Շեֆիկա Գասպիրալի
| Շեֆիկա Գասպիրալի Ղրիմի թաթարերեն՝ Şefiqa Gaspıralı և ռուս.՝ ,Шефика Исмаиловна Гаспринская | |
|---|---|
.jpg) | |
| Ծնվել է | հոկտեմբերի 14, 1886 |
| Ծննդավայր | Բախչիսարայ, Սիմֆերոպոլի շրջան, Տավրիկյան նահանգ, Ռուսական կայսրություն |
| Մահացել է | օգոստոսի 31, 1975 (88 տարեկան) |
| Մահվան վայր | Ստամբուլ, Թուրքիա |
| Գերեզման | Զինջիրլիքույու գերեզմանատուն |
| Քաղաքացիություն |  Ռուսական կայսրություն,  Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն և  Թուրքիա |
| Մայրենի լեզու | Ղրիմի թաթարերեն |
| Կրոն | իսլամ |
| Մասնագիտություն | խմբագիր և հասարակական գործիչ |
| Ամուսին | Նասիբ Յուսիֆբեյլի |
| Ծնողներ | հայր՝ Իսմայիլ Գասպրինսկի, մայր՝ Zöhrä Aqçurina? |
 Shefika Gaspirali Վիքիպահեստում | |
Շեֆիկա Գասպիրալի (Ղրիմի թաթարերեն՝ Şefiqa Gasprinskaya, Şefiqa Gaspıralı, հոկտեմբերի 14, 1886, Բախչիսարայ, Սիմֆերոպոլի շրջան, Տավրիկյան նահանգ, Ռուսական կայսրություն - օգոստոսի 31, 1975, Ստամբուլ, Թուրքիա), Ղրիմի թաթար ֆեմինիստ առաջնորդ, որը եղել է կանանց առաջին ամսագրի գլխավոր խմբագիր և հրատարակիչ, Կուրուլտայի նախագահական խորհրդի անդամ և երկու ժամկետ Ղրիմի Ժողովրդական Հանրապետությունում պատգամավոր։ Նա նաև մանկավարժ էր մանկապարտեզում։
Կյանք և գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շեֆիկա Գասպիրալին ծնվել է 1886 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Ղրիմի Բախչիսարայում (Թաուրիդայի նահանգ, Ռուսական կայսրություն)։ Հայրը՝ Իսմայիլ Գասպրինսկին (1851–1914) Ղրիմի թաթար մտավորական էր, հրատարակիչ, մանկավարժ, քաղաքական գործիչ և բարեփոխիչ, 20-րդ դարի սկզբի թուրքական մշակութային և քաղաքական զարթոնքի առաջնորդներից մեկը։ Նրա մայրը Զյուհրե Գասպիրալին էր՝ Ակչորա դինաստիայի անդամ[1]։ Ընտանիքում յոթ երեխա էին․ չորս եղբայր՝ Ռեֆաթ, Դանյալ, Մանսուր, Հայդար և երեք քույրեր՝ Բեհիյե, Լեյլա, Նիգար[2]։
Գասպիրալին գրել-կարդալ սովորել է հորից։ Այնուհետև շարունակել է կրթությունը Ղրիմի «Usûl-ü Cedit» դպրոցում։ Հայրը առանձնահատուկ նշանակություն է տվել նրա կրթությանը։ Մայրը մահացել է, երբ նա 17 տարեկան էր։ Աղջիկը ստանձնել է նաև տան պատասխանատվությունը[2]։
Չնայած կենցաղային պարտականություններին, Շեֆիկան դարձել է հոր ամենակարևոր օգնականը Terciman («Թարգմանիչը») թերթի հրատարակությունների, ռուսերենից նամակագրության և թարգմանության, ինչպես նաև փոստային առաքման և տարածման հարցերում։ 1903 թվականին նա գրել է իր առաջին հոդվածը Terciman-ում[3]։
Այդ ընթացքում նա ծանոթացել է Գյանջայի Նասիբ բեկ Յուսիֆբեյլիի հետ՝ ադրբեջանցի երիտասարդի, որը հաճախ էր այցելում իր հորը։ Քաղաքական հարցերի շուրջ նրա նամակագրությունը Յուսիֆբեյլիի հետ վերածվել է մտերմության, և նրանք ամուսնացել են 1906 թվականին[3]։
Իսմայիլ Գասպիրալին հիմնադրել է Alem-i Nisvan («Կանանց աշխարհ») ամսագիրը 1906 թվականին այն բանից հետո, երբ հասկացել է, որ Terciman-ը բավարար չէ Ռուսաստանում կանանց սոցիալական ցածր կարգավիճակը բարելավելու, կանանց կրթության և զբաղվածության հարցերում։ Շեֆիկան նշանակվել է ամսագրի ղեկավար։ Հրապարակված հոդվածները տեղեկացրեցին, ուղղորդեցին, խրախուսեցին և կազմակերպեցին թուրք կանանց՝ մանրամասն տեղեկություններ տալով թուրքական և իսլամական աշխարհում կանանց շարժումների մասին[2]։
1908 թվականին Շեֆիկան դուստր է ունեցել՝ Զոհրեն, իսկ մեկ տարի անց՝ Նիյազիին։ Այս ընթացքում նա ամուսնու՝ Նասիբի և ավագ եղբոր՝ Ռըֆաթի հետ միասին ստանձնել է Terciman-ի ամբողջ բեռը[2]։
1912 թվականին Շեֆիկան Յուսիֆբեյլիի հետ տեղափոխվել է Գյանջա, հաստատվել այնտեղ, երբ փակվեց «Ալեմ-ի Նիսվան» ամսագիրը։ Այդ տարվա վերջում նա վերադարձել է տուն, քանի որ ոչ ոք չգտնվեց, որ իրականացներ Terciman թերթի աշխատանքները։ Նրա հայրը՝ Իսմայիլ Գասպիրալին մահացել է 1914 թվականի սեպտեմբերի 11-ին[2]։
