Կալիսթենես

Կալիսթենես;
Ծնվել է	մոտ մ. թ. ա. 360
Ծննդավայր	Olynthus, Polygyros Municipality, Chalkidiki Regional Unit, Կենտրոնական Մակեդոնիա, Մակեդոնիայի և Թրակիայի ապակենտրոնացված վարչատարածք, Հունաստան
Մահացել է	մ. թ. ա. 327
Մասնագիտություն	պատմաբան և գրող

Կալիսթենես Օլինթոսացին (հունարեն՝ Καλλισθένης մոտ մ. թ. ա. 360, Olynthus, Polygyros Municipality, Chalkidiki Regional Unit, Կենտրոնական Մակեդոնիա, Մակեդոնիայի և Թրակիայի ապակենտրոնացված վարչատարածք, Հունաստան - մ. թ. ա. 327)^[1]^[2], մակեդոնացի հույն պատմաբան, որը կապեր ունի Արիստոտելի և Ալեքսանդր Մակեդոնացու հետ։ Ուղեկցել է Ալեքսանդր Մակեդոնացուն իր ասիական արշավանքի ժամանակ և ծառայել նրան որպես պատմաբան և հրապարակախոս։ Հետագայում Կալիսթենեսը դեմ է եղել Ալեքսանդրի կողմից պարսկական մշակույթի ընդունմանը և մեղադրվել է դավադրության մեջ, մահացել է բանտում։ Իր կյանքի ընթացքում հեղինակել է Հունաստանի պատմության վերաբերյալ մի քանի աշխատություններ և Ալեքսանդր Մակեդոնացու կենսագրությունը^[3]։

Վաղ կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կալիսթենեսը ծնվել է մ.թ.ա. 360 թվականին, Օլինթոսում։ Նրա վաղ մանկության մասին քիչ բան է հայտնի, բացառությամբ, որ նրա մայր՝ Հերոսը, Արիստոտելի զարմուհին էր և Պրոքսենոս Աթարնեուսի և Արիմնեստեի դուստրը։ Հայտնի է նաև, որ Կալիսթենեսը գտնվում էր Արիստոտելի խնամքի տակ մ.թ.ա. 347 թվականին և սովորում էր նրա մոտ՝ որպես իր աշակերտ։ Կալլիսթենեսն իր վաղ կյանքի մեծ մասն անցկացրել է Արիստոտելի հետ գրելով և ճանապարհորդելով։ Նրա առաջին գրական ստեղծագործությունը իր գովեստն էր ուղղված Հերմիաս Ատարնեուսին, իսկ 334 թվականին նա գրել էր մի քանի գործեր, ներառյալ մի շարք հունական պատմության և հնաոճ գրվածքների մասին, օրինակ՝ Պյութիական խաղերի մրցակիցների գրանցամատյանը, որի համար շնորհակալություն են հայտնում Արիստոտելին և Կալիսթենեսին^[4]։ Ելնելով, Դիոդորոս Սիկուլոսի հիշատակումից, կարելի է ենթադրել, որ Կալիսթենեսը հեղինակություն ունեցող պատմաբան է եղել նախքան Ալեքսանդր Մակեդոնացու հետ աշխատելը^[5]։ Կալիսթենեսն առաջին անգամ հանդիպեց Ալեքսանդր Մակեդոնացուն, երբ Ալեքսանդրը սկսեց դաստիարակվել Արիստոտելի կողմից մոտ տասներեք տարեկանում։ Ֆիլիպ II-ն էր հանձնարարել Արիստոտելին դաստիարակել երիտասարդ Ալեքսանդրին Միթիլենում^[4]։

Արշավ Ալեքսանդր Մակեդոնացու հետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոտ 334 թվականին Կալիսթենեսը հրավիրվեց ուղեկցելու Ալեքսանդր Մակեդոնացուն և իր ասիական արշավախմբին։ Շատ պատճառներ կային, թե ինչու Կալլիսթենեսը որոշեց ուղեկցել Ալեքսանդրին։ Նախ, քանի որ նա արդեն լավ հարաբերություններ էր հաստատել Ալեքսանդրի հետ՝ Արիստոտելի ուսանող լինելու և որպես պատմաբան եղած ժամանակաշրջանում։ Մեկ այլ հնարավոր պատճառն այն էր, որ Կալիսթենեսի ծննդավայրը՝ Օլինթոսը, ավերվել էր Ֆիլիպ II-ի կողմից, և քաղաքը հնարավոր կլիներ վերականգնել միայն Ալեքսանդր Մակեդոնացու միջոցով^[4]։

