Մեղքի հույզ

Երեխայի մոտ մեղքի հույզի դրսևորումը, երբ նրան տեսնում են սխալ արարք անելիս

Մեղքի հույզը դիֆերենցիալ հույզերի տեսության մեջ դիտարկվում է որպես բազային հույզերից մեկը, որը այլ բազային հույզերի նման անցել է էվոլյուցիոն-բիոլոգիական զարգացման երկար ճանապարհ։ Մեղքի հույզին, ինչպես վախին, հատուկ են որոշակի ներքին ակտիվացնող կամ բնական գործոններ, որոնք կապված են անբարենպաստ սոցիալ-մշակութային պայմանների հետ։ Բացի այդ, յուրաքանչյուր մշակույթ և յուրաքանչյուր սոցիալական ինստիտուտ՝ ընտանիք, եկեղեցի և այլն, որոնց հիմքում ընկած են էթիկական և բարոյական սկզբունքներ, ստեղծում են մեղքի որոշակի պայմանական ազդանշաններ, սահմանում են վարքի որոշակի ստանդարտներ և փորձում են դրանք դաստիարակել մեծացող սերնդին։ Ձևավորված բարոյական և էթիկական սկզբունքները կազմում են խղճի կոգնիտիվ բաղադրիչը։ Հասուն խիղճը և նրա հետ կապված հույզերը ձևավորում են նրա աֆեկտիվ-կոգնիտիվ կառուցվածքը, որը գնահատում է մարդու յուրաքանչյուր քայլը, բարոյական սկզբունքներին նրանց համապատասխանությունը։ Ավելի շուտ մեղքի, քան վախի ապրումն է ազդում խղճի վրա։ Վերջինիս օգտին կա մի փաստարկ, որը կայանում է հետևյալում. մեղքի ապրումը մարդու ուշադրությունը կենտրոնացնում է մեղքի աղբյուրի վրա, այն մարդուն բաց չի թողնի մինչև զղջումը կամ էլ արարքի արդարացումը, իսկ վախի ապրումը, ընդհակառակը, ստիպում է փախչել վախի աղբյուրից և պահում է նրանից անվտանգ հեռավորության վրա։ Վախի կողմից թելադրված կոնֆորմիզմը և մեղքի զգացմամբ պայմանավորված պատասխանատվությունը միմյանցից բաժանող սահմանների հավասարակշռության պահպանման ունակությունը կարելի է դիտարկել որպես հասուն խղճի և բարոյական վարքի ապացույց։ Պատասխանատվության զգացումը հանդիսանում է խղճի կառուցվածքի կորիզը, այն ուղղված է մեղքի գիտակցմանը և միևնույն ժամանակ այն նպաստում է վարքի այնպիսի ոճի ընտրությանը, որը կնվազեցնի մեղքի ինտենսիվ ապրման հավանականությունը։

Մեղքի բնութագրիչներ

Մեղքն ու ամոթը միմյանց հետ շփոթելը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ միանման իրավիճակները կարող են լինել և՛ ամոթի, և՛ մեղքի ապրման պատճառ։ Այս հույզերից յուրաքանչյուրի ապրումը կապված է ինչ-որ բան թաքցնելու կամ ինչ-որ բան ուղղելու ցանկության հետ, սակայն հենց այն, ինչը մարդ փորձում է թաքցնել կամ ուղղել, հիմքում տարբերում է ամոթը մեղքից։ Միմիկան, որն ուղեկցում է մեղքի ապրմանը, այնքան էլ արտահայտիչ չէ, որքան ցանկացած այլ բացասական հույզի միմիկական արտահայտումը։ Եթե մեղքի ապրումը միայն երբեմն է արտացոլվում անհատի դեմքի վրա, ապա այս հույզի ազդեցությունը ներքին կյանքի, կոգնիտիվ ֆունկցիաների, նեյրոֆիզիոլոգիական և հորմոնալ գործընթացների վրա անվիճելի է։ Սակայն այնուամենայնիվ, գիտությունը դեռ ի վիճակի չէ միանշանակ սահմանել մեղքի արտաքին և ներքին հատկանիշները։ Խոսակցություններն այն մասին, որ մեղքի ապրման նշանները կարելի է հայտնաբերել ստի դետեկտորի՝ պոլիգրաֆի միջոցով համոզիչ չեն։ Այս մեթոդը չի կարելի համարել հուսալի։

Մեղքի դետերմինանտներ

Էյբլ-Էյբսֆելդտը ապացուցել է, որ էթիկական նորմերի զարգացումը իր հիմքում ունի կենսաբանական հիմք և հույզերի դիֆերենցիալ տեսությանը լիովին համապատասխան ենթադրել է, որ էթիկական նորմերի հետ կապված պատասխանատվության և մեղքի զգացումը նույնպես ունեն գենետիկական հիմք։ Մի շարք հեղինակներ առաջ են քաշել մեղքի հույզի զարգացման երեք հոգեբանական նախադրյալներ՝ 1.ընդհանուր բարոյական արժեքների ընդունում, 2. այդ արժեքների ներքնայնացում, 3. ինքնաքննադատության ընդունակություն, որն այնքան է զարգացել, որ կարող է ընկալել իրական վարքի և ներքնայնացված արժեքների միջև հակասությունները։ Մեղքի դետերմինանտները առավել ակնառու են, քան ցանկացած այլ բացասական հույզի դետերմինանտները։ Որպես մեղքի ապրման աղբյուր հանդիսանում է սխալ արարքը։ Բարոյական, էթիկական և կրոնական նորմերի հետ հակասության մեջ մտնող արարքն էլ հանդիսանում է մեղքի ապրման հիմք։

Մեղքի ծագում և ֆունկցիաներ

Մեղքը, ինչպես նաև մյուս բոլոր հույզերը կարևոր դեր են խաղացել մարդու և հասարակության էվոլյուցիայում։ Մեղքի հույզը ամոթի հույզի հետ միասին գտնվում է սոցիալական պատասխանատվության հիմքում և դառնում է սխալ արարքի վճար։

Մեղքի հույզի սպեցիֆիկ ֆունկցիան կայանում է նրանում, որ այն ուղղորդում է մարդուն ուղղել իրավիճակը, վերականգնել իրերի նորմալ ընթացքը։ Եթե մենք մեզ մեղավոր ենք զգում, ապա մեր մոտ ցանկություն է առաջանում հարթել իրավիճակը կամ էլ ներողություն խնդրել այն մարդուց, ում առջև մեղավոր ենք։ Այսպիսի վարքը մեղքով պայմանավորված ներքին կոնֆլիկտի լուծման միակ արդյունավետ միջոցն է։

Մեղքի այս ֆունկցիաները ակտուալ են նաև այսօր։ Առանց մեղքի և ամոթի մարդիկ չէին հետևի բարոյականության և էթիկայի նորմերին։ Նորմերի և օրենքների հետ կապված հասարակության համաձայնության պահպանումը մեղքի ամենակոնստրուկտիվ ֆունկցիաներից է։

Մեղքի հույզը մեզ օգնում է զգալ այն մարդու ապրումները, տառապանքները և ցավը, ում նեղացրել ենք, ստիպում է մեզ փնտրել համապատասխան բառեր և արարքներ, որոնք մարդուն կարող են ազատել մեր կողմից հասցված ցավից։ Մեղքը մեզ ստիպում է զգալ պատասխանատվություն և նպաստում է անձնային աճին, նրա հասունությանը և հոգեբանական կայացվածությանը։

Միդը, տարբեր մշակույթներում առկա դաստիարակության տարբեր մոտեցումների համեմատական վերլուծություն իրականացնելով, եկավ այն եզրակացության, որ մեղքի զգացումը հանդիսանում է մարդու՝ որպես տեսակի գոյատևման հիմնական պայմաններից մեկը։

