«Արտավան Ե Պարթև»–ի խմբագրումների տարբերություն

	Արտավան Ե Պարթև; պարթ.` 𐭍𐭐𐭕𐭓
	Պարթևստանի արքայից արքա
	Պարթևստանի արքայից արքա
213 - 224
Նախորդող	Վաղարշ Ե Պարթև
Հաջորդող	Արտավազդ Պարթև
Մասնագիտություն՝	միապետ
Ծննդյան օր	2-րդ դար
Ծննդավայր	Parthia Satrapy
Վախճանի օր	224
Վախճանի վայր	Parthia Satrapy
Դինաստիա	Պարթև Արշակունիներ
Հայր	Վաղարշ Դ Պարթև
Զավակներ	Արտավազդ Պարթև, Archak? և Murrod?
Artabanos IV of Parthia

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

03:44, 3 Մարտի 2021-ի տարբերակ

Արտավան Ե Պարթև (պարթ.` 𐭍𐭐𐭕𐭓, Ardawān, 2-րդ դար, Parthia Satrapy - 224, Parthia Satrapy), Պարթևաստանի վերջին արքայից արքան (213-224), Վաղարշ Դ-ի կրտսեր որդին, Վաղարշ Ե-ի եղբայրը, Պարթև Արշակունիների արքայական հարստությունից^[1]։

Կենսագրություն

Գահակալական կռիվներ

Արտավանի հոր՝ Վաղարշ Դ-ի մահից հետո (208), Պարթևստանի գահին բազմում է նրա ավագ որդին՝ Վաղարշ Ե-ն։ 213 թվականին Արտավանը իրեն հռչակում է արքայից արքա և գահակալական կռիվներ է սկսում մղել եղբոր դեմ, որը ավարտվում է 222 թվականին՝ Արտավանի հաղթանակով^[1]։

Ըստ հայ պատմիչների, Մեծ Հայքի արքա Խոսրով Ա-ն և նրա որդի Տրդատ Բ-ն Արտավանի դաշնակիցներն էին և նրա հետ միասին պայքարում էին Վաղարշ Ե-ի և Պարսքում հեղաշրջում կատարած Պապակի և նրա որդու՝ Շապուհի դեմ։ Ըստ Ագաթանգեղոսի և Մովսես Խորենացու՝ Խոսրով Ա-ն մի շարք արշավանքներ է ձեռնարկում դեպի հարավ՝ Պապակի դեմ և վերադառնում հարուստ ավարով^[2]։ Հավանական է համարվում, որ Խոսրով Ա-ն արշավանքներ է ձեռնարկել նաև Արտավանի մրցակից Վաղարշ Ե-ի դեմ։ Ի վերջո, Վաղարշ Ե-ն պարտության է մատնվում եղբորը և հեռանում Տիզբոնից։ Արտավան Ե-ն հաստատվում է մայրաքաղաք Տիզբոնում և փորձում է ամրացնել իր դիրքերը^[1]։

Հռոմեա-պարթևական պատերազմ

Հռոմում Անտոնինոս Կարակալլային հաջորդած Մակրինոս կայսրը (217-218) փորձում է շարունակել վերջինիս պատերազմը Արտավան Ե-ի դեմ։ Մծբինի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում Արտավանը կրկին պարտության է մատնում հռոմեական զորքերին։ Մակրինոս կայսրը ստիպված է լինում հաշտության պայմանագիր կնքել։ Ըստ պայամանգրի՝ հռոմեացիները վերադարձնում են պարթևական ռազմագերիներին^[3], Մակրիանոսը Արտավանին վճարում է 5000 բյուր դրախմե ռազմատուգանք, քանի որ «ինքը պարտվել էր»^[4]։ Երկու տերությունների միջև հաստատվում է խաղաղություն։ Հռոմին է անցնում Միջագետքը, որով էլ սահմանափակվում են հռոմեացնիների հավակնությունները տարածաշրջանում։ Արտավան Ե-ի այս հաղթանակները, սակայն, պարթևների վերջին հաջողություններին էին՝ նրանց թագավորության անկման նախօրյակին^[1]։

