Jump to content

Ուշմալ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Բնակավայր
Ուշմալ
ԵրկիրՄեքսիկա Մեքսիկա
ՀամայնքՅուկատան նահանգ
Մակերես3758,64 հեկտար, 87,45 հեկտար
Պաշտոնական կայքinah.gob.mx/zonas/110-zona-arqueologica-de-uxmal?highlight=WyJ1eG1hbCJd
Ուշմալ (Մեքսիկա)##
Ուշմալ (Մեքսիկա)

Ուշմալ (իսպ.՝ Uxmal), մայաների մեծ քաղաքի ավերակները Յուկատան թերակղզու հյուսիս-արևմուտքում՝ Մեքսիկայի ժամանակակից Յուկատան նահանգի տարածքում, Մերիդա քաղաքից 68 կմ հարավ։

Ուշմալը համարվում է մայաների մշակույթի ամենակարևոր հնագիտական վայրերից մեկը՝ Մեքսիկայի Պալենկեի, Չիչեն Իցայի և Կալակմուլի, Բելիզում գտնվող Կարակոլի և Սյունանտունիչի և Գվատեմալայի Տիկալի հետ միասին։ Այն ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕհամաշխարհային ժառանգության ցանկում 1996 թվականին։

Ուշմալը համարվում է մայաների քաղաքներից մեկը՝ տարածաշրջանի ամենաբնորոշ ճարտարապետական ոճով։ Քաղաքի շենքերը հայտնի են իրենց չափերով և հարդարանքով։ Սակբ կոչվող հնագույն ճանապարհները կապում են շենքերը և կապում տարածքի այլ քաղաքների հետ։ Շենքերը բնորոշ են պուուկ ոճին։ Նրանք ունեն հարթ, ցածր պատեր՝ զարդարված մայաների խրճիթներին բնորոշ ֆրիզներով։ Որոշ շենքեր, ինչպիսիք են կախարդի բուրգը և տիրակալի պալատը, օգտագործում են տեղանքը մյուս շենքերից վեր բարձրանալու համար։

Ընդհանուր տեղեկություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուշմալ անվանումը ծագել է «ox-mal»-ից, որը մայաների լեզվով նշանակում է «երեք անգամ» (հնարավոր է, որ նկատի ունեն քաղաքի գոյության երեք շրջանները, այսինքն՝ հիմնադրումից հետո եղել են ևս երկու հանգստի վայրեր)։

Մոտակայքում գտնվող Լաբնա հանդիսավոր համալիրի և Սայիլ պալատական համալիրի հետ 1996 թվականին այն հայտարարվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ։

Պուուկ ոճի ճարտարապետության օրինակ է։

Քաղաքը հիմնադրվել է 10.9.0.0.0 օրը, 2 Ахау 13 Мак (1007 թվականի օգոատոսի 7 ), հիմնադիր՝ ԱԽ Սուտոկ Թութուլ Շիվ (Բացի այդ, կան ևս երկու, ավելի հնագույն հիմքերի տարբերակներ)։

Հին մայաների մշակութային և քաղաքական կենտրոններից մեկը Յուկատան թերակղզում (Մեքսիկա)։ Ուշմալի հիմնադրման ժամանակն ու հնագույն պատմությունը դեռևս անհայտ են։ Մ. թ. X-րդ դարի վերջին Ուշմալը գրավվեց Տուտուլ Շիվ ցեղի կողմից, որը կապված էր տոլտեկների հետ։ XIII–XV դդ. Ուշմալը ներքին պատերազմներ մղեց Մայապանի և Չիչեն Իցայի հետ Յուկատանում քաղաքական գերակայության համար։ Աղբյուրներում առկա հակասությունների պատճառով այս իրադարձությունների ճշգրիտ ժամանակագրությունը պարզ չէ, բայց հավանաբար մ. թ. 13-րդ դարի սկզբին Ուշմալը ջախջախվեց Մայապանի զորքերի կողմից։ Թութուլ-շիվն իր մայրաքաղաքը տեղափոխեց Մանի քաղաք։ Պատերազմներն ավարտվեցին 1441 թվականին Մայապանի անկմամբ։ Երբ իսպանացիները տեսան քաղաքը, այն երկար ժամանակ ավերակ էր[1]։

Գիտնականները ենթադրում են, որ քաղաքում ապրել է մինչև 25000 մարդ։ Ըստ մինչ օրս պահպանված շենքերի ոճական առանձնահատկությունների՝ դրանք կարելի է վերագրել մ.թ. 700-ից 1000 թվականների միջակայքին։

Ուշմալին հատկանշական են մեծ քառակուսի քառակուսիները, որոնց կողքին գտնվում են դասական պուուկ ոճի շենքերը, ինչպես նաև նրա վերջին տարբերակը, որը կարելի է գտնել միայն այստեղ։

Ուսումնասիրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև տեղացիները միշտ գիտեին հնագույն ավերակների մասին, դրանք առաջինն էին, որոնք եվրոպական գիտության կողմից հայտնաբերվեցին և նկարագրվեցին երկու անխոնջ ճանապարհորդների և մայաների քաղաքակրթության բացահայտողների կողմից՝ անգլիացի նկարիչ և հնագետ Ֆրեդերիկ Քեթերվուդը և ամերիկացի իրավաբան և դիվանագետ Ջոն Լլոյդ Ստեֆենսը։ 1840 թվականին Կոպանն ու Պալենկեն ուսումնասիրելուց հետո նրանք այցելեցին Ուշմալի ավերակները, որոնք անջնջելի տպավորություն թողեցին նրանց վրա։ 1841 թվականին Նյու Յորքում լույս է տեսել Սթիվենսի գիրքը՝ նկարազարդված Քեթերվուդի գծագրերով, որտեղ աչքի ընկնող տեղ է գրավել Ուշմալի, նրա շենքերի ու տաճարների նկարագրությունը[2]։

Հետագայում 6 խմբի բաժանված Ուշմալի ավերակները բազմիցս (19-րդ դարից) ուսումնասիրվել են ԱՄՆ-ի և Մեքսիկայի հնագետների կողմից (Ջ. Սթիվենս, Վ. Հոլմս, Կ. Ռուպերտ, Ա. Ռուս, Ջ. Ակոստա, Ս. Սաենս և այլք)։

Տեսարժան վայրեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչ օրս իրականացվել է շենքերի մասնակի վերականգնում։

Մոնումենտալ ճարտարապետության բազմաթիվ հուշարձաններից առավել նշանակալից են.

  • «Տիրակալի պալատը» ամենագեղեցիկ շինություններից է, որը առատորեն զարդարված է քանդակներով և 20 հազար անհատական թիթեղներից բաղկացած խճանկարային ֆրիզով։
  • «Վիզարդի բուրգը» կամ «Թզուկների ամրոցը»[3]։ Բուրգի գագաթին, 38 մետր բարձրության վրա, կա տաճար։ Բուրգը հատակագծով օվալաձև է և նման է մայաների ներկայիս կացարաններին։
  • «Աղավնանոց»
  • «Միաբանություն»՝ բակը շրջապատող 4 շենքերից բաղկացած համալիր՝ հարավային կողմում կամարով
  • «Կրիաների տուն»
  • «Տիրակալի պալատի» հետևում այլ բուրգեր են՝ մասամբ մաքրված կամ ամբողջովին թաքնված կավե հողի շերտի տակ։

Գիտնականները պարզել են, որ այնպիսի ֆոտոտրոֆներ, ինչպիսին է Քսենոկոկը, մեծ քանակությամբ ապրում են ուշմալ շենքերի պատերին՝ առաջացնելով էրոզիայի գործընթացը։ Նաև պատերի ոչնչացման պատճառ են հանդիսանում Gloeocapsa և Synechocystis բակտերիաները[4], որոնց պոպուլյացիան նույնպես շատ մեծ է, իսկ ցածր լուսավորությամբ սենյակները հանդիսանում են ցիանոբակտերիաների ապրելավայր[5]։

Պալատի ավերակներ Ուշմալում

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Antonio de Ciudad Real: Tratado cuirioso y docto de las grandezas de Nueva España. hrsg. v. Josefina García Quintana, Victor M.Castillo Farreras. México, UNAM 1976. Band 2, S. 358—362.
  2. Чарльз Галленкамп. Майя. Загадка исчезнувшей цивилизации. М.: Наука, 1966 г. Глава 3. Джон Ллойд Стефенс — первооткрыватель древних городов.
  3. «Гусев Д.А. Nil novi sub sole, или эпикуреизм как древний позитивизм». Философия и культура. 5 (5): 661–672. 2016-05. doi:10.7256/1999-2793.2016.5.17840. ISSN 1999-2793.
  4. Ortega-Morales O; Guezennec J; Hernández-Duque G; Gaylarde CC; Gaylarde P.M. Phototrophic biofilms on ancient Mayan buildings in Yucatan, Mexico(անգլ.) // current microbiology : journal. — 2000. — Т. 40. — № 2. — С. 81—5. — PMID 10594218.
  5. Gómez-Pompa, Arturo Chapter 9 / Interaction of Microorganisms with Maya Archaeological // The Lowland Maya area: three millennia at the human-wildland interface. — Binghamton, NY: Food Products Press, 2003. — С. 175—192.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուշմալ» հոդվածին։