Մեղքի հոգեվերլուծական հասկացումը

Համաձայն հոգեվերլուծության դասական տեսության մեղքի զգացումը ի հայտ է գալիս անձի լրիվ ձևավորումից հետո։ Այն ներառում է իդը, էգոն և սուպերէգոն։ Այս եռյակից սկզբում ձևավորվում է իդը, որը լայն առումով կարելի է բնութագրել որպես ի ծնե գոյություն ունեցող նկատառումների, բնազդների կամ հակումների ամբողջություն։ Էգոյի ձևավորման համար երեխան պետք է գիտակցի իր առանձին լինելը, պետք է զգա իր Ես-ի և իրեն շրջապատող մարդկանց Ես-ի սահմանը, պետք է սովորի մտածել, ընտրություն կատարել, տիրապետի իրեն և փոխազդի իրականության հետ։ Սուպերէգոն հաճախ հասկացվում է որպես խիղճ, որը կարելի է ձևավորված համարել այն բանից հետո, երբ երեխաները ներքնայնացնում կամ յուրացնում են պատշաճության զգացումը, սկսում են հասկանալ լավ և վատ պահվածքի տարբերությունը, երբ այդ զգացումով նմանվում են իրենց ծնողներին կամ իրենց ռեֆերենտ խմբին։ Հոգեվերլուծության տեսաբանների կարծիքով սուպերէգոյի զարգացումը տեղի է ունենում ինկորպորացիայի կամ ինտրոեկցիայի և իդենտիֆիկացիայի մեխանիզմներով։ Ինկորպորացիայի և իդենտիֆիկացիայի մեխանիզմների շնորհիվ երեխայի սուպերէգոն ինկորպորացնում է ծնողների արժեքները և ստանդարտները։ Այս պրոցեսը կարող է ընթանալ քիչ թե շատ արդյունավետ՝ կախված էդիպյան բարդույթի հաղթահարման եղանակներից։

Էքզիստենցիալ մեղքի հասկացություն

Ռոլո Մեյը տվել է էքզիստենցիալ մեղքի երեք ձևերի բնորոշում։ Առաջին. Մեղք չիրացված հնարավորությունների համար։ Խոսքը մարդու զարգացման հնարավորությունների մասին է՝ ինտելեկտուալ, սոցիալական, հուզական և ֆիզիկական։ Ըստ երևույթին, այդ զարգացումը սահմաններ չունի։ Շատ հաճախ մարդիկ պատշաճ ուշադրություն չեն դարձնում իրենց ունակությունների զարգացմանը, իրենց զրկում են նրանց տրված հնարավորություններից։ Մարդու ունեցած պոտենցիալի ու լրիվ օգտագործման անհնարությունը ըստ Մեյի բերում է էքզիստենցիալ մեղքի առաջին տեսակին։

Էքզիստենցիալ մեղքը մարդը զգում է, երբ նա գիտակցում է, որ նա ունի պարտականություններ սեփական գոյության առաջ, երբ նա հասկանում է, թե որքան կարևոր է իրացնել բնության կողմից իրեն ընձեռնված պոտենցիալը։ Մենք շատ նյութական ենք, և պետք է ունենա ինչ-որ արժեք կամ իմաստ։ Ինչ խոսք, մեր բանականությունը դեռևս սահմանափակ է, և այդ պատճառով, մենք դեռևս չենք կարողանում իրացնել բնության կողմից մեզ տրված հնարավորությունները։ Ամենայն հավանականությամբ մեզ ընդհանրապես երբեք չի հաջողվի հասկանալ մեր բոլոր հնարավորությունները, այսինքն մեզ չի հաջողվի խուսափել էքզիստենցիալ մեղքից։ Հաննան խիստ քննադատեց էքզիստենցիալ մեղքի նման բնորոշումը։ Նա նշեց, որ եթե հետևենք էքզիստենցիալիստների այդպիսի տրամաբանությանը, նորածինը օժտված է անսահմանափակ հնարավորություններով, և նրա կյանքի ամեն օրը նրան զրկում է ինչ –որ բանից, որի մեղավորը դաստիարակությունն է, մարդկանց հետ փոխհարաբերությունները, գործնականում ցանկացած կենսափորձ։ Էքզիստենցիալիստների կոչը մարդու բոլոր հնարավորությունների զարգացմանը այնքան է բարձրացնում մարդուն ուղղված պահանջների նշաձողը, որ կորցնում է ամեն իմաստ։ Հաննան ընդգծում է, որ անհատի հնարավորությունները իրենից ներկայացնում են փոփոխական կարգաբանական համակարգ, որ անհատը իրադրությունից կախված կպահանջի դրանցից ինչ-որ մեկը, տարբեր ձևով կվերաբերվի դրանց, տարբեր կերպ է գնահատում դրանք։ Էքզիստենցիալ մեղքի երկրորդ տարատեսակը ըստ Մեյի այլ մարդու հետ լրիվ ձուլվելու անհնարության մեղքն է։ Մարդը չի կարող կյանքին նայել այլ մարդու աչքերով, չի կարող զգալ նույնը, ինչ այլ մարդ, չի կարող ձուլվել նրա հետ որպես մեկ ամբողջություն։ Նման չկայացվածությունը ընկած է էքզիստենցիալ առանձնահատկության կամ միայնակության հիմքում։ Էքզիսստենցիալիստների կարծիքով այդ առանձնահատկությունը ստեղծում է անանցանելի արգելք, որը մարդուն բաժանում է այլ մարդկանցից, որն էլ դառնում է միջանձնային կոնֆլիտների պատճառ։ Հաննան համաձայն է այն բանի հետ, որ այլ մարդկանցից մարդու առանձին լինելը պահանջում է դրա գիտակցում և ընդունում, սակայն համաձայն չէ դա համարել մեղավորության պատճառ։ Մենք պարտավոր ենք հաշվի առնել այլ մարդկանց գոյությունը և այդ փաստը շատ դեպքերում կանխորոշում է մեր պոտենցիալի իրացումը։ Մարդուն անհրաժեշտ են այլ մարդիկ, սակայն ոչ նրա համար, որպեսզի ձուլվի նրանց հետ մեկ ամբողջության մեջ։ Մենք պետք է հաշտվենք այն մտքի հետ, որ հնարավոր չէ այլ մարդկանց հետ հասնել փոխադարձ հասկացվածության, սակայն դա դեռևս պատճառ չէ ինքնամեղադրանքի։

Էքզիստենցիալ մեղքի երրորդ տարատեսակը մեղքն է բնության հետ միաձուլվելու անհնարության համար։ Ինչպես նշում է Հաննան, եթե էքզիստենցիալիստները մեղքի այս տեսակը առանձնացնում են, ապա դա նշանակում է, որ ժամանակակից հասարակության մեջ հատուկ արդիականություն են ստացել էկոլոգիայի խնդիրները։ Այստեղից էլ այն կարծիքն է, որ մարդու միաձուլումը բնության հետ անհրաժեշտ է, օգտակար է, այստեղից էլ զգացողությունը, որ մարդը որոշ առումներով ընդունակ չէ լրիվ միաձուլվել նրա հետ։ Սակայն հաշվի չառնել այն հանգամանքը, որ մարդը դուրս է եկել բնությունից և շարունակում է մնալ նրա մի մասը, այնքան բարդ է, որ քննարկելով «բնության հետ միաձուլվելու անհնարության» մասին տեսակետը, էքզիստենցիալիստները հանդիպում են որոշ դժվարությունների «միաձուլում» և «միաձուլման անհնարություն» հասկացությունները բացատրելիս։ Մտածելով մեղքի մասին, Հաննան ի նկատի ունի հույզ, որի պատճառ են հանդիսանում վարքագծի կանոնների խախտումները, իսկ հետևանքը՝ այդ կանոններին հետևելու պահանջմունքը։ Հաննան իր աշծխատությունը ավարտում է հետևյալ հետևություններով. գիտության մեջ էքզիցտենցիալ մեղքի հասկացության մտցնելը մեզ պարտադրում է մտածել մարդկային գոյության կարևոր կողմերի մասին, սակայն սխալ կլինի այս հասկացությունը կարևորել այն աստիճան, որ այն դառնա մարդկային գոյության հոմանիշ։ Հաննայի կարծիքով, էքզիցտենցիալ մեղքի գաղափարը նպատակահարմար է օգտագործել միայն այն դեպքերում, երբ մարդու վարքը հակասում է նրա ստանդարտ պահվածքին և նրա կողմից ընդունված արժեքներին։

