«Հան (ազգություն)»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

07:35, 20 Նոյեմբերի 2015-ի տարբերակ

Հան (ավանդ. չին. 漢族), չինացիներ, ազգ: Չինաստանի հիմնական բնակչությունը: Առավել խոշոր խմբերով բնակվում են նաև Թաիլանդում, Մալայզիայում, Ինդոնեզիայում, Սինգապուրում, Վիետնամում, Բիրմայում, Ֆիլիպիններում, Կամբոջայում: Թվաքանակով աշխարհում գրավում են առաջին տեղը:

Լեզուն չինարենն է, որը պատկանում է չին-տիբեթական ընտանիքին, ընդգրկում է միմյանցից խիստ տարբերվող մի քանի բարբառ: Գիրը հիերոգլիֆային է: Մարդաբանորեն միատարր չեն: Հիմնականում պատկանում են մոնղոլոիդ ռասայի խաղաղօվկիանոսյան ճյուղին, հյուսիսային Չինաստանի մեջ գերակշռում են արևելաասիական, իսկ հարավային Չինաստանի մեջ` հարավասիական խմբերի տարատեսակներ: Կրոնական պատկերացումներում համադրված են տարբեր կրոնների և հավատալիքների զանազան տարրեր: Առավել նշանակալից է եղել նախնիների պաշտամունքը: Սկզբում տարածված են եղել դաոսականությունն ու կոնֆուցիոսականությունը, այնուհետև` բուդդայականությունը, մասամբ` քրիստոնեությունը, առավել քիչ` մահմեդականությունը (իսլամ):

Նրանց նախնիների թվին են պատկանում Հուանհե և Յանցզի գետերի ավազանների երկրագործ ցեղերը, որոնք ստեղծել են մ.թ.ա. 3-2-րդ հազարամյակների նեոլիթյան մշակույթ: Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյարկում այժմյան Հենան, Շենսի, Շանսի նահանգների տարածքում առաջացել է Ին պետական կազմավորումը, որի բնակիչների լեզվի հիման վրա զարգացել է հին չինարենը: Մ.թ.ա. 11-րդ դարում արևմտյան հարևան չժոու ցեղը նվաճել է Ին պետությունը: Մ.թ.ա. 11-3-րդ դարերում ին և չժոու ժողովուրդների միախառնված հետնորդների շրջակայքում ապրել են չինական աղբյուրներում հավաքական անվանումներով հայտնի զանազան ցեղեր (հարավում` ման, արևմուտքում` ժուն, հյուսիսում` դի, արևելքում` ի): Մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի կեսից չինական աղբյուրներում հիշատակված Յանցզիից հարավում բնակվող յուէ բազմաթիվ ցեղերը: Դրանք հիմնականում եղել են տայ ժողովուրդների նախնիները:

Հան դինաստիայի (Յանցզիի Հան վտակի անունից) ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. 3-րդ - մ.թ. 3-րդ դարեր) կազմավորվել է հին չինական ժողովուրդը, իսկ դինաստիայի անունը դարձել է չինացիների ինքնանվանումը (հան): Ըստ չինացի պատմագիր Սիմա Ցյանի «Շի-ցզի» աշխատության, հաների նախնին եղել է լեգենդար Հուան-դին (Դեղին կայսր): Հան պետության ընդարձակումն ուղեկցվել է հաների նշանակալից վերաբնակեցումներով և որպես կանոն, Արևելյան Ասիայի այլ ժողովուրդների ձուլմամբ: Տան դինաստիայի ժամանակաշրջանում (6-9-րդ դարեր) տրոհված Չինաստանի վերամիավորումը նպաստել է չինացիների էթնիկական համախմբմանը: Սակայն այդ ժամանակաշրջանում էլ նրանց բնակության ոլորտը ամենևին չէր ընդգրկում այժմյան Չինաստանի ամբողջ տարածքը: Հյուսիսում միմյանց հաջորդել են թյուրքական և մոնղոլական անկախ քոչվոր միավորումները, իսկ հարավ-արևմուտքում գոյատևել են գլխավորապես ի, տան, մոն-քմերական ժողովուրդների նախնիներով բնակեցված պետություններ:

Սուն դինաստիայի ժամանակաշրջանում (10-13-րդ դարեր) Չինաստանը բաժանվել է հյուսիսային և հարավային մասերի: Հյուսիսում սկզբում տիրապետել են մոնղոլալեզու կիդանները (որոնց անունով էլ` ռուսերեն «Կիտայ» անվանումը), այնուհետև` տունգուսա-մանջուրական լեզվով խոսող չժուրչժենները: 13-րդ դարի կեսին այժմյան չինացիների տարածքը նվաճել են մոնղոլները: Մանջուրական Ցին դինաստիայի ժամանակաշրջանում (1664-1911 թթ) հիմնականում ձևավորվեցին Չինաստանի այժմյան քաղաքական սահմանները:

