամանքներում) շահել վեճում և ստիպել մյուս կողմին համաձայնել առաջարկվող պայմաններին։

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)  

The interest of the dealers... in any particular branch of trade or manufactures, is always in some respects different from, and even opposite to, that of the public… [They] have generally an interest to deceive and even to oppress the public… We rarely hear, it has been said, of the combinations of masters, though frequently of those of workmen. But whoever imagines, upon this account, that masters rarely combine, is as ignorant of the world as of the subject. Masters are always and everywhere in a sort of tacit, but constant and uniform combination, not to raise the wages of labor above their actual rate… It is not, however, difficult to foresee which of the two parties must, upon all ordinary occasions, have the advantage in the dispute, and force the other into a compliance with their terms.