Մեղքի զարգացման սկզբնաղբյուրների և նրանց նշանակության մասին որոշ տեսություններ

Մաուերը առաջ է քաշել մեղքի սկզբնաղբյուրների, անհատի վրա նրա ազդեցության և մեղքի հույզի հակազդեցության մեթոդների վերաբերյալ մի քանի հետաքրքիր հոգեթերապիայի տեսություններ։ Նրա կարծիքով մեղքի զարգացման պրոցեսը հիմնականում ընթանում է սովորելու ընթացքում։ Եթե երեխայի լավ արարքները միշտ պարգևատրվում են, իսկ վատերը ընդհակառակը, ապա նրա մոտ ձևավորվում է զգացողություն (կամ գիտակցում), թե որ վարքագիծն է ճիշտ, որը ոչ։ Մաուերը մեղքի և ամոթի հույզերի տարբերության վերաբերյալ այն տարածված կարծիքի կողմնակիցն էր, և, ինչպես շատերը, գտնում էր, որ ամոթի զգացողության համար պարտադիր պայման է օտար դիտողի առկայությունը, այն ժամանակ, երբ մեղքը մարդը զգում է նաև միայնակ և տույժի ակտուալ աղբյուրի բացակայության դեպքում։ Մաուերի կարծիքով, գիտելիքը (ինչ է լավը, ինչ է վատը) մարդը ստանում է առաքինության նորմերի ընկալման հետ, ընդ որում այս պրոցեսում էական դեր ունի նույնացման և կրկնօրինակման մեխանիզմները։ Մաուերը համաձայն չէ մեղքի բնորոշման բիհեյվիորիստական մոտեցման հետ, և ըստ նրա բիհեյվիորիստական մոտեցումը երբեք չի կարող ադեկվատ բնութագրել մեղքի ֆենոմենի աբստրակտ ասպեկտները։ Մաուերը կարծում է, որ մեղքի ուսումնասիրության և զարգացման վերլուծության համար անհրաժեշտ է կիրառել այն նույն մեթոդները, որոնք օգտագործվում են խոսքի զարգացումն ուսումնասիրման համար։ Մի շարք տեսաբաններ ընդունում են մեղքի և վախի միջև սերտ փոխհարաբերությունները։ Մաուերը ավելի առաջ է գնում և ընդունում է, որ մեղքը ինքին հանդիսանում է վախը, որը պատում է անհատին, այն բանից հետո, երբ նա կատարում է արարք, որի համար ինքը նախկինում պատժվել է։ Գայթակղությունը, որը հաճախ ընդունված է համարել որևէ արարքի համար «կանչ», Մաուերը բնորոշում է որպես վախ և ներանձնային կոնֆլիկտ, որը նախորդում է քննադատելի արարք կատարելուն։ Հետևաբար, ըստ Մաուերի խիղճը իրենից ներկայացնում է մի կողմից գայթակղությանը դիմադրելու ընդունակություն, իսկ մյուս կողմից՝ զղջալու ընդունակություն։ Լինելով ուսուցման տեսության հետևերոդ՝ Մաուերը չի ժխտում ի ծնե կոնստիտուցիոնալ նախադրյալների առկայությունը, որոնք պայմանավորում են մեղքի ուսուցման ընդունակությունը, սակայն մեղքի ուսուցման պրոցեսում հիմնական դերը տալիս է կարգապահությանը և պատժին։ Մաուերը այն կարծիքին է, որ մեղքի սովորելու պրոցեսը ավելի հարթ է ընթանում, եթե անհատը զգում է, որ նրա ուսուցիչը նույն չափով ենթարկվում է կարգապահությանը և պատժին, ինչ որ ինքը։ Սարազոնի մեղքի կոնցեպցիան շատ կողմերով նման է Մաուերի կոնցեպցիային։ Ինչպես Մաուերը, նա կարծում է, որ մեղքի յուրացման պրոցեսը պայմանավորված է պատժով։ Սարազոնի աշխատանքներում չի տրվում մեղքի, վախի և անհանգստության բնորոշումները, միայն նա նշում է, որ մեղքը սերտ կապված է դիրքորոշումների և անհատական Ես-կոնցեպցիայի հետ։ Մեղքի հույզի և վախի միջև սերտ կապի մասին խուսում են այլ հեղինակներ։ Անգերի աշխատանքներում տրվում է մեղքի մանրակրկիտ վերլուծությունը, ընդ որում հեղինակը ցույց է տալիս, որ անհանգստությունը հանդիսանում է այդ հույզի ապրման անբաժանելի բաղադրիչ, սակայն նրա կողմից տագնապի ձևակերպումը միանշանակ չէ։ Ըստ նրա տագնապը կարող է դառնալ վնասակար ապրման «թուլացման» պատճառ։ Այն ուղեկցվում է վեգետատիվ – վիսցերալ և պայմանական ռեակցիաներով։ Անգերը մեղքի զգացումը բնութագրում է որպես մի պրոցես, որը կազմված է երկու փուլերից։ Մեքի զգացման առաջին փուլը բնութագրվում է անհատի վերբալ- գնահատող ռեակցիայով։ Երկրորդ փուլում վերբալ-գնահատող ռեակցիան առաջ է բերում է վախի վեգետատիվ–վիսցերալ ռեակցիան։ Անգերը փորձ արեց վերլուծել, թե ծնողների վարքագծի և երեխաների ու ծնողների փոխհարաբերությունների ինչ առանձնահատկությունները կարող են դառնալ մեղքի զգացման պատճառ։ Նա մեղքի զգացման մեջ ընդունում էր վերբալ-սեմանտիկ բաղադրիչի գոյությունը։ Այս ենթադրության ապացուցման համար նա բերում է մի շարք հետաքրքիր հետազոտություններ։ Անգերը նշում է, որ եթե մենք ընդունում ենք մեղքի զգացման մեջ վերբալ- սեմանտիկ բաղադրիչի գոյությունը, ապա մենք պարտավոր ենք համաձայնել, որ մեղքը բացարձակ մարդկային ֆենոմեն է։ Սակայն այս տեսությունը հակասում է մի շարք հետազոտողների հայացքներին՝ Դարվինից մինչը Մաուեր։ Անգերը գրում է, որ մեղքի հույզի զարգացման հիմք է հանդիսանում նաև այլ մարդու հետ կապվածությունը (սովորաբար ծնողների և նրանց փոխարինողների) և բաժանման վախը։ Սարազոնից, Մաուերից և այլ հեղինակներից հետո, ըստ Անգերի մեղքը կամ համենայն դեպս նրա աֆեկտիվ բաղադրիչը հանդիսանում են վախի տարատեսակ։ Ըստ Անգերի, նորածինը ամեն օր զգում է իրեն սիրող ծնողի ուշադրությունը և խնամքը և ամուր կապվում է նրան։ Ծնողը օրեցօր երեխայի կյանքի առաջին ամիսներն և տարիներին պաշտպանում է երեխային ցավից և ֆրուստրացիոն իրավիճակներից։ Այսպիսով, ծնողի գոյությունը երեխայի համար դառնում է անհրաժեշտություն, իսկ բացակայությունը դառնում է «լքված երեխայի տագնապի» զարգացման պատճառ, որը կարելի է անվանել մեղքի զգացման սկիզբ։ Երեխայի ամենօրյա խնամքը և դրա հետ կապված «լքված երեխայի տագնապի» ապրման ունակության զարգացումը հանդես են գալիս մեղքի ուսուցման անհրաժեշտ երկու բաղադրիչներ։ Անգերի և ուսուցմանւ տեսության այլ կողմնակիցների կարծիքով, ադ պրոցեսի առաջին արդյունքները կարելի է տեսնել 4-5 տարեկանում։ Այս տարիքում երեխան որևէ արարք կատարելիս կարող է հասկանալ ծնողի դեմքի խիստ արտահայտության նշանակությունը կամ նրան ուղղված այնպիսի արտահայտությունները, ինչպես. «ինչպես կարող էիր դա անել », «դու վատ ես վարվել», «Էլ երբեք այդպես չանես»։ Ըստ Անգերի, ծնողի կողմից արարքի այդպիսի գնահատականը երեխայի կողմից ընդունվում է որպես սիրուց զրկվելու վտանգ, որը նրա մոտ առաջ է բերում «լքված երեխայի տագնապ»։ Նմանատիպ «դասերի» բազմակի կրկնությունից հետո երեխան սովորում է ինքնուրույն գնահատել իր վարքը։ «Ես վատ եմ վարվել, մայրս և հայրս ասել են, որ դա վատ է, ես էլ այդպես չեմ անի»։ Անգերը գտնում է որ երեխայի գնահատող միջնորդավորված ռեակցիաները պարտադիր տագնապալի են այնքան ժամանակ, քանի դեռ նա չսովորի գնահատել