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

@@ Տող 3. / Տող 3. @@
 Լեզուն [[չինարեն]]ն է, որը պատկանում է չին-տիբեթական ընտանիքին, ընդգրկում է միմյանցից խիստ տարբերվող մի քանի բարբառ: Գիրը [[հիերոգլիֆ]]ային է: Մարդաբանորեն միատարր չեն: Հիմնականում պատկանում են [[մոնղոլոիդ ռասա]]յի խաղաղօվկիանոսյան ճյուղին, հյուսիսային Չինաստանի մեջ գերակշռում են արևելաասիական, իսկ հարավային Չինաստանի մեջ` հարավասիական խմբերի տարատեսակներ: [[Կրոն]]ական պատկերացումներում համադրված են տարբեր կրոնների և հավատալիքների զանազան տարրեր: Առավել նշանակալից է եղել նախնիների պաշտամունքը: Սկզբում տարածված են եղել [[դաոսականություն]]ն ու [[կոնֆուցիոսականություն]]ը, այնուհետև` [[բուդդայականություն]]ը, մասամբ` [[քրիստոնեություն]]ը, առավել քիչ` [[մահմեդականություն]]ը ([[իսլամ]]):
-Նրանց նախնիների թվին են պատկանում [[Հուանհե]] և [[Յանցզի]] [[գետ]]երի ավազանների երկրագործ ցեղերը, որոնք ստեղծել են մթա 3-2-րդ հազարամյակների [[նեոլիթ]]յան մշակույթ: Մթա 2-րդ հազարամյարկում այժմյան [[Հենան]], [[Շենսի]], [[Շանսի]] [[նահանգ]]ների տարածքում առաջացել է [[Ին]] պետական կազմավորումը, որի բնակիչների լեզվի հիման վրա զարգացել է հին չինարենը: Մթա 11-րդ դարում արևմտյան հարևան [[չժոու]] ցեղը նվաճել է Ին պետությունը: Մթա 11-3-րդ դարերում ին և չժոու ժողովուրդների միախառնված հետնորդների շրջակայքում ապրել են չինական աղբյուրներում հավաքական անվանումներով հայտնի զանազան ցեղեր (հարավում` ման, արևմուտքում` ժուն, հյուսիսում` դի, արևելքում` ի): Մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի կեսից չինական աղբյուրներում հիշատակված Յանցզիից հարավում բնակվող յուէ բազմաթիվ ցեղերը: Դրանք հիմնականում եղել են տայ ժողովուրդների նախնիները:
+Նրանց նախնիների թվին են պատկանում [[Հուանհե]] և [[Յանցզի]] [[գետ]]երի ավազանների երկրագործ ցեղերը, որոնք ստեղծել են մ.թ.ա. 3-2-րդ հազարամյակների [[նեոլիթ]]յան մշակույթ: Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյարկում այժմյան [[Հենան]], [[Շենսի]], [[Շանսի]] [[նահանգ]]ների տարածքում առաջացել է [[Ին]] պետական կազմավորումը, որի բնակիչների լեզվի հիման վրա զարգացել է հին չինարենը: Մ.թ.ա. 11-րդ դարում արևմտյան հարևան [[չժոու]] ցեղը նվաճել է Ին պետությունը: Մ.թ.ա. 11-3-րդ դարերում ին և չժոու ժողովուրդների միախառնված հետնորդների շրջակայքում ապրել են չինական աղբյուրներում հավաքական անվանումներով հայտնի զանազան ցեղեր (հարավում` ման, արևմուտքում` ժուն, հյուսիսում` դի, արևելքում` ի): Մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի կեսից չինական աղբյուրներում հիշատակված Յանցզիից հարավում բնակվող յուէ բազմաթիվ ցեղերը: Դրանք հիմնականում եղել են տայ ժողովուրդների նախնիները:
 [[Հան դինաստիա]]յի (Յանցզիի Հան վտակի անունից) ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. 3-րդ - մ.թ. 3-րդ դարեր) կազմավորվել է հին չինական ժողովուրդը, իսկ դինաստիայի անունը դարձել է չինացիների ինքնանվանումը (հան): Ըստ չինացի պատմագիր [[Սիմա Ցյան]]ի «[[Շի-ցզի]]» աշխատության, հաների նախնին եղել է լեգենդար [[Հուան-դի]]ն ([[Դեղին կայսր]]): Հան պետության ընդարձակումն ուղեկցվել է հաների նշանակալից վերաբնակեցումներով և որպես կանոն, Արևելյան [[Ասիա]]յի այլ ժողովուրդների ձուլմամբ: [[Տան դինաստիա]]յի ժամանակաշրջանում (6-9-րդ դարեր) տրոհված Չինաստանի վերամիավորումը նպաստել է չինացիների էթնիկական համախմբմանը: Սակայն այդ ժամանակաշրջանում էլ նրանց բնակության ոլորտը ամենևին չէր ընդգրկում այժմյան Չինաստանի ամբողջ տարածքը: Հյուսիսում միմյանց հաջորդել են թյուրքական և մոնղոլական անկախ քոչվոր միավորումները, իսկ հարավ-արևմուտքում գոյատևել են գլխավորապես ի, տան, մոն-քմերական ժողովուրդների նախնիներով բնակեցված պետություններ: