Ուշմալ
| Բնակավայր | ||
|---|---|---|
| Ուշմալ | ||
 | ||
| Երկիր |  Մեքսիկա | |
| Համայնք | Յուկատան նահանգ | |
| Մակերես | 3758,64 հեկտար, 87,45 հեկտար | |
| Պաշտոնական կայք | inah.gob.mx/zonas/110-zona-arqueologica-de-uxmal?highlight=WyJ1eG1hbCJd | |
| ||
Ուշմալ (իսպ.՝ Uxmal), մայաների մեծ քաղաքի ավերակները Յուկատան թերակղզու հյուսիս-արևմուտքում՝ Մեքսիկայի ժամանակակից Յուկատան նահանգի տարածքում, Մերիդա քաղաքից 68 կմ հարավ։
Ուշմալը համարվում է մայաների մշակույթի ամենակարևոր հնագիտական վայրերից մեկը՝ Մեքսիկայի Պալենկեի, Չիչեն Իցայի և Կալակմուլի, Բելիզում գտնվող Կարակոլի և Սյունանտունիչի և Գվատեմալայի Տիկալի հետ միասին։ Այն ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում 1996 թվականին։
Ուշմալը համարվում է մայաների քաղաքներից մեկը՝ տարածաշրջանի ամենաբնորոշ ճարտարապետական ոճով։ Քաղաքի շենքերը հայտնի են իրենց չափերով և հարդարանքով։ Սակբ կոչվող հնագույն ճանապարհները կապում են շենքերը և կապում տարածքի այլ քաղաքների հետ։ Շենքերը բնորոշ են պուուկ ոճին։ Նրանք ունեն հարթ, ցածր պատեր՝ զարդարված մայաների խրճիթներին բնորոշ ֆրիզներով։ Որոշ շենքեր, ինչպիսիք են կախարդի բուրգը և տիրակալի պալատը, օգտագործում են տեղանքը մյուս շենքերից վեր բարձրանալու համար։
Ընդհանուր տեղեկություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ուշմալ անվանումը ծագել է «ox-mal»-ից, որը մայաների լեզվով նշանակում է «երեք անգամ» (հնարավոր է, որ նկատի ունեն քաղաքի գոյության երեք շրջանները, այսինքն՝ հիմնադրումից հետո եղել են ևս երկու հանգստի վայրեր)։
Մոտակայքում գտնվող Լաբնա հանդիսավոր համալիրի և Սայիլ պալատական համալիրի հետ 1996 թվականին այն հայտարարվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ։
Պուուկ ոճի ճարտարապետության օրինակ է։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Քաղաքը հիմնադրվել է 10.9.0.0.0 օրը, 2 Ахау 13 Мак (1007 թվականի օգոատոսի 7 ), հիմնադիր՝ ԱԽ Սուտոկ Թութուլ Շիվ (Բացի այդ, կան ևս երկու, ավելի հնագույն հիմքերի տարբերակներ)։
Հին մայաների մշակութային և քաղաքական կենտրոններից մեկը Յուկատան թերակղզում (Մեքսիկա)։ Ուշմալի հիմնադրման ժամանակն ու հնագույն պատմությունը դեռևս անհայտ են։ Մ. թ. X-րդ դարի վերջին Ուշմալը գրավվեց Տուտուլ Շիվ ցեղի կողմից, որը կապված էր տոլտեկների հետ։ XIII–XV դդ. Ուշմալը ներքին պատերազմներ մղեց Մայապանի և Չիչեն Իցայի հետ Յուկատանում քաղաքական գերակայության համար։ Աղբյուրներում առկա հակասությունների պատճառով այս իրադարձությունների ճշգրիտ ժամանակագրությունը պարզ չէ, բայց հավանաբար մ. թ. 13-րդ դարի սկզբին Ուշմալը ջախջախվեց Մայապանի զորքերի կողմից։ Թութուլ-շիվն իր մայրաքաղաքը տեղափոխեց Մանի քաղաք։ Պատերազմներն ավարտվեցին 1441 թվականին Մայապանի անկմամբ։ Երբ իսպանացիները տեսան քաղաքը, այն երկար ժամանակ ավերակ էր[1]։
Գիտնականները ենթադրում են, որ քաղաքում ապրել է մինչև 25000 մարդ։ Ըստ մինչ օրս պահպանված շենքերի ոճական առանձնահատկությունների՝ դրանք կարելի է վերագրել մ.թ. 700-ից 1000 թվականների միջակայքին։
Ուշմալին հատկանշական են մեծ քառակուսի քառակուսիները, որոնց կողքին գտնվում են դասական պուուկ ոճի շենքերը, ինչպես նաև նրա վերջին տարբերակը, որը կարելի է գտնել միայն այստեղ։
Ուսումնասիրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Թեև տեղացիները միշտ գիտեին հնագույն ավերակների մասին, դրանք առաջինն էին, որոնք եվրոպական գիտության կողմից հայտնաբերվեցին և նկարագրվեցին երկու անխոնջ ճանապարհորդների և մայաների քաղաքակրթության բացահայտողների կողմից՝ անգլիացի նկարիչ և հնագետ Ֆրեդերիկ Քեթերվուդը և ամերիկացի իրավաբան և դիվանագետ Ջոն Լլոյդ Ստեֆենսը։ 1840 թվականին Կոպանն ու Պալենկեն ուսումնասիրելուց հետո նրանք այցելեցին Ուշմալի ավերակները, որոնք անջնջելի տպավորություն թողեցին նրանց վրա։ 1841 թվականին Նյու Յորքում լույս է տեսել Սթիվենսի գիրքը՝ նկարազարդված Քեթերվուդի գծագրերով, որտեղ աչքի ընկնող տեղ է գրավել Ուշմալի, նրա շենքերի ու տաճարների նկարագրությունը[2]։
Հետագայում 6 խմբի բաժանված Ուշմալի ավերակները բազմիցս (19-րդ դարից) ուսումնասիրվել են ԱՄՆ-ի և Մեքսիկայի հնագետների կողմից (Ջ. Սթիվենս, Վ. Հոլմս, Կ. Ռուպերտ, Ա. Ռուս, Ջ. Ակոստա, Ս. Սաենս և այլք)։
Տեսարժան վայրեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մինչ օրս իրականացվել է շենքերի մասնակի վերականգնում։
Մոնումենտալ ճարտարապետության բազմաթիվ հուշարձաններից առավել նշանակալից են.
- «Տիրակալի պալատը» ամենագեղեցիկ շինություններից է, որը առատորեն զարդարված է քանդակներով և 20 հազար անհատական թիթեղներից բաղկացած խճանկարային ֆրիզով։
- «Վիզարդի բուրգը» կամ «Թզուկների ամրոցը»[3]։ Բուրգի գագաթին, 38 մետր բարձրության վրա, կա տաճար։ Բուրգը հատակագծով օվալաձև է և նման է մայաների ներկայիս կացարաններին։
- «Աղավնանոց»
- «Միաբանություն»՝ բակը շրջապատող 4 շենքերից բաղկացած համալիր՝ հարավային կողմում կամարով
- «Կրիաների տուն»
- «Տիրակալի պալատի» հետևում այլ բուրգեր են՝ մասամբ մաքրված կամ ամբողջովին թաքնված կավե հողի շերտի տակ։
Ոչնչացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գիտնականները պարզել են, որ այնպիսի ֆոտոտրոֆներ, ինչպիսին է Քսենոկոկը, մեծ քանակությամբ ապրում են ուշմալ շենքերի պատերին՝ առաջացնելով էրոզիայի գործընթացը։ Նաև պատերի ոչնչացման պատճառ են հանդիսանում Gloeocapsa և Synechocystis բակտերիաները[4], որոնց պոպուլյացիան նույնպես շատ մեծ է, իսկ ցածր լուսավորությամբ սենյակները հանդիսանում են ցիանոբակտերիաների ապրելավայր[5]։
Պատկերասրահ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
-
Պալատի ավերակներ Ուշմալում -
Վարդապետի բուրգը -
Ձախ կողմում «Կոմսատունն է», հեռվում՝ «Մագի» բուրգը։ -
1 - շենքերի հյուսիսային խումբ, 2 - «միաբանություն», 3 - հյուսիսարևմտյան խումբ, 4 - Թռչունների տուն, 5 - «Կախարդի բուրգ», 6 - մարզադաշտ, 7 - Կրիաների տուն, 8 - տիրակալի պալատ (Կառավարիչների պալատ), 9 - «Աղավնանոց», 10 - Մեծ բուրգ, 11 - Հարավային տաճար
.jpg)
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Antonio de Ciudad Real: Tratado cuirioso y docto de las grandezas de Nueva España. hrsg. v. Josefina García Quintana, Victor M.Castillo Farreras. México, UNAM 1976. Band 2, S. 358—362.
- ↑ Чарльз Галленкамп. Майя. Загадка исчезнувшей цивилизации. М.: Наука, 1966 г. Глава 3. Джон Ллойд Стефенс — первооткрыватель древних городов.
- ↑ «Гусев Д.А. Nil novi sub sole, или эпикуреизм как древний позитивизм». Философия и культура. 5 (5): 661–672. 2016-05. doi:10.7256/1999-2793.2016.5.17840. ISSN 1999-2793.
- ↑ Ortega-Morales O; Guezennec J; Hernández-Duque G; Gaylarde CC; Gaylarde P.M. Phototrophic biofilms on ancient Mayan buildings in Yucatan, Mexico(անգլ.) // current microbiology : journal. — 2000. — Т. 40. — № 2. — С. 81—5. — PMID 10594218.
- ↑ Gómez-Pompa, Arturo Chapter 9 / Interaction of Microorganisms with Maya Archaeological // The Lowland Maya area: three millennia at the human-wildland interface. — Binghamton, NY: Food Products Press, 2003. — С. 175—192.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Dunning, Nicholas P. Long twilight or new dawn? Transformation of Maya civilization in the Puuc region // Maya: Divine Kings of the Rain Forest / Nikolai Grube[en]; Eva Eggebrecht; Matthias Seidel. — Cologne, Germany: Könemann, 2006. — С. 323—337. — ISBN 978-3-8331-1957-6
- Schele, Linda[en]; David Freidel A Forest of Kings: The Untold Story of the Ancient Maya. — pbk reprint. — New York: Harper Perennial[en], 1992. — ISBN 0-688-11204-8
- Stephens, John L.[en] Incidents of Travel in Central America, Chiapas, and Yucatan. — New York: Harper & Brothers[en], 1841. — Т. in 2 vols..
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Археологи обнаружили фасад Большой пирамиды в Ушмале, относящийся к раннему классическому периоду (новость от 10.02.2009 г.)
- В Ушмале выявлена сложная гидросистема (новость от 08.01.2009 г.)
- Ушмаль — город майя(չաշխատող հղում)
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուշմալ» հոդվածին։ |
| ||||||||||