իր արարքները մինչև դրանց իրականացումը։ Անգերը պնդում էր, որ մեղքի աֆեկտիվ բաղադրիչն ունի խիստ կայուն բնույթ, և այս թեզի հաստատման համար դիմում է դասական հետազոտողների՝ Սոլոմոնի և նրա գործընկերների հետազոտություններին։ Սակայն Սոլոմոնի հետազոտություններում ազդակը եղել է ցավային գրգռիչը, իսկ անհատի ռեակցիան, ամենայն հավանականությամբ, վախի զգացումն էր, այդ պատճառով Անգերի փաստարկների համոզիչ լինելը կախված է նրանից, թե որքանով ենք մենք համաձայն նրա այն մտքին, որ վախը հանդիսանում է մեղքի աֆեկտիվ բաղադրիչ։ Իր աշխատանքներում Անգերը ապացուցում է, որ մեղքի արդյունավետ ուսուցման համար առավել ընդունելի են ոչ թե ֆիզիկական տույժերը, որքան դաստիարակության հոգեբանական մեթոդները (որոնք ուղղված են սիրուն)։ Սակայն Անգերը ընդծում է, որ դաստիարակության այդ մեթոդները արդյունավետ կլինեն միայն այն դեպքում, երբ դրանք կիրառվում են ծնողների կողմից, որոնք մեծացրել են երեխային և նրա հետ ունեն հուզական կոնտակտ։ Վախենալու չէ զրկվել սիրուց, որը չկա։ Շատ հետազոտողներ համաձայնեցին այն մտքի հետ, որ խղճի ձևավորման համար անհրաժեշտ է իդենտիֆիկացվել բարի ծնողներին, որոնք օգտագործում են դաստիարակության ««սիրուն ուղղված» մեթոդներ։ Նրանց փորձերը ակնհայտորեն ցույց են տալիս, որ սիրուց զրկվելու վտանգը արդյունավետ է որպես բարոյական դաստիարակության մեթոդ։ Այդ հեղինակները եկան այն հետևության, որ ավելորդ խղճահարության դաստիարակությունը բերում է ռիգիդ, մեղքի զգացումից տանջվող անհատի ձևավորմանը, այն դեպքում, երբ խղճի անբավարար դաստիարակության ուղղակի հետևանքը անբարոյական անհատի ձևավորումն է, ում հակացոսիալական իմպուլսները կարող են «սանձվել» միայն պատժի վախով։ Մայերի կողմից մեղքը հասկացվում է այնպես, ինչպես Անգերի մոտ։ Ըստ Մայերի մեղքը հանդիսանում է անհանգստության տարատեսակ, որը մարդը զգում է սիրուց զրկվելու սպառնալիքի և վատ պահվածքի համար նմանատիպ տույժերի սպառնալիքի ժամանակ։ Բացի այդ, նա կարծում է, որ բարոյական դաստիարակության պրոցեսում տույժի կիրառումը ուղիղ ազդեցություն է ունենում ինչպես մեղքի զարգացման, այնպես էլ խղճի ձևավորման վրա։ Անգերից հետո Մայերը կարծում է, որ մեղքի հույզը իրենից ներկայացնում է երկբաղադրիչ միավորում. վերբալ գնահատականի և հուզական վիսցերալ ռեակցիայի միավորում ռեակցիա, որը հիմնականում կապված է վախի հետ։ Բացի այդ, Մայերը պնդում է, որ մեղքի զգացումը մարդուն կարող է պարտադրել ցանկանալ տույժը։ Նա պաշտպանում է Մոշերի հետևությունը այն մասին, որ իր վարքի արտաքին գնահատականներին մարդու ընկալունակությունը կախված է նրանից, թե ինչքան է նրա նոտ ձևավորված մեղքի զգացումի ունակությունը. անհատը, ով ունի մեղքի ապրման զարգացած ունակություն, այնքան էլ զգայուն չէ արտաքին գնահատականներին, նրա վարքի բնույթը որոշվում է հիմնականում նրա կողմից ճիշտի և սխալի հասկացվածությամբ։ Մայերի կարծիքով պսիխոպատիան առաջ է գալիս մեղքի ունակության անբավարար զարգացման պատճառով։ Ենթադրվում է, որ մանկության ժամանակ պսիխոպատը կա՛մ ամբողջությամբ զրկված է եղել ծնողական սիրուց և խնամքից, կա՛մ չի ունեցել բարոյական դաստիարակության փորձ։ Այն փաստը, որ փսիխոպատները հակված են հակասոցիալական արարքների և պրոմիսկուիտետի, հեղինակի կողմից դիտարկվում է որպես մեղքի ապրման անընդունակություն ապացույց։ Մայերը ենթադրում է, որ պսիխոպատները երեխաների նման հատուկ ունակություն են ցուցաբերում զղջումն արտահայտմելու համապատասխան եղանակների ընտրության մեջ, նրանք խոստումներ են տալիս, որի միակ նպատակը պատժից խուսափումն է։ Նրանք օգտագործում են հմայքը և սոցիալական ունակությունները, որպեսզի հասնեն ցանկալի արդյունքի։ Նրանք սովոր չեն աշխատելու, նրանք ընդունակ չեն սպասելու հետագա խրախուսման։ Պսիխոպատները անչափ ստեղծագործ են, երբ նրանց օգնություն է պետք այլ մարդկանցից կամ պետք է խուսափել պատժից։ Նրանց հազվագյուտ են խրատում, և այդ պատճառով նրանք իրականում չեն հավատում, որ իրենց գործողությունները կարող են նեղացնել կամ վնասել այլ մարդկանց։ Մայերի կարծիքով խիղճը իրենից ներկայացնում է ունակությունների ամբողջություն, որոնց թվում՝ կայունություն գայթակղությունների նկատմամբ, մեղքի ապրման ունակություն և հնազանդության ունակություն։ Նրա կարծիքով կայունությունը գայթակղությունների նկատմամբ ձևավորվում է հրաժարվելու եղանակները սովորելու ընթացքում, իսկ բարոյական նորմերին հետևելու ունակությունը՝ ծնողների վարքը կրկնօրինակելու արդյունքում։ Մայերը իր գործընկերների աշխատություններում հանդիպում է շատ փասերի, որոնք պսիխոպատին բնութագրում են որպես անհատի, ում մոտ զարգացած չէ մեղքի զգացումը։ Հոֆմանի և Զալցշտայնի աշխատանքում վերլուծության է ենթարկվել երեխայի վրա դաստիարակչական բնույթի ազդեցությունը՝ մեղքի և խղճի զարգացման տեսանկյունից։ Վերլուծության արդյունքում հեղինակները առանձնացրեցին դաստիարակության մեթոդների երեք դաս. առաջինը հիմնվում է ֆիզիկական տույժերի կիրառման վրա, երկրորդը և երրորդը ֆիզիկական տույժերի հետ կապ չունեն։ Երկու լիբերալ մեթոդներից առաջինը չի ենթադրում զայրույթի կամ դժգոհության կոպիտ դրսևորումներ, այն հիմնվում է երեխային ծնողական սիրուց զրկելու վտանգի վրա։ Երկրորդը հիմնվում է ապրումակցման ունակության վրա, այն նպատակ ունի երեխայի էմպատիկ պատասխանի արթնացումը, որը նրան կօգնի գիտակցել, թե ինչը պատճառ հանդիսացավ այլ մարդուն վշտացնելու համար։ Նրանց էքսպերիմենտը ցույց է տալիս, որ երեխայի ապրումակցման, նրա էմպաթիկ ունակությունների արթնացումը մեղքի ուսուցման գործընթացում առավել արդյունավետ է, քան ծնողի սերը կորցնելու ուղիղ գծային վտանգը։ Եթե երեխան ծնողի սերը կորցնելու վտանգը ընկալի որպես սիրելի ծնողի հետ բաժանման հավանականության, ապա սա հավանաբար նրա մոտ կառաջացնի տխրության ապրում։ Ծնողի սերը կորցնելու վտանգը կարող է առաջացնել վախի զգացում, եթե երեխան ծնողին ընկալում է նախ և առաջ որպես պաշտպան։ Մեղքի ապրումը կարող է դառնալ ծնողի սիրո կորստի վտանգի արդյունք միայն այն դեպքում, երբ երեխան հասկանա իր արարքի և այդ վտանգի միջև պատճառահետևանքային կապը։ Այս դեպքում այդ վտանգը դառնում է երեխայի համար ազդանշան այն մասին, որ սիրելի մարդու հանդեպ նա սխալ արարք է գործել։