Այդ արշավի ընթացքում Կալիսթենեսին հանձնարարվեց լինել արշավի պատմաբանը։ Մինչ նա զբաղեցնում էր այդ պաշտոնը, նա իր պատմությունը համապատասխանեցնում էր քարոզարշավի ընթացքում տեղի ունեցող իրադարձություններին։ Աշխատանքի մեծ մասը նվիրված էր Ալեքսանդրի և նրա իշխանությունը գովաբանելուն, քանի որ թագավորն ու նրա բանակը ավելի էին թափանցել Ասիա։ Բայց Կալիսթենեսը, իր պատմությունը գրելուց բացի, նաև ուղարկվել էր գիտարշավների, այնպիսի վայրեր, ինչպիսիք են Քուշը կամ Բաբելոնը^[1]^[6]։ Կալիսթենեսը հետաքրքրված էր բնական գիտություններով և հայտնի է, որ գրել է մի քանի գիտական աշխատություններ, այդ թվում՝ աստղագիտական օրագրեր և իր սեփական տեսությունները Նեղոս գետի վերաբերյալ։ Չնայած, որ այդ տեսությունները հետագայում հակադարձվեցին Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից^[4]։

Ընդդիմություն Ալեքսանդր Մակեդոնացուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդր Մակեդոնացու կայսրության քարտեզը

Ալեքսանդրը արշավի ընթացքում սկսել էր հետաքրքրվել պարսկական սովորույթներով։ Մ.թ.ա. 328 թվականին Ալեքսանդրը թույլ տվեց մի քանի պարսիկ արիստոկրատների միանալ իր խմբին, ինչը խորապես վրդովեցրեց Ալեքսանդրի հետ մտերիմ մակեդոնացիներին։ Նույն տարում բախում տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի և իր բանակի սպա՝ Կլետիոս Սևի միջև։ Խնջույքի ժամանակ Կլետիուսը իր դժգոհությունն արտահայտեց Ալեքսանդրի զորախմբի ներկայիս վիճակի վերաբերյալ։ Երկուսի միջև վեճ սկսվեց, որն ավարտվեց ֆիզիկական բախմամբ և Կլետիուսի մահով։ Այս կոնֆլիկտից հետո Ալեքսանդրը վրդովվեց և իմի բերեց իր վստահելի ընկերներին, որոնցից մեկը Կալիսթենեսն էր^[7]։

Հաջորդ տարի Ալեքսանդրի հիացմունքը պարսկական մշակույթով միայն աճել էր, և մ.թ.ա. 327 թվականին նա փորձեց պարսկական պրոսկինեզի ստրկամիտ արարողությունը մտցնել իր բարքերի մեջ։ Կալիսթենեսը կտրուկ քննադատում էր Ալեքսանդրի նոր պարսկական գործելակերպը։ Հնդկաստան մեկնելուց քիչ առաջ կազմակերպված խնջույքի ժամանակ Կալիսթենեսը ելույթ ունեցավ՝ վիճելով պրոսկինեզի ընդունման դեմ։ Կալիսթենեսը պնդում էր, որ Ալեքսանդրը իրավունք չուներ ստանալ աստվածային պատիվներ, ինչպես օրինակ՝ պրոսկինեզը իր հետևորդներից։ Ալեքսանդրը ականատես եղավ այդ ելույթին և գիտակցելով, որ Կալիսթենեսը ճիշտ էր, որոշեց չշարունակել այդ գործը^[8]^[9]։

Պլուտարքոսի մեկ այլ պատմություն պնդում է, որ այդ խնջույքի ժամանակ Ալեքսանդրը մի բաժակ է առաջարկում գործընկերոջը, ով կատարում է պրոսկինեզի արարողությունը, համբուրում է Ալեքսանդրին և հետո խմում գավաթից։ Մինչ արքունիքի մյուս անդամները կատարում էին արարողությունը, Կալիսթենեսը բացահայտորեն հրաժարվեց կատարել «պրոսկինեզը»։ Ալեքսանդրի դեմ այս հակադրությունը դուր եկավ մակեդոնացիներին, սակայն դաժանորեն քանդեց Կալիսթենեսի և Ալեքսանդրի հարաբերությունները^[10]։ Կալլիսթենեսը ի վերջո լքեց թագավորի արքունիքը, քանի որ կորցրել էր Ալեքսանդրի բարեհաճությունը։ Այն բանից հետո նա ավելի ու ավելի քաղաքականապես մեկուսացվեց Ալեքսանդրի արքունիքի մնացած անդամներից։ Ալեքսանդրը շարունակեց ներմուծել ավելի շատ պարսիկ նորակոչիկների՝ դժգոհելով իր արքունիքում մնացած մակեդոնացիներից^[7]։

Մահը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արքայական վարազի որսի ժամանակ տեղի ունեցած միջադեպի ժամանակ, որտեղ Հերմոլաոսը՝ Ալեքսանդրի մանկլավիկներից մեկը և Կալիսթենեսի նախկին աշակերտը, խախտեց թագավորական կարգը և օգնեց Ալեքսանդրին սպանել վարազին։ Դրա համար Հերմոլաոսը հրապարակայնորեն նվաստացվեց, ինչն էլ ստիպեց Հերմոլաուսին և թագավորական մի քանի այլ մանկլավիկներին դավադրություն կազմակերպել Ալեքսանդրին սպանելու համար։ Այնուամենայնիվ, դավադրությունը բացահայտվեց, և երիտասարդ ազնվականները ձերբակալվեցին և ենթարկվեցին խոշտանգումների^[11]։

Այս ամենի մեջ Հերմոլաոսը ներգրավեց Կալիսթենեսին՝ որպես Ալեքսանդրի դեմ դավադրության մի մաս։ Ալեքսանդրը Կալիսթենեսին մեղավոր ճանաչեց դավաճանության մեջ և հրամայեց ձերբակալել նրան։ Այնուհետև Կալիսթենեսը բանտ նետվեց, որտեղ նա մահացավ յոթ ամիս անց։ Կան մի քանի տարբեր փաստարկներ, թե ինչպես է նա մահացել կամ մահապատժի ենթարկվել։ Խաչելությունը Պտղոմեոսի առաջարկած փաստարկն է, սակայն Չարես Միթիլենացին և Արիստոբուլոս Կասանդրեացին երկուսն էլ պնդում են, որ Կալիսթենեսը մահացել է բնական մահով, երբ բանտում էր^[12]։

Կալիսթենեսի մահը հիշատակվել է հատուկ քննախոսությունում (Callisthenes or a Treatise on Grief) որը գրել է նրա ընկեր Թեոփրաստեսը, ում հետ ծանոթացել է Աթենք կատարած այցի ժամանակ։ Այս ստեղծագործության մեջ Թեոփրաստեսը դատապարտում է Ալեքսանդրին Կալիսթենեսի խոշտանգումների և մահապատժի համար։ Նա նաև վկայակոչում է սգի և վշտի գործողությունները, որոնք իրականացվել են նրանց կողմից, ովքեր մտերիմ են եղել Կալիսթենեսի հետ և խորհուրդ է տալիս սգավորներին, ինչպես հաղթահարել կորուստը։ Թեոփրաստեսը նաև պաշտպանում է Կալիսթենեսին որպես ավանդական բարեպաշտության և քաղաքացիական ազատության գործչի^[13]։

Գրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կալիսթենեսի ամենահայտնի աշխատությունը պատմում էր Ալեքսանդրի արշավախմբի մասին։ Alexander or Praxeis Alexandrou-ի գործերը (մ.թ.ա. 330) կենսագրական ոճով ստեղծագործությունների շարք էր, որը մանրամասնում էր Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավը։ Թեև ստեղծագործության օրինակներն այսօր չեն պահպանվել, սակայն դրա մասին որոշ գիտելիքներ կարելի է ստանալ այլ հեղինակների հղումներից։ Գիրքը նախատեսված էր որպես քարոզչություն և փառաբանում էր Ալեքսանդր Մակեդոնացու ռազմական նվաճումները և աստվածային հավակնությունները որպես Զևսի որդի^[14]:Ըստ Պոլիբիոսի, Կալիսթենեսի ռազմական պատմությունների մեծ մասը չափազանցված է անհնարինության աստիճանի.^[15] Այն պարունակում էր բազմաթիվ հղումներ Հոմերոսի Իլիականին, ինչպես նաև նկարագրում էր Իլիադայի այն վայրերը, որտեղ Ալեքսանդրն այցելել էր^[1]։ Ասում են, որ այն օգտագործվել է որպես համահելլենական խաչակրաց արշավանքի հիմնավորում և որպես Ալեքսանդրի խաչակրաց արշավանքի հնարավոր կողմնակիցներ հավաքագրելու միջոց^[16]։

Բացի Ալեքսանդր Մակեդոնացու մասին իր աշխատությունից, Կալիսթենեսը նաև հեղինակել է 10 գրքերից բաղկացած Հունաստանի պատմական անթոլոգիան^[10]։ Հելլենիկան ընդգրկում էր Անթալկիդասի խաղաղությունից (մ.թ.ա. 387) մինչև Ֆոկիայի պատերազմի սկիզբը (մ.թ.ա. 357) ընկած ժամանակահատվածները։ Նա գրել է Պիտիական խաղերի հաղթողների ցանկը, որոնք նա հեղինակել է Արիստոտելի հետ։ Հեղինակել է մ.թ.ա. 600-ի առաջին շրջանին վերաբերող աշխատություն՝ On the Sacred War, որպես հարգանքի տուրք Հերմիասին Աթարնեոսին և Ասոսին, որոնք սպանվել են պարսիկների կողմից, սրամիտ ասացվածքների մասին գիրք, Diakosmos Battle Order, որը ներառում է Հոմերոս Իլիադայի նավերը և Պերիպլուսը, որը ծածկում է Սև ծովը։

Կեղծ-Կալիսթենես[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բացի այդ, շատ գործեր սխալմամբ վերագրվել են Կալիսթենեսին։ Արդյունքում պատմության մեջ ի հայտ եկավ նոր անուն՝ կեղծ-Կալիսթենես։ Այդ գործերից մեկն է Ալեքսանդրի սիրավեպը, որը Ալեքսանդրի բոլոր լեգենդների հիմքն է միջնադարում։ Այն առաջացել է Պտղոմեոսների օրոք, սակայն ներկայիս տեսքով պատկանում է մ.թ.ա. 3-րդ դարին։ Տեքստի լատիներեն թարգմանությունը սովորաբար վերագրվում է Հուլիոս Վալերիուս Ալեքսանդր Պոլեմիուսին (4-րդ դարի սկիզբ)։ Ասվում է, որ աշխատությունը հեղինակել են նաև մի քանի այլ մարդիկ՝ Եզոպոսը, Արիստոտելը, Անտիստենեսը, Օնեսիկրիտոսը և Արրիան։ Կան նաև սիրիական, հայերեն և սլավոնական տարբերակներ, ինչպես նաև հունարեն չորս տարբերակներ (երկուսը արձակ, երկուսը չափածո) (տե՛ս Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur, 1897, էջ 849)^[17]։ Վալերիուսի թարգմանությունը ամբողջությամբ փոխարինվել է 10-րդ դարում Նեապոլի վարդապետ Լեոյի, այսպես կոչված, Historia de Preliis թարգմանությամբ^[2]։

Բացի Ալեքսանդրի սիրավեպից, Կեղծ-Կալիսթենեսին վերագրվում են նաև մի քանի այլ ստեղծագործություններ՝ օրինակ՝ Metamorphoses վերնագրված աշխատությունը, Մակեդոնիայի պատմության աշխատությունը, Թրակիայի պատմությունը և որսի թեմայով տրակտատը^[10]։ Նաև եղել է նամակների հավաքածու՝ գրված հունարենով, որը սկզբում վերագրվել էր Կալիսթենեսին, սակայն հետագայում վիճարկվել է, քանի որ նամակների ամսաթվերը չէին համապատասխանում Կալիսթենեսի ժամանակաշրջանին։ Դրանցից շատերն ի սկզբանե վերագրվել են Կալիսթենեսին, քանի որ իրենց ենթադրյալ ժամանակաշրջանը համապատասխանել է Կալիսթենեսի հեղինակային ակտիվ տարիներին, ինչպես նաև նրանց թեմատիկան կապված է այն թեմաների վրա, որոնց մասին որ Կալիսթենեսը գրել է։ Այս պահի դրությամբ Կալիսթենեսի ստեղծագործություններից որևէ նմուշ չի պահպանվել^[18]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 «Callisthenes of Olynthus - Livius». www.livius.org. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.
↑ ^2,0 ^2,1 Chrisholm, Hugh (1911). Encyclopædia Britannica. Vol. 5. Cambridge University Press. էջ 57.
↑ Greece, Macedon and Persia. Oxbow Books. 2015. էջ 114. ISBN 978-1-78297-923-4.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Brown, Truesdell S. (1949). «Callisthenes and Alexander». The American Journal of Philology. 70 (3): 225–233. doi:10.2307/291475. ISSN 0002-9475.
↑ «Diodorus Siculus, Library, Book XIV, chapter 117». www.perseus.tufts.edu. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.
↑ Bosworth, A. B. (1970). «Aristotle and Callisthenes». Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. 19 (4): 410. ISSN 0018-2311.
↑ ^7,0 ^7,1 Alexander the Great and the East: History, Art, Tradition (1 ed.). Harrassowitz Verlag. 2016. էջեր 247–254. doi:10.2307/j.ctvckq3sm. ISBN 978-3-447-10710-5.
↑ «Arrian on the introduction of proskynesis - Livius». www.livius.org. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.
↑ Bowden, Hugh (2013). «On Kissing and Making up: Court Protocol and Historiography in Alexander the Great's 'Experiment with "Proskynesis"'». Bulletin of the Institute of Classical Studies. 56 (2): 74. ISSN 0076-0730.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 Milns, Robert D. (2006). «Callisthenes on Alexander». Mediterranean Archaeology. 19/20: 233. ISSN 1030-8482.
↑ Carney, Elizabeth (1981). «The Conspiracy of Hermolaus». The Classical Journal. 76 (3): 228. ISSN 0009-8353.
↑ Smith, William (1870). Dictionary of Greek & Roman Biography & Mythology. Vol. 1. էջ 576. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.
↑ White, Stephen A. (2007 թ․ հունվարի 1), «Chapter Twelve. Theophrastus And Callisthenes», Influences on Peripatetic Rhetoric (անգլերեն), Brill, էջեր 211–230, doi:10.1163/ej.9789004156685.i-286.49, ISBN 978-90-474-1952-5, Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին
↑ Hornblower, Simon (1999). The Oxford Classical Dictionary (PDF) (3rd ed.). New York: Oxford University Press. էջ 278.
↑ «Polybius. Histories. Book 12». penelope.uchicago.edu. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.
↑ Prentice, William Kelly (1923). «Callisthenes, the Original Historian of Alexander». Transactions and Proceedings of the American Philological Association. 54: 75. doi:10.2307/282843. ISSN 0065-9711.
↑ Von Christ, Whilhelm (1898). Geschichte der griechischen Litteratur. էջեր 849.
↑ Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Encyclopaedia Iranica. Callisthenes». iranicaonline.org (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

[:02-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 «Callisthenes of Olynthus - Livius». www.livius.org. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.

[:12-2] 2,0 ^2,1 Chrisholm, Hugh (1911). Encyclopædia Britannica. Vol. 5. Cambridge University Press. էջ 57.

[3] Greece, Macedon and Persia. Oxbow Books. 2015. էջ 114. ISBN 978-1-78297-923-4.

[:22-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Brown, Truesdell S. (1949). «Callisthenes and Alexander». The American Journal of Philology. 70 (3): 225–233. doi:10.2307/291475. ISSN 0002-9475.

[5] «Diodorus Siculus, Library, Book XIV, chapter 117». www.perseus.tufts.edu. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.

[6] Bosworth, A. B. (1970). «Aristotle and Callisthenes». Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. 19 (4): 410. ISSN 0018-2311.

[:32-7] 7,0 ^7,1 Alexander the Great and the East: History, Art, Tradition (1 ed.). Harrassowitz Verlag. 2016. էջեր 247–254. doi:10.2307/j.ctvckq3sm. ISBN 978-3-447-10710-5.

[8] «Arrian on the introduction of proskynesis - Livius». www.livius.org. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.

[9] Bowden, Hugh (2013). «On Kissing and Making up: Court Protocol and Historiography in Alexander the Great's 'Experiment with "Proskynesis"'». Bulletin of the Institute of Classical Studies. 56 (2): 74. ISSN 0076-0730.

[:42-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 Milns, Robert D. (2006). «Callisthenes on Alexander». Mediterranean Archaeology. 19/20: 233. ISSN 1030-8482.

[11] Carney, Elizabeth (1981). «The Conspiracy of Hermolaus». The Classical Journal. 76 (3): 228. ISSN 0009-8353.

[12] Smith, William (1870). Dictionary of Greek & Roman Biography & Mythology. Vol. 1. էջ 576. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 1-ին.

[13] White, Stephen A. (2007 թ․ հունվարի 1), «Chapter Twelve. Theophrastus And Callisthenes», Influences on Peripatetic Rhetoric (անգլերեն), Brill, էջեր 211–230, doi:10.1163/ej.9789004156685.i-286.49, ISBN 978-90-474-1952-5, Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին

[14] Hornblower, Simon (1999). The Oxford Classical Dictionary (PDF) (3rd ed.). New York: Oxford University Press. էջ 278.

[15] «Polybius. Histories. Book 12». penelope.uchicago.edu. Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.

[16] Prentice, William Kelly (1923). «Callisthenes, the Original Historian of Alexander». Transactions and Proceedings of the American Philological Association. 54: 75. doi:10.2307/282843. ISSN 0065-9711.

[17] Von Christ, Whilhelm (1898). Geschichte der griechischen Litteratur. էջեր 849.

[18] Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Encyclopaedia Iranica. Callisthenes». iranicaonline.org (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]