1917 թվականի մայիսի 1-11-ը Շեֆիկա Գասպրինսկայան Ղրիմի պատվիրակության կազմում մասնակցել է Մոսկվայում Համառուսաստանյան մուսուլմանների առաջին համագումարի աշխատանքներին։ Հետագայում ընտրվել է Ղրիմի թաթարների առաջին Կուրուլտայի պատվիրակ, որը տեղի է ունեցել Բախչիսարայում 1917 թվականի դեկտեմբերի 9-ին և նշանակվել Ղրիմի թաթարների ազգային կառավարության կողմից որպես Սիմֆերոպոլի կանանց մանկավարժական դպրոցի տնօրեն։ Ղրիմի թաթարների առաջընթացը կանանց հարցը քաղաքական և իրավական դաշտում լուծելու հարցում 1917 թվականի դեկտեմբերին Ղրիմի Ժողովրդական Հանրապետության Սահմանադրության մեջ տղամարդկանց և կանանց իրավահավասարության մասին կետի ներառումն էր։ Բայց այս նախաձեռնությունները կյանքի չկոչվեցին[4].
Ղրիմի թաթարների ազգային ինքնակառավարման շարժման պարտությունից հետո նա թողնում է Ղրիմը և տեղափոխվում Բաքու, որտեղ կազմակերպում է մանկավարժական դպրոց։
Ադրբեջանի ազգային կառավարության տապալումից հետո նրա ամուսինը՝ Նասիբ-բեկը գնդակահարվել է, և նա գաղթել է Թուրքիա, որտեղ հետագայում աշխատել է որպես մանկատան վարիչ։ 1930 թվականին Շեֆիկա Գասպիրալին Ստամբուլում հիմնել և ղեկավարել է «Ղրիմի թաթար կանանց միությունը»։ Բացի այդ, նա զբաղվել է Ղրիմի թաթար գաղթականների խնդիրներով և բարեգործությամբ։
Շեֆիկա Գասպիրալին մահացել է 1975 թվականի օգոստոսի 31-ին Ստամբուլում և թաղվել Զինջիրլիքույու գերեզմանատանը[5]։
Գասպիրալին մեծ նպատակ ուներ հրատարակել «Թուրքական կանանց շարժումը Ռուսաստանում» որպես գիրք[2]։ Շեֆիկա Գասպիրալին ամբողջ կյանքում իր դպրոցների, կազմակերպությունների և քաղաքական մասնակցության միջոցով պայքարել է հանուն թուրք կանանց զարթոնքի, ինչի մասին շատերը հոգ չէին տանում[2][6], և կանանց իրավահավասար դարձնել տղամարդկանց՝ իրավական, սոցիալական, մշակութային բոլոր առումներով[2]։
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ганкевич В. Ю. Роль И. Гаспринского и его семьи в развитии народного образования среди крымскотатарских женщин на рубеже XIX—XX веков/ Крым и Россия: неразрывные исторические судьбы и культура. Материалы республиканской научно-общественной конференции. — Симферополь, 1994, стр. 19—21.
- Абдульваапов. Н. Гапринская Шефика / Деятели крымскотатарской культуры (1921—1944): Библиографический словарь. — Симферополь: Доля, 1999, стр. 69.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շեֆիկա Գասպիրալի» հոդվածին։ |
| ||||||
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Büyük Bir Kayıp [Şefika Gaspiralı]» (թուրքերեն). Emel Kırım Vakfı. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 19-ին.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 Doç. Dr. Hablemitoğlu, Şengül; Dr. Hablemitoğlu, Necip (2005 թ․ հունվարի 12). Şefika Gaspıralı ve Rusya'da Türk Kadın Hareketi (1893–1920) (թուրքերեն). Toplumsal Dönüşüm Yayınları. էջ 672. ISBN 975-6-44880-6.
- ↑ 3,0 3,1 Tonar, Ayda (2020 թ․ հոկտեմբերի 18). «Şefika Hanım Gaspıralı'nın Hayatı». Misak-ı Zafer (թուրքերեն). Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 19-ին.
- ↑ Губернский, Богдан (2016 թ․ մարտի 3). ««Грешно оставлять их темными, как животных»». Крым Реалии. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
- ↑ Хаблемитоглу, Шенгюл, Хаблемитоглу, Наджип Шефика Гаспирали и тюркское женское движение в России (1893—1920) = Şefika Gaspiralı ve Rusya'da Türk Kadın Hareketi (1893-1920). — Стамбул: Toplumsal Dönüşüm, 2004. — С. 672. — ISBN 975-6-44880-6
- ↑ Pımarer, Şengül. «Rusya'daki Türk Kadın Hareketi'nin Öncüsü Şefika G<spiralı» (թուրքերեն). JeoPoliTürk. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 19-ին.