Մեղքի հույզի փորձարարական հետազոտություններ

Վերջին ժամանակներս շատ հետազոտություններ են կատարվել, որոնց ընթացքում հետազոտողները հետազոտվողների մոտ առաջ են բերել մեղքի զգացում, փորձել են ազդել այդ ապրումի վրա և գնահատել այն։

Մեղքի և զայրույթի փոխազդեցություն

Գամբարոն իրականացրել է փորձարարական հետազոտություններ ֆրուստրացիոն իրավիճակում մեղքի և զայրույթի փոխազդեցության վերաբերյալ։ Գամբարոյի փորձը հետաքրքրական է նրանով, որ նա չի սահմանափակվել ակնհայտ ենթադրություններով, որ նրա կողմից առաջարկված ֆրուստրացիոն իրավիճակը առաջ է բերում հետազոտվողների զայրույթը։ Նա օգտագործեց ինքնահաշվետվության տեխնիկան, որպեսզի պարզի, թե ինչպես են փորձարկվողները վերահսկում զայրույթի սուբյեկտիվ զգացումները։ Գամբարոյի կողմից առաջարկված հիպոթեզի համաձայն ֆրուստրացիոն իրավիճակին ուղեկցող զայրույթի զգացումը պետք է առաջ բերեր դիաստոլիկ ճնշման բարձրացում, իսկ զայրույթի հետագա ագրեսիվ արտահայտումը կիջեցներ այն։ Բացի այդ, Գամբարոն առաջարկեց, որ հետազոտության արդյունքի վրա պետք է ազդեն հետազոտվողների անձնային հատկությունները, օրինակ, որոնք չափվում են Մոշերի ագրեսիա – մեղք սանդղակի օգնությամբ։ Հետազոտության համար ստեղծվեցին չորս փորձարարական իրավիճակներ։ Ֆրուստրացիոն գրգռիչի դերը կատարում էր փորձարկողի օգնականը։ Առաջին իրավիճակում փորձարկողները կարող էին արտահայտել իրենց զայրույթը, օգնականին հարվածելով էլեկտրական հոսանքով։ Երկրորդ դեպքում հետազոտվողները կարող էին խնդրել փորձարկողին պատժել օգնականին։ Երրորդ դեպքում հետազոտվողներին արգելվում էր արտահայտել իրենց զայրույթը։ Չորրորդ դեպքում հետազոտվող իրավիճակը ընդհանրապես չէր պարունակում ֆրուստրացիոն պայմաններ, որոնք կարող էին լինել զայրույթի պատճառ և փորձարկվողներին խնդրում էին լրացնել ինչ-որ ֆորմուլյար։

Հետազոտվողների հաշվետվությունները ցույց են տվել, որ նրանք ավելի բարձր են գնահատում զայրույթի զգացումը ֆրուստրացիոն իրավիճակում, քան երբ ֆրուստրացիոն գործոն չկա։ Հետազոտվողների մոտ ֆրուստրացիոն իրավիճակում դիաստոլիկ ճնշումը ավելի բարձր է եղել, քան ստուգիչ խմբի հետազոտվողների մոտ։ Երկրորդ խմբի հետազոտվոների դիաստոլիկ ճնշումը ֆրուստրացիոն պայմաններին միջնորդավորված ռեակցիայից հետո իջել է համարյա այն ցուցանիշների, ինչ երրորդ խմբի մոտ։ Ֆրուստրացիոն իրավիճակում հետազոտվողների դիաստոլիկ ճնշման բարձր ցուցանիշները մեղքի սանդղակի համաձայն, և այն հետազոտվողների մոտ, ում մոտ ցույց են տրվել ցածր ցուցանիշները, բարձրացել են հավասար չափով։ Սակայն դիաստոլիկ ճնշման նվազումը ֆրուստրացիոն գործոնի ագրեսիվ ռեակցիայից հետո հետազոտվողների մոտ, որոնք ունեին բարձր ցուցանիշներ մեղքի անդղակով այնքան հստակ չէր, քան այն հետազոտվողների մոտ, որոնք ցույց էին տվել ցածր արդյունքներ՝ մեղքի սանդղակով։ Բայց այն իրավիճակներում, երբ թույլատրվել էր միայն միջնորդավորված ռեակցիա ֆրուստրացիոն գործոնի վրա այն հետազոտողների մոտ, որոնք ցույց են տվել բարձր ցուցանիշներ մեղքի սանդղակով դիաստոլիկ ճնշումը ոչ թե իջել է, այլ մի քիչ բարձրացել։ Այս հետաքրքրիր փորձը թույլ է տալիս առավել խորությամբ հասկանալու մեղքի հույզը, մանավանդ այն դեպքում, երբ մեղքը կապված է զայրույթի զգացողության և զայրույթի զգացումի ագրեսիվ ռեակցիայի հետ։ Փորձը իր հաջորդականությամբ ցույց է տալիս, որ իր ագրեսիվ պահվածքի համար մեղքի զգացումի արտահայտությունը սերտ կապված է ֆիզիոլոգիական փոփոխությունների հետ, որոնք առաջ են բերում այդ արարքները և դրանց համար անհանգստությունը։ Օրինակ, այն հետազոտվողների մոտ ովքեր զայրույթ էին զգում իրենց արարքների համար, դիտվում էին անհանգստության հստակ ֆիզիոլոգիական ինդիկատորներ այն բանից հետո, երբ նրանք իրենց զայրույթը արտահայտում էին ֆիզիկական ագրեսիայի ձևով։ Եվ հակառակը, այն հետազոտվողները ովքեր իրենց ագրեսիայի համար մեղք չէին զգում, որոնց ագրեսիվ պահվածքը բնութագրվում է ՙՙակն ընդ ակն, ատամն ընդ ատամանՙՙ սկզունքով, ագրեսիվ պահվածքը նրանց հանգստացրել է և դիաստոլիկ ճնշումը իջել է, բոլոր ֆիզիոլոգիական պարամետրերը հավասարվել են նորմային։ Գամբարոյի հետևությունները իհարկե հետաքրքրական են, սակայն դրանց պետք է վերաբերվել զգուշորեն և պետք է ճշտել, թե որքանով են նրա կողմից կոնկրետ փորձարարական իրավիճակում ստացված արդյունքները համապատասխանում իրական կյանքին։

Մեղք և զիջումներ գնալու պատրաստակամություն

Ֆրիդմանը, Ուոլինգտոնը և Բլեսը ընդհանրացրին Ֆրիդմանի, Ֆրեյզի, Ուոլիսի, Սադալի, Բրոկի և Բեկերի, Կարլսմիտի և Գրոսսի աշխատանքները։ Հեղինակների կարծիքով հետազոտությունների արդյունքները թույլ են տալիս ասել, որ մեղքի զգացումը բարձրացնում է զիջումների գնալու պատրաստականությունը։ Միևնույն ժամանակ հեղինակները հայտարարեցին, որ իրենց հետազոտություններից որոշները ունեն թույլ տեղեր և անհրաժեշտ է նոր հետազոտություններ կատարել։ Առաջին հետազոտության ժամանակ փորձարկվողները հայտնվեցին մի իրավիճակում, երբ նրանք նախապես պատկերացում ունեին իրենց սպասվող էքսպերիմենտի մասին։ Նրանք կարող էին այդ մասին հայտնել փորձարկողին, կարող էին նաև խաբել։ Ապա բոլոր հետազոտվողներին՝ ովքեր ճիշտն էին ասել և ովքեր ստել էին խնդրեցին մասնակցել այլ էքսպերիմենտի, որը ուներ կա՛մ տհաճ, կա՛մ էլ նեյտրալ բնույթ։ Պարզվել էր, որ այս էքսպերիմետին առավել հեշտ համաձայնել էին մասնակցել այն մասնակիցները, ովքեր ստել էին։ Ընդ որում տհաճ կամ նեյտրալ բնույթը ոչ մի ձևով չազդեց հետազոտվողների այդ հարաբերակցության վրա։ Երկրորդ հետազոտության ժամանակ հետազոտվողները նստում էին շարժվող սեղանի շուրջ, որի վրա ինչ-որ ուսանողի կողմից դրված էին բլանկներ, ընդ որում ամեն ինչ դասվորված էր այնպես, որ բլանկները անընդհատ խառնվում էին։ Ստուգիչ խումբը նստում էր էր կայուն սեղանի շուրջ, որտեղ իդեալական կարգուկանոն էր։ Ապա հետազոտողը խնդրում էր հետազոտվողներին մասնակցել փորձին, որը պետք է անցկացներ կա՛մ այն նույն ուսանողը, ում բլանկները խառնվել էին, կա՛մ էլ լրիվ այլ փորձարկող։ Արդյունքում խառնված բլանկների հետազոտվողների 75 տոկոսը համաձայնել է մասնակցել հետագա հետազոտությանը, իսկ մյուս խմբում միայն 39 տոկոսը։ Ընդ որում, այն փորձի մեջ, որը պետք է անցկացներ այլ հետազոտող երկու խմբերի հետազոտվողները համաձայնել են մասնակցել ավելի հեշտությամբ։ Երկու խմբերի տարբերությունը արտահայտվել է այն ուսանողին օգնելու պատրաստակամության մեջ, ով խառնել էր բլանկները։ «Մեղավորների» խմբում 10 մարդուց 9-ը համաձայնել են մասնակել իրենց կողմից «Նեղացված» ուսանողը, իսկ մյուս «Անմեղների» խմբում համաձայնել են միայն 5 մարդ 15-ից։ Երրորդ փորձի ժամանակ հետազոտողները փորձել են պարզել, թե ինչպես է մեղքի զգացումը ազդում նեղացվածի հետ համագործակցության պատրաստակամության վրա։ Երրորդ փորձի իրավիճակը նման էր երկրորդ փորձին։ Ապա բոլոր փորձարկվողներին խնդրել են մասնակցել էքսպերիմենտի, որը պետք է անցկացներ տուժած ուսանողը։ Ընդ որում փորձարկվողների առաջին խմբին ասվել է, որ նրանք պետք է հանդիպեն այն ուսանողի հետ, իսկ մյուս խմբին նշել են, որ փորձին մասնակցեն հեռակա։ Ինչպես նախորդ փորձի ժամանակ, տուժած ուսանողին օգնելու մեծ պատրաստակամություն հայտնեցին այն հետազոտվողները, ովքեր մեղավոր էին զգում ուսանողի առաջ։ Սակայն երկու խմբի հետազոտվողները հավասարապես պատրաստակամ էին համագործակցելու։ Դժբախտաբար, հետազոտողները չեն իրականացրել մեղքի սուբյեկտիվ զգացման չափումներ, և հետևաբար, չէին կարող գնահատել հետազոտվողների մոտ մեղքի զգացման արտահայտվածությունը։ Ըստ փորձի տրամաբանության մեղքի զգացումը ուղեկցում է փորձարկվողի «վատ» արարքին երբ նա ստում է այլ մարդու կամ վնասում նրան։ Ինչպես երևում է ստացված արդյունքներից մեղքի նման զգացումը էական ազդեցություն է ունենում նեղացված մարդուն զիջման պատրաստականության վրա, նույնիսկ եթե զիջումը կպահանջի ժամանակի և ուժերի որոշակի ծախսեր։ Հետաքրքրիր է, սակայն զարմանալի չէ այն փաստը, որ հետազոտվողները, որոնք մեղավոր են զգում, այնքան էլ հեշտությամբ չեն գնում զիջումների, եթե այդ զիջումները անմիջականորեն կապված են նեղացած մարդու հետ անմիջական փոխհարաբերության հետ։ Այդ ֆենոմենը կարելի բացատրել նրանով, որ մարդը, ով ունի մեղքի զգացում այլ մարդու առաջ, ձգտում է խուսափել նրա հետ առավել ծանր կոնֆրոնտացիայից։ Սակայն անհրաժեշտ է զգուշորեն այս փորձերից հետևություններ անել, և դրանք օգտագործել իրական կյանքում։ Չպետք է մոռանալ, որ արհեստականորեն ստեղծված իրավիճակում նեղացած և մեղավոր կողմերը իրար հետ ծանոթ չէին։

Մեղքի զգացման ունակությունը որպես բնավորության գիծ

Մեղքի հույզը որպես այդպիսին կամ հուզական պատտերնը, որն ներառում է այլ հիմնաքարային հույզեր կարելի և անհրաժեշտ է դիտարկել որպես անձնային գիծ կամ անձնային գծերի գծերի միասնություն։ Այս դրույթն ապացուցում են են տարբեր ուղղությունների հեղինակների տեսական և էմպիրիկ բազմաթիվ հետազոտություններ։

Մեղքի ապրման՝ որպես անձնային գծի, ունակության զարգացման ամենավաղ հետազոտություններից է Ուայթինգի և Չայլդի աշխատանքը։ Հետազոտողները ուսումնասիրել են հիվանդության վերաբերյալ անհատական դիրքորոշումները, ընդ որում որպես մեղքի ապրման չափիչ նրանք օգտագործել են սեփական հիվանդության համար կշտամբանքը ընդունելու պատրաստակամությունը։ Հոգեվերլուծության և բիհեյվիորիստիկական տեսության ազդեցությամբ, գիտնականները մեղքի կորելյատների փնտրման ժամանակ հատուկ ուշադրություն են դարձրել երեխաների դաստիարակությանը։ Միևնույն ժամանակ նրանց կողմից հայտնաբերվել է, որ մեղքի ապրման զարգացման վրա ազդում են հետևյալ գործոնները. երեխային կրծքով կերակրման ժամանակի կրճատումը, անկախության վաղ սովորեցնելը, համեստության և հակառակ սեռի հետ խաղերի սահմանափակման սովորեցնելը։ Հեղինակները գալիս են այն եզրահանգման, որ այդ մշակույթներում մեղքի ապրման զարգացումը հիմնված է իդենտիֆիկացիայի պրոցեսների վրա։ Երեխաները, որոնք դաստիարակվում են վերը նշված սկզբունքներով, ավելի լավ են իրենց իդենտիֆիկացրել ծնողների հետ։ Ընդ որում մոնոգամ հասարակությունում իր հիվանդության համար պատասխանատվությունը կամ մեղքի զգացումը ուղիղ կախվածության մեջ էր գտնվում կրծքով կերակրման դադարեցման տարիքի հետ։ Պոլիգամ հասարակությունում այս հետևությունը չհաստատվեց։ Այլ հետևությունների թվում հեղինակները ենթադրեցին, որ մեղքի զգացումի ունակությունը անմիջականորեն կախված է արական դերի իդենտիֆիկացիայի չափի հետ։ Հետազոտողների հիմանական հետևությունն այն էր, որ մեղքի զգացումն ունի կարևոր դեր սոցիալական վերահսկողության պրոցեսներում։ Ուայթինգի և Չայլդի հետազոտությունները և մի շարք այլ հեղինակների աշխատանքներ ուղղված էին նրան, որ ապացուցեն և բացատրեն ամոթի և մեղքի համամարդկային բնույթի ֆենոմենը։ Պարզվեց, որ որոշ մշակույթների ներկայացուցիչներ ավելի են հակված ամոթի զգացումի, մինչդեռ մնացածները՝ մեղքի զգացումի։ Բենադիգտը խոսում է ամոթի մշակույթի և մեղքի մշակույթի մասին։ Ջոնսոնի և Մեդիննուսի մանկական հոգեբանության դասագրքի մեջ ենթադրվում է, որ ամերկայի քաղաքացիները ավելի քիչ հակված են մեղքի զգացման, և ավելի հաճախ այդ զգացումների փոխարեն զգում են ամոթ։ Այդ պրոցեսի հնարավոր պատճառ հեղինակները նշում են հետևյալը.

• Հոգեվերլուծության և հոգեթերապիայի առավել ազդեցությունը, որը ցույց է տալիս մեղքի զգացման վտանգները,
• Հեղափոխական փոփոխություններ, որոնք ազդել են ամերիկյան մշակույթի հիմքերի վրա, որի արդյունքում ծնողների համար ընդունելի արժեքները կիրառելի չեն իրենց երեխաների համար։

Նշելով մեղքի զգացումից հրաժարվելու միտման մասին, որը բնորոշ է ժամանակակից ամերիկյան մշակույթին Ջոնսոնը և Մեդինուսը կարծիք են հայտնում, որ սոցիալական կարգավորման պրոցեսներում ամոթի զգացումի արդյունավետությունը ավելի բարձր է փոքր համակեցություններում, քան շատ խոշոր, բազմատար հասարակությունում, ինչպիսինն է Միացյալ Նահանգները։ Ամոթի և մեղքի հոգեբանության տեսանկյունից հեղինակների կարծիքները շատ համոզիչ են։ Ինչպես արդեն նշել ենք, որպես կանոն ամոթի զգացումը որպես կանոն կապված է այլ մարդու ներկայությունից, ընդ որում նա կարևոր է այդ անհատի համար։ Այդ դեպքում ակնհայտ է, որ ամոթի զգացումը ավելի արդյունավետ կարող է կարգավորել փոքր խմբերի անդամների միջև փոխհարաբերությունները։ Ներկա ուրբանիզացված հասարակության մեջ մարդը պատկանում է շատ սոցիալական խմբերի, նա իրավունք ունի ընտրելու խումբը և լինել անանուն։ Այդ պատճառով ավելի արդիական է դառնում սոցիալական ինքնավերահսկման ունակությունների ձեռքբերումը, որը հնարավոր է միայն ծնողների ստանդարտների ընդունումով և հասուն խղճի և մեղքի զգացումի առկայությամբ։

Հավատքը և հոգևոր դաստիարակությունը ընդունված է համարել խղճահարության և մեղքի զգացումի կարևոր նախապայման։ Հավատացյալները հաճախ նշում են հասուն խղճի ձևավորման, մեղքի զգացումի յուրահատուկ աղբյուրների ընկալման մեջ հոգևոր դաստիարակության կարևոր դերի մասին։ Հավատացյալների վարքագծի որոշ կողմեր անմիջականորեն որոշվում են հոգևոր նորմերով և արժեքներով։ Սակայն կարելի է ասել, որ նույնիսկ խիստ հավատացյալների մոտ խղճի ձևավորման և մեղքի զգացումի շեմը որոշվում է ոչ միայն հոգևոր դաստիարակությամբ, այլ նաև ընդհանուր գործոններով, ինչպիսինն են առաքինությունը և լավի ու վատի մասին տվյալ մշակույթին բնորոշ էթիկական նորմերը։

Մեղք և թշնամանք

Մոշերի կողմից անցկացված հետազոտությունները նշանակալի ներդրում ունեցան մեղքի հոգեբանության ուսումնասիրման մեջ։ Մոշերն ապացուցեց, որ մարդն, ով խախտում է կրոնական, բարոյական կամ էթիկական նորմերը, դատապարտված է պատժի՝ իրական կամ կանխատեսված, արտաքին կամ ներքին։ Մոշերը մեղքը սահմանել է որպես վնասի կանխազգացում, որը մարդն հասցնում է իրեն՝ խախտելով ճիշտ վարքի ներքնայնացված ստանդարտները։ Այդ ստանդարտները, որոնց դիֆերենցիալ հույզերի տեսությունը սահմանում է որպես մեղքի հույզի և կոգնիտիվ գործընթացների փոխազդեցության արդյունք, ունեն երկկոմպոնենտային կառուցվածք, որոնցից յուրաքանչյուրն իր մեջ ունի բացասական տարր՝ «այն ինչը պետք չէ անել» և դրական կոմպոնենտ, «այն, ինչը ենթադրվում է, որ կարելի է անել»։ Մոշերը մեղքի անտիցիպացիայի մասին խոսում է որպես անհատի սոցիալիզացիայի ֆունկցիա։ Ըստ նրա մեղքի անտիցիպացիայի ունակությունը տեղքի է ունենում վարքի ստանդարտների ներքնայանացմանը զուգընթաց՝ անհատի արարքն հավանության արժանացնելով կամ չընդունելով։ Մոշերը կարծում է, որ մարդու վարքն այն իրավիճակում, որը լի է մեղքի և վախի ապրումով, պայմանավորված է 3 գործոններով՝