Սասանյանների ապստամբություն

220-ական թվականներին ուժեղանում է Պարսքում իշխող Սասանյան տոհմը, որի առաջնորդ և հիմնադիր Արտաշիր Պապականը ապստամբություն է բարձրացնում Արտավան Ե-ի դեմ։ Արտաշիր Պապականը չորս տարավա ընթացքում կարողանում է ջլատել թուլացած պարթև Արշակունիների վերջին ուժերը։ 224 թվականի ապրիլի 28-ին տեղի ունեցած Որմիզդականի ճակատամարտում պարտվում և սպանվում է Պարթևստանի վերջին թագավոր Արտավան Ե-ն, որով կործանվում է Պարթևստանը և սկզբնավորվում է Սասանյան տերությունը^[5]^[1]։

Պարթևական շատ իշխաններ անցնում են Սասանյանների կողմը։ Արտավան Ե-ի որդի Արտավազդը ամրանում է Ատրպատականում և մի քանի տարի դիմադրում է Սասանյաններին՝ Մեծ Հայքի արքա Տրդատ Բ-ի օգնությամբ, ով ստանձնել էր Արշակունյաց արքայատան գլխավոր միապետի դերը։ Բայց ի վերջո Արտավազդը պարտվում է և Ատրպատականն էլ է նվաճվում Արտաշիր Պապականի կողմից։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 «Հայ Ժողովրդի պատմություն», Երևան, 1984, հատոր 2, էջ 22-26, 28-29․
↑ «Պատմություն Հայոց», Ագաղթանգեղոս, գլ․ Ա․ 19 - էջ 16, 21, 22 - էջ 19, գլ․ Բ․ 23 - էջ 19․
↑ Dio, LXXIX, գլ․ 26, 2, 5 (հայերեն թարգմ․, էջ 223)․
↑ Dio, LXXIX, գլ․ 27, 1-3 (հայերեն թարգմ․, էջ 224)․
↑ Herodianus, VI, 2 (Z)

[ՀԺՊ-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 «Հայ Ժողովրդի պատմություն», Երևան, 1984, հատոր 2, էջ 22-26, 28-29․

[0-2] «Պատմություն Հայոց», Ագաղթանգեղոս, գլ․ Ա․ 19 - էջ 16, 21, 22 - էջ 19, գլ․ Բ․ 23 - էջ 19․

[3] Dio, LXXIX, գլ․ 26, 2, 5 (հայերեն թարգմ․, էջ 223)․

[4] Dio, LXXIX, գլ․ 27, 1-3 (հայերեն թարգմ․, էջ 224)․

[5] Herodianus, VI, 2 (Z)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
+{{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ
-{{անաղբյուր}}
+ | հայերեն անուն = Արտավան Ե Պարթև
-{{Տեղեկաքարտ Միապետ|ծնունդ=մոտ 163|մահ=28 ապրիլ 224}}
+ | բնօրինակ անուն = {{lang-xpr|𐭍𐭐𐭕𐭓}}
-'''Արտավան Ե Պարթև''', [[Պարթևաստան]] վերջին արքան [[209]]-[[224]] թթ. [[Արշակունիներ|Արշակունյաց հարստությունից]]։
+ | պատկեր  =
+ | նկարագրություն =
+ | պատկերի լայնություն =
+ | տիտղոս  = [[Պարթևստան]]ի [[արքայից արքա]]
+ | դրոշ  =
+ | կառավարման սկիզբ =
+ | կառավարման ավարտ =
+ | կառավարման ժամանակ   = [[213]] - [[224]]
+ | նախորդող = [[Վաղարշ Ե Պարթև]]
+ | հաջորդող = [[Արտավազդ Պարթև]]
+ | ժառանգորդ =
+ | գահապահ1 =
+ | գահապահ1 կառավարման սկիզբ      =
+ | գահապահ1 կառավարման ավարտ       =
+ | ազգություն =
+ | դավանանք =
+ | ծննդյան օր =
+ | ծննդավայր =
+ | վախճանի օր =
+ | վախճանի վայր  =
+ | թաղված =
+ | դինաստիա =
+ | ի ծնե անուն =
+ | հայր  =
+ | մայր =
+ | ամուսին =
+ | զավակներ =
+ | ծառայության տարիներ =
+ | պատկանելություն =
+ | զորքի տեսակ =
+ | կոչում  =
+ | հրամանատար էր =
+ | ճակատամարտեր =
+ | Վիքիպահեստ =
+  }}
+'''Արտավան Ե Պարթև''' ({{lang-xpr|𐭍𐭐𐭕𐭓}}, Ardawān, {{ԱԾ}}), [[Պարթևաստան]]ի վերջին արքայից արքան (213-224), [[Վաղարշ Դ Պարթև|Վաղարշ Դ]]-ի կրտսեր որդին, [[Վաղարշ Ե Պարթև|Վաղարշ Ե]]-ի եղբայրը, [[Պարթև Արշակունիներ]]ի արքայական հարստությունից<ref name="ՀԺՊ">[http://serials.flib.sci.am/openreader/Hay%20joxovrdi%20patmutyun_%20h.2/book/Binder1.pdf «Հայ Ժողովրդի պատմություն», Երևան, 1984, հատոր 2, էջ 22-26, 28-29․]</ref>։
+== Կենսագրություն ==
-Երկար տարիներ նա պայքարել է իր հակառակորդների հետ գահին միանձնյա տիրելու համար։ [[220]]-ական թթ. ուժեղանում է [[Պարսկաստան|Պարսքում]] իշխող [[Սասանյաններ|Սասանյան]] տոհմը, որի առաջնորդ [[Արտաշիր Պապական]]ը ապստամբություն է բարձրացնում Արտավան Ե-ի դեմ։ [[224]] թ. Որմզդականի դաշտում տեղի է ունենում վճռական ճակատամարտ, որում Արտավան Ե-ի զորքերը պարտվում են, իսկ նա սպանվում է։ [[Պարթևաստան|Պարթևական կայսրությունը]] դադարում է գոյություն ունենալուց։ Պարթևական շատ իշխաններ անցնում են [[Սասանյաններ]]ի կողմը։ Արտավան Ե-ի որդի Արտավազդը ամրանում է [[Ատրպատական]]ում և մի քանի դիմադրում է [[Սասանյաններ]]ին հայոց արքա [[Խոսրով Ա Մեծ]]ի օգնությամբ, ով ստանձնել էր [[Արշակունիներ|Արշակունյաց արքայատան]] գլխավոր միապետի դերը։
+=== Գահակալական կռիվներ ===
+Արտավանի հոր՝ [[Վաղարշ Դ Պարթև|Վաղարշ Դ]]-ի մահից հետո (208), [[Պարթևստան]]ի գահին բազմում է նրա ավագ որդին՝ [[Վաղարշ Ե Պարթև|Վաղարշ Ե]]-ն։ 213 թվականին Արտավանը իրեն հռչակում է [[արքայից արքա]] և գահակալական կռիվներ է սկսում մղել եղբոր դեմ, որը ավարտվում է 222 թվականին՝ Արտավանի հաղթանակով<ref name="ՀԺՊ" />։
+Ըստ հայ պատմիչների, [[Մեծ Հայք]]ի արքա [[Խոսրով Ա]]-ն և նրա որդի [[Տրդատ Բ]]-ն Արտավանի դաշնակիցներն էին և նրա հետ միասին պայքարում էին Վաղարշ Ե-ի և [[Պարսք]]ում հեղաշրջում կատարած [[Պապակ]]ի և նրա որդու՝ [[Շապուհ (Պարսքի արքա)|Շապուհի]] դեմ։ Ըստ [[Ագաթանգեղոս]]ի և [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]]՝ Խոսրով Ա-ն մի շարք արշավանքներ է ձեռնարկում դեպի հարավ՝ Պապակի դեմ և վերադառնում հարուստ ավարով<ref name="">«Պատմություն Հայոց», Ագաղթանգեղոս, գլ․ Ա․ 19 - էջ 16, 21, 22 - էջ 19, գլ․ Բ․ 23 - էջ 19․</ref>։ Հավանական է համարվում, որ Խոսրով Ա-ն արշավանքներ է ձեռնարկել նաև Արտավանի մրցակից Վաղարշ Ե-ի դեմ։ Ի վերջո, Վաղարշ Ե-ն պարտության է մատնվում եղբորը և հեռանում [[Տիզբոն]]ից։ Արտավան Ե-ն հաստատվում է մայրաքաղաք Տիզբոնում և փորձում է ամրացնել իր դիրքերը<ref name="ՀԺՊ" />։
-Բայց ի վերջո Արտավազդը պարտվում է և [[Ատրպատական]]ն էլ է նվաճվում Արտաշիր Պապականի կողմից։
+=== Հռոմեա-պարթևական պատերազմ ===
-[[Կատեգորիա:Պարթև Արշակունիներ]]
+{{հիմնական|Կարակալլայի արևելյան արշավանք}}
+[[հռոմեական կայսրություն|Հռոմում]] [[Կարակալլա|Անտոնինոս Կարակալլային]] հաջորդած [[Մակրինոս]] կայսրը (217-218) փորձում է շարունակել վերջինիս [[Կարակալլայի արևելյան արշավանք|պատերազմը]] Արտավան Ե-ի դեմ։ [[Մծբին]]ի մոտ տեղի ունեցած [[Մծբինի ճակատամարտ (217)|ճակատամարտում]] Արտավանը կրկին պարտության է մատնում հռոմեական զորքերին։ Մակրինոս կայսրը ստիպված է լինում հաշտության պայմանագիր կնքել։ Ըստ պայամանգրի՝ հռոմեացիները վերադարձնում են պարթևական ռազմագերիներին<ref>Dio, LXXIX, գլ․ 26, 2, 5 (հայերեն թարգմ․, էջ 223)․</ref>, Մակրիանոսը Արտավանին վճարում է 5000 բյուր դրախմե ռազմատուգանք, քանի որ «ինքը պարտվել էր»<ref>Dio, LXXIX, գլ․ 27, 1-3 (հայերեն թարգմ․, էջ 224)․</ref>։ Երկու տերությունների միջև հաստատվում է խաղաղություն։ Հռոմին է անցնում [[Միջագետք]]ը, որով էլ սահմանափակվում են հռոմեացնիների հավակնությունները տարածաշրջանում։ Արտավան Ե-ի այս հաղթանակները, սակայն, պարթևների վերջին հաջողություններին էին՝ նրանց թագավորության անկման նախօրյակին<ref name="ՀԺՊ" />։
+=== Սասանյանների ապստամբություն ===
+-ական թվականներին ուժեղանում է [[Պարսք]]ում իշխող [[Սասանյաններ|Սասանյան]] տոհմը, որի առաջնորդ և հիմնադիր [[Արտաշիր Պապական]]ը ապստամբություն է բարձրացնում Արտավան Ե-ի դեմ։ Արտաշիր Պապականը չորս տարավա ընթացքում կարողանում է ջլատել թուլացած պարթև Արշակունիների վերջին ուժերը։ 224 թվականի ապրիլի 28-ին տեղի ունեցած [[Որմիզդականի ճակատամարտ]]ում պարտվում և սպանվում է Պարթևստանի վերջին թագավոր Արտավան Ե-ն, որով կործանվում է Պարթևստանը և սկզբնավորվում է [[Սասանյան տերություն]]ը<ref>Herodianus, VI, 2 (Z)</ref><ref name="ՀԺՊ" />։
+Պարթևական շատ իշխաններ անցնում են [[Սասանյաններ]]ի կողմը։ Արտավան Ե-ի որդի [[Արտավազդ Պարթև|Արտավազդը]] ամրանում է [[Ատրպատական]]ում և մի քանի տարի դիմադրում է Սասանյաններին՝ Մեծ Հայքի արքա [[Տրդատ Բ]]-ի օգնությամբ, ով ստանձնել էր [[Արշակունիներ|Արշակունյաց արքայատան]] գլխավոր միապետի դերը։ Բայց ի վերջո Արտավազդը պարտվում է և Ատրպատականն էլ է նվաճվում Արտաշիր Պապականի կողմից։
-{{Bio-stub}}
+== Ծանոթագրություններ ==
+{{ծանցանկ}}
+{{Wikidata/Ancestors}}
+{{Wikidata/FamilyTree}}
+[[Կատեգորիա:Պարթև Արշակունիներ]]