1. նպատակի ցանկալիությունը, որին ուղղված է արարքը,
2. արարքի արտաքին քննադատման կանխազգացում,
3. մեղքի անտիցիպացիա։

Գլխավոր գործիքը, որով Մոշերը փորձում էր չափել մեղքի ապրումը, դարձավ անավարտ նախադասությունների թեստը։ Հետազոտությունների շարքը, որոնք անցկացվել են այս մեթոդիկայի կիրառմամբ, մեզ հնարավորություն է տալիս ավելի մեծ վստահությամբ մեղքի մասին խոսել որպես անձնային գիծ։ Այս հետազոտությունների արդյունքները մեծացրին Մոշերի վստահությունը այն բանում, որ հիմնական գործոնները, որոնք պայմանավորում են մարդու վարքը այն իրավիճակներում, որոնցում նա ստիպված է դիմակայել կրոնական, բարոյական կամ էթիկական նորմերը խախտելու գայթակղությանը, հանդիսանում է վախի և մեղքի հուզերի փոխազդեցության գործոնը։ Բացի այդ Մոշերը նկատեց, որ մեղքի ապրման ունակությունը անմիջականորեն կապված է անհատի՝ իրավիճակում պայմանների վերբալ նկարագրման հետ, որոնք կապված են մեղքի ապրման հետ։ Մոշերն առաջարկեց մեղքի ապրման տարատեսակների հետաքրքիր դասակարգում՝

1. Մեղք թշնամական վարքի համար (անհատի կողմից մեղքի ապրումը պայմանավորված է նրա թշնամական զգացումներով և ագրեսիվ արարքներով),
2. Մեղք սեռական վարքի համար (մեղքի ապրումը առաջացել է սեռական հարաբերությունների հետ կապված մտքերից, զգացումներից և ագրեսիվ արարքներից),
3. Բարոյական մեղք, որը կապված է խղճի խայթի հետ։

Մոշերն իր հետազոտություններ արդյունքում գալիս է այն եզրակացության, որ որքան մարդու մոտ ավելի զարգացած է մեղքի ապրման ընդունակությունը, նրա վարքն այնքան քիչ է պայմանավորվում իրավիճակի պահանջներով։

Ամփոփում

Մեղքը դիֆերենցիալ հույզերի տեսության համաձայն կարևոր դեր է խաղում անձնային և սոցիալական պատասխանատվության ձևավորման զարգացման ընթացքում, խղճի ձևավորման ընթացքում։ Յուրաքանչյուր մարդուն հատուկ որոշակի ֆունդամենտալ մեղքի աղբյուրնեի գոյությունը անվիճելի է, սակայն խիղճը որպես հոգեբանական ֆենոմեն իրենից ներկայացնում է աֆեկտիվ-կոգնիտիվ կառուցվածքների կոմպլեքս, որոնք ձևավորվում են ծնողական և տարբեր սոցիալական ինստիտուտների պահանջների ազդեցության տակ։ Խղճի աֆեկտիվ-կոգնիտիվ կառուցվածքները դառնում են բարոյական վարքի դրդապատճառներ և կարգավորիչներ։ Անձնային և սոցիալական պատասխանատվության ձևավորման գլխավոր նախադրյալը հանդիսանում է մեղքը, սակայն ալտրուիզմի դրսևորումները՝ սոցիալական պատասխանատվության էական բաղադրիչները, որպես կանոն ուղեկցվում են դրական հույզերի ապրմամբ, և հենց դրանք էլ դառնում են վարքի բարձրագույն ձևի՝ էթիկական կամ բարոյական վարքի հիմնական շարժիչ ուժ։

Ամոթն ու մեղքը շատ հաճախ կապված են միմյանց հետ։ Ըստ Թոմկինսի, մեղքն ու ամոթը նույն հուզն են՝ գիտակցությունում տարբեր ձևով ներկայացված։ Օսյուբելը պնդում է, որ մեղքը պարունակում է բարոյական ամոթի որոշակի բաղադրիչ։ Հոգեբանների մեծամասնությունը կարծում է, որ ամոթը ենթադրում է իրական կամ երևակայական պատժի հնարավորություն, որը գալիս է շրջապատի մարդկանցից, մինչդեռ մեղքի ապրումը ինքնապատժի արդյունք է, ինչը սակայն չի բացառում արտաքին ներգործությունների մասնակցությունը։ Մարդը մեղքի ապրում է ունենում նրա կողմից ընդունված որոշակի էթիակական, բարոյական կամ կրոնական ստանդարտների խախտման արդյունքում։ Ընդ որում երեխան այդ կոդեքսները ձեռք է բերում ծնողների և այլ մարդկանց հետ իդենտիֆիկացիայի մեխանիզմի օգնությամբ։ Հուզական էքսպրեսիան, որն ուղեկցում է մեղքի ապրմանը այնքան էլ արտահայտիչ չէ, որքան մյուս հույզերինը։ Մեղքի զգացում ունենալով՝ մարդը գլուխը կախում է ցած կամ թաքցնում աչքերը։ Մեղքի ապրումը ուղեկցվում է սեփական սխալականության զգացումով այլ մարդու կամ ինքդ քո հանդեպ։ Նկատվում են տխրության և վախի հույզերի հարաբերականորեն բարձր ցուցանիշներ։ Մեղքի ապրմանը բնութագրական են լարվածության բարձր մակարդակը, չափավոր իմպուլսիվությունը և վստահության զգացման իջեցումը։

Մեղքի զարգացումը և խղճի ձևավորումը հանդիսանում են անձի հոգեբանական ահասունացման կարևորագույն փուլերը։ Ինքնամեղադրանքի չափազանց հակվածությունը կամ էլ, ընդհակառակը, խղճի անբավարար զարգացումը կարող են հանգեցնել դեզադապտացիայի կամ նույնիսկ հոգեպաթոլոգիայի։ Համաձայն Ֆրեյդի տեսության խղճի և մեղքի զարգացումը մեծապես պայմանավորված է նրանով, թե սուպերէգոյի ձևավորման ընթացքում մարդն ինչ միջոց է ընտրում էդիպյան բարդույթի լուծման համար։ Էքզիստենցիալիզմի տեսաբանները պնդում են, որ յուրաքանչյուրը արդեն իսկ դատապարտված է մեղքի ապրմանը, քանի որ չի կարող իրականացնել այն բոլոր հնարավորությունները, որը նրան տվել է բնությունը։ Հաննան մեղքի այսպիսի էքզիստենցիալ հասկացման իր քննադատության մեջ էքզիստենցիալիստներին մեղադրում է այն բանում, որ նրանք փորձում են մեղքի ապրումը և հենց մարդու գոյությունը հանգեցնել իրար։ Մեղքի աղբյուրների պրոբլեմի լուծման տարբեր եղանակները, որոնք առաջարկվել են տարբեր հեղինակների կողմից, էական ներդրում ունեցան խղճի և բարոյականության հասկացման մեջ։

Գրականություն

• Изард К. Э. Психология эмоций. – Издательский дом" Питер", 1999.