Լիբիայի տնտեսություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
ԱրժույթԴինար
Վիճակագրություն
ՀՆԱ▲$46,297 մլրդ (անվանական, 2023) ▲$168,371 մլրդ (2023)
ՀՆԱ-ի աճ17,5 % (2023)[1]
ՀՆԱ-ն մեկ շնչի հաշվով5978 $[2]
Գնաճ (ՍԳԻ)29,9 ± 0,1 տոկոս[3]
Արտաքին
Արտահանում$10,51 մլրդ (2015)
Արտահանվող ապրանքներնավթ
Արտանհանման հիմնական գործընկերներ{{{2}}} Իտալիա 17,7 %
{{{2}}} Ֆրանսիա 13,1 %
{{{2}}} Գերմանիա 11,9 %
{{{2}}} Շվեյցարիա 6,1 %
{{{2}}} Իսպանիա 6 %
{{{2}}} Հունաստան 4,8 %
 Ռուսաստան4,4 %
Ներկրումմեքենաներ
Ներկրվող ապրանքներ{{{2}}} Իտալիա 15,1 %
{{{2}}} Չինաստան 12,3 %
{{{2}}} Թուրքիա 11,8 %
{{{2}}} Եգիպտոս 5,7 %
 Հարավային Կորեա 5,1 %
{{{2}}} Թունիս 4,7 %
{{{2}}} Իսպանիա 4,4%) (2014)

Լիբիան արդյունաբերական երկիր է։ Լիբիայի տնտեսությունը մեծապես կախված է նավթի արդյունահանումից, որն ապահովում է ՀՆԱ-ի մոտ կեսը։ 2000-2011 թվականներին տնտեսությունը կայուն տեմպերով աճեց, սակայն պատերազմի պատճառով այն տուժեց, ավերվեցին ենթակառուցվածքները։ Օրինակ՝ ԵՄ-ի հետ Լիբիայի առևտուրը 2011 թվականին կազմում էր ընդամենը 12 միլիարդ դոլար (2010 թվականին այն գրեթե երեք անգամ ավելի էր՝ մոտ 35 միլիարդ դոլար)[4]։ Այնուամենայնիվ, արդեն 2012 թվականին ԵՄ-ի հետ առևտուրը վերականգնվեց և կազմեց մոտ 37 միլիարդ դոլար (2012 թվականին Լիբիայի արտահանումը գերազանցել է 2010 թվականի մակարդակը)[4]:Նավթի հանքերը օգնեցին Լիբիան դառնալ Աֆրիկայի ամենահարուստ պետություններից մեկը՝ 6-րդը` ամենաբարձր ՀՆԱ-ով (Սեյշելյան կղզիների Հանրապետությունից, Մավրիկիոսի Հանրապետությունից, Հասարակածային Գվինեայից, Գաբոնից և Բոտսվանայից հետո) և երրորդ՝ ամենաբարձր ՀՆԱ-ն Աֆրիկայում մեկ շնչի հաշվով (Սեյշելյան կղզիների Հանրապետությունից և Մավրիկիոսի Հանրապետությունից հետո)[1][5]։

Արժույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • 5 դինար անվանական արժեքով թղթադրամ
    5 դինար անվանական արժեքով թղթադրամ

Տնտեսության ընդհանուր բնութագիրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արդյունաբերության հիմնական ճյուղերն են՝ նավթաարդյունաբերությունը և նավթի վերամշակումը, ստորգետնյա քաղցրահամ ջրի արդյունահանումը, սնունդը, տեքստիլը, ցեմենտը, մետալուրգիան։ Արդյունաբերական համախառն արտադրանքի հիմնական ոլորտը նավթարդյունահանող և նավթավերամշակող արդյունաբերությունն էր։ Տրանսպորտային հիմնական տեսակներն էին ավտոմոբիլայինը, ծովայինը, խողովակաշարայինը։ Համաշխարհային բանկի (Համաշխարհային բանկի) տվյալներով՝ Լիբիայի տնտեսությունը ՀՆԱ-ով 62,36 միլիարդ դոլարով (2009թ.) աշխարհում զբաղեցնում է 63-րդ տեղը, միևնույն ժամանակ, մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի ցուցանիշով (9714 դոլար (2009)) Լիբիան մտնում է 50 լավագույն երկրների շարքը` զբաղեցնելով 49-րդ տեղն աշխարհում։

Լիբիա

Ներմուծումը կատարվում էր հետևյալ կերպ՝ սննդամթերք, մեքենաներ, տեքստիլ, տրանսպորտային սարքավորումներ (Իտալիա՝ 22,3%, Գերմանիա՝ 12,0%, Մեծ Բրիտանիա՝ 8,9%, Ֆրանսիա՝ 6,8%, Թունիս՝ 5%), արտահանումը՝ նավթ և նավթամթերք (Իտալիա՝ 41,3%, Գերմանիա՝ 16,6%, Իսպանիա՝ 10%, Թուրքիա՝ 6%, Ֆրանսիա՝ 3,6%)[6]։ 20-րդ դարի վերջում պետական ձեռնարկությունները արտադրում էին ամբողջ արդյունաբերական արտադրանքի մոտ 90%-ը։ Արդյունաբերության տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում կազմում է մոտ 60%։ 1970-ականների վերջին Տրիպոլիի և Բենգազիի նավահանգիստները զգալիորեն ընդլայնվեցին։ 1990-ականների կեսերին տեղի ունեցած արդիականացումից հետո զգալիորեն ընդլայնվեցին Միսուրատա, Ռասամի ալ-Անուֆ, Էս-Սիդեր և Էզ-Զուվեյտինա նավահանգիստների հնարավորությունները։ Լիբիան ուներ սեփական բեռնատար նավատորմ (ներառյալ հեղուկանավերը)՝ ավելի քան 70 հազար տոննա ընդհանուր տոննաժով։ Մինչև 1993 թվականը անցկացվել էին 1800 կիլոմետր խողովակաշար և ջրանցք, կառուցվել ճանապարհներ և ջրամբարներ։

Մեծ գետի նախագիծը

Լիբիայի արդյունաբերության մեջ գերիշխող դերն անկասկած պատկանում էր նավթի և գազի արդյունաբերությանը։ Հենց այս արագընթաց աճի շնորհիվ էր, որ Լիբիայի կառավարությունը 1970-1980-ական թվականներին առատաձեռն ֆինանսավորում էր զարգացման լայնածավալ ծրագրեր։ Նրանց հիմնական հաջողությունները հանգեցրին տնտեսական և սոցիալական ենթակառուցվածքների ընդլայնմանը և արդիականացմանը, նավթավերամշակման համալիրների (նրա ուղղակի թորման համար նախատեսված կայանքների տարեկան հզորությունը մինչև 17,4 մլն տոննա էր) և գազի արտահանմանն ուղղված կենտրոնների ստեղծումը, օրգանական քիմիայի մեծ տոննաժային արտադրանքի արտադրությունը (պոլիէթիլեն, պոլիվինիլքլորիդ, միզանյութ և այլն)։ Արդյունաբերության այլ ոլորտներ (ներքին շուկայի համար սպառողական ապրանքների արտադրություն, գյուղատնտեսական, շինարարական, ավտոմոբիլային սարքավորումների հավաքում) կախված են օտարերկրյա սարքավորումների, հումքի, բաղադրիչների և հաճախ արտասահմանյան աշխատուժի ներմուծումից՝ չնայած 2-րդ կիսամյակում նավթից և գազից եկամուտների կտրուկ անկմանը։ 1980-1990-ական թվականներին նավթի և գազի արդունահանումը մնացին տնտեսության և հասարակության հիմքը՝ ապահովելով Լիբիայի բնակչության միջին եկամուտների առաջատարությունը Աֆրիկյան մայրցամաքում, իսկ պետությունը, դրա շնորհիվ, իր ձեռքը վերցրեց ընդերքի մենաշնորհը՝ առանցքային դերակատարում ապահովելով նախագծերի ճնշող մեծամասնության իրականացման գործում։ Նավթի արտահանումը սկսվել է 1961 թվականին։ 1986 թվականին Լիբիայի ղեկավարության կողմից միջազգային ահաբեկչությանն աջակցելու մեղադրանքների պատճառով ամերիկյան նավթային ընկերությունները լքեցին Լիբիան։ Արտահանման եկամուտներում նավթի բաղադրիչը հասնում է 95%-ի։ Նավթի արդյունահանումն ապահովում է ՀՆԱ-ի մինչև 40%-ը։ Նավթի ապացուցված պաշարները կազմում են 29,5 միլիարդ բարել (5,1 միլիարդ տոննա), ինչը Լիբիային ապահովում է 1-ին տեղը Աֆրիկայում և 5-րդը՝ ՕՊԵԿ-ի անդամ երկրների ցանկում։ Լիբիայի նավթի արդյունահանումը կազմում էր օրական 1,4 մլն բարել, որը կազմում էր նավթի համաշխարհային արդյունահանման 2%։ Այս ծավալից օրական մոտ 1,26 մլն բարելն արտահանվում է, որի կեսը գնում է Իտալիա։ նավթի վերամշակման ծավալը օրական կազմում էր 348 հազար բարել։ Լիբիայի կառավարությունը ջանքեր էր գործադրել արդյունաբերության ոլորտային կառուցվածքն ընդլայնելու և դիվերսիֆիկացնելու համար։ 1970-ականների սկզբին ի հայտ եկան նոր արդյունաբերություններ, այդ թվում՝ ցեմենտի և շինանյութի արտադրությունը։ Հետագա տարիներին մի շարք պայմանագրեր են կնքվել արևմտաեվրոպական, հարավսլավական և ճապոնական ընկերությունների հետ մի քանի ատոմային և ջերմային էլեկտրակայաններ, ինչպես նաև ծանր արդյունաբերական ձեռնարկությունների կառուցման համար։ Նախատեսվում էր, որ այս ձեռնարկություններից մի քանիսը որպես հումք օգտագործելու էին հում նավթը։ Արտադրական արդյունաբերության խոշորագույն ձեռնարկություններից Միսուրատայում կար մետալուրգիական գործարան, որը 1996 թվականին արտադրել էր մինչև 1,5 միլիոն տոննա պողպատ և գլանվածք, խողովակների և էլեկտրական մալուխների արտադրության գործարաններ, ինչպես նաև մեքենաների և տրակտորների հավաքում։ Թեթև և սննդի արրդունաբերությունը թերզարգացած էր։ Ավանդական արդյունաբերությունը ներառում է ծովային սպունգների արդյունահանումը, ափամերձ գոտում աղի գոլորշիացումը և տարբեր արհեստագործական արդյունաբերություններ՝ կաշվե իրերի, պղնձի, անագի, կերամիկայի և գորգագործության արտադրությունը։ Կային նաև գյուղմթերքների, փայտանյութի, թղթի, ծխախոտի, տեքստիլի և օճառի վերամշակման փոքր ձեռնարկություններ։ Լիբիայի արտաքին պարտքը 2014 թվականի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ կազմում է 5,244 միլիարդ դոլար[7]։

Նավթի արտադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտահանման եկամուտներում նավթի բաղադրիչը հասնում է 95%-ի։ Նավթի արդյունահանումն ապահովում է ՀՆԱ-ի մինչև 40%-ը։ Նավթի ապացուցված պաշարները՝ 29,5 մլրդ բարել (5,1 մլրդ տոննա), ինչը Լիբիային ապահովում է Աֆրիկայում 1-ին տեղը և ՕՊԵԿ-ի անդամ երկրների մեջ 5-րդ տեղը[8]։ Արտահանման եկամուտներում նավթի բաղադրիչը հասնում է 95%-ի։ Նավթի արդյունահանումն ապահովում է ՀՆԱ-ի մինչև 40%-ը։ Նավթի ապացուցված պաշարները՝ 29,5 մլրդ բարել է (5,1 մլրդ տոննա), ինչը Լիբիային ապահովում է Աֆրիկայում 1-ին տեղը և ՕՊԵԿ-ի անդամ 5-րդ տեղը։ Նավթի արդյունահանումը կազմում է օրական 1,4 մլն բարել, որը նավթի համաշխարհային արդյունահանման 2%-ն է[9]։ Այս ծավալից օրական մոտ 1,26 մլն բարելն արտահանվում է, որի կեսը գնում է Իտալիա։ Նավթի վերամշակման ծավալը՝ օրական 348 հազար բարել է[10]։ Նավթի արդյունահանման սկիզբը համարվում է 1970 թվականը, երբ ստեղծվեց «Նավթի ազգային կորպորացիան», սակայն նախապատրաստական աշխատանքները սկսվել էին դեռևս 1955 թվականին։ Նավթի արտահանումը սկսվել է 1961 թվականին։ 1986 թվականին Լիբիայի ղեկավարության կողմից միջազգային ահաբեկչությանն աջակցելու մեղադրանքների պատճառով ամերիկյան նավթային ընկերությունները լքեցին Լիբիան։ Նավթի արտահանումը և գրեթե ողջ արտաքին առևտրային փոխադրումներն իրականացվում են ծովային ճանապարհով։ Նավթի ամենամեծ հանքավայրեր են Սերիրը, Վախան և Սելթենը։ Համընդհանուր արտահանման նավահանգիստներ են Տրիպոլին և Բենղազին, նավթի արտահանմանը՝ Մարսա-էլ-Բրեգան, Ռաս-ալ-Անուֆը, Էս-Սայդերը, Մարսա-էլ-Հարիգան, Էզ-Զուվեյտինան։ Նավթի և գազի փոխադրումը Լիբիայի տարածքով իրականացվում էր խողովակաշարերի ընդարձակ համակարգով, որի ընդհանուր երկարությունը կազմում էր ավելի քան 5 հազար կմ, թողունակությունը՝ տարեկան ավելի քան 180 միլիոն տոննա։

Մուամմար Քադդաֆի

Էներգետիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էներգիայի ընդհանուր պաշարները գնահատվում են 12,040 միլիարդ տուտ (ածխի համարժեքով)[11]։ 2019 թվականի վերջին երկրի էլեկտրաէներգետիկ արդյունաբերությունը, համաձայն EES EAEC տվյալների, ունի հետևյալ ցուցանիշները[12]. զուտ էլեկտրակայանների սահմանված հզորությունը՝ 10516 ՄՎտ, այդ թվում՝ օրգանական վառելիք այրող ջերմաէլեկտրակայանները (ՋԷԿ) – 100.0%, Էլեկտրաէներգիայի համախառն արտադրությունը՝ 33719 մլն կՎտժ, այդ թվում՝ ՋԷԿ – 100.0%, Էլեկտրաէներգիայի վերջնական սպառումը` 17864 մլն կՎտժ, որից արդյունաբերությունը՝ 6,6%, կենցաղային սպառողները՝ 50,4%, առևտրային և հասարակական ձեռնարկությունները՝ 11.0%, գյուղատնտեսությունը, անտառային տնտեսությունը և ձկնաբուծությունը՝ 7,2%, այլ արտադրությունը՝ 24,8%։ Էներգաարդյունավետության ցուցանիշները 2019 թվականի դրությամբ մեկ շնչի հաշվով համախառն ներքին արդյունքի սպառումը գնողունակության համարժեքությամբ (անվանական գներով) – 14,598 դոլար էր, մեկ շնչի հաշվով (համախառն) էլեկտրաէներգիայի սպառումը` 2716 կՎտժ է, մեկ շնչի հաշվով էլեկտրաէներգիայի սպառումը բնակչության կողմից` 1369 կՎտժ է։ Զուտ էլեկտրակայանների հաշվարկով տեղադրված հզորության օգտագործման ժամերի քանակը 3130 ժամ է։

Գյուղատնտեսությունը Լիբիայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բացի նավթի արտադրությունից՝ տնտեսության կարևոր ճյուղ էր համարվում նաև գյուղատնտեսությունը։ Գյուղական բնակչությունը հողը մշակում էր Տրիպոլիտանիայի նեղ ափամերձ գոտում՝ օգտագործելով ձմռանը մթնոլորտային տեղումները, իսկ ամռանը՝ ջրհորներից ոռոգումը։ Տրիպոլիի շրջակայքում՝ առևտրային այգեգործության տարածքում, աճեցվում էր ցիտրուսային մրգեր, խուրմա, ձիթապտուղ և նուշ։ Հարավային օազիսներում ցանքատարածությունների ոռոգման համար օգտագործվում էր ստորգետնյա աղբյուրների ջուրը։ Բավարար քանակությամբ տեղումների առկայության դեպքում գարի մշակվում էր բարձրադիր գոտիների ծայրամասում։ Վարելահողերը կազմում են երկրի տարածքի ընդամենը 1%-ը, և դրանց միայն 1%-ն է ընդգրկված արհեստական ոռոգման գոտում։ 1979 թվականից աշխատանքներ են տարվում «մեծ արհեստական գետի» կառուցման համար խողովակի ստեղծման համար, որը նախատեսված էր Սահարա անապատում գտնվող Տազերբո և Սարիր օազիսներից 250 ստորգետնյա հորերից ջուրը երկրի ափ տեղափոխելու համար։ Կիրենաիկայում մշակաբույսեր, ձիթապտուղներ և պտղատու ծառեր էր մշակվում Բարկա էլ-Բայդա սարահարթում։ Լիբիան ունի 8 միլիոն հեկտար արոտավայր Տրիպոլիտանիայում և 4 միլիոն հեկտար Կիրենայկայում։ Քոչվոր հովիվները ապրում են Կիրենայկայի Էլ-Ախդար սարահարթի շրջանում։

Քաղցրահամ ջրի արդյունահանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սահարա

1950-ականներին, հարավային Լիբիայում նավթի հետախուզման ժամանակ Սահարա անապատի ավազների տակ, քաղցրահամ ջրի պաշարներ են հայտնաբերվել ջրատար հորիզոններում, որոնցից մի քանիսը 75000 տարեկան են։ Լիբիայի 95%-ից ավելին անապատ է, և ջրի նոր աղբյուրները կարող են ոռոգել հազարավոր հեկտար գյուղատնտեսական հողեր։ Այս հանքավայրերը զարգացնելու և ջուրը հարավային Լիբիայի Սահարա անապատի տակից դեպի հյուսիս Լիբիա՝ Միջերկրական ծովի ափին գտնվող Բենգազի շրջան մղելու համար Լիբիայի առաջնորդ Մուամմար Քադդաֆին 1980-ականներին ստեղծեց Մեծ գետի նախագիծը, որը նախատեսում էր համակարգի կառուցում․ խողովակներ, հորեր և տեխնիկական ենթակառուցվածքներ, որոնք կկարողանան ապահովել 6,5 մլն մ³. օրական թարմ ջուր։ Ծրագրի առաջին փուլը սկսվել էր 1984 թվականին և արժեցել էր մոտավորապես 5 միլիարդ դոլար։ Այն իրականացվել էր տվյալ ժամանակի հարավկորեացի մասնագետների կողմից։ Արդյունքն եղավ արհեստական գետի ստեղծումը, որը հավաքում էր ստորերկրյա ջրերը արևելյան կենտրոնական Լիբիայի 270 հորերից և օրական 2 միլիոն մ³ ջուր տեղափոխում 2000 կմ խողովակաշարով դեպի Բենգազի և Սիրտ քաղաքներ։ Ծրագրի հանդիսավոր բացմանը ներկա են եղել արաբական և աֆրիկյան տասնյակ պետությունների ղեկավարներ և հարյուրավոր այլ օտարերկրյա դիվանագետներ ու պատվիրակություններ։ Նրանց թվում էր Եգիպտոսի նախագահ Հոսնի Մուբարաքը; Մարոկկոյի թագավոր Հասան Սուդանի առաջնորդ գեներալ Օմար Հասան Ահմեդ ալ-Բաշիրը և Ջիբութի նախագահ Հասան Ջուլիդը։ Քադդաֆին դիմել էր եգիպտացի գյուղացիներին՝ Լիբիայում աշխատելու խնդրանքով, որի բնակչությունը կազմում է ընդամենը 4 միլիոն մարդ[13][14]։ Եգիպտոսի 55 միլիոն բնակչությունը գերբնակեցված էր Նեղոս գետի և Դելտայի շրջանի նեղ հատվածներում։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Доклад о развитии человека 2007/2008. Борьба с изменениями климата: человеческая солидарность в разделённом мире / Пер. с англ. = Human Development Report 2007/2008. Fighting climate change: Human solidarity in a divided world. — М.: Весь Мир, 2007. — 400 с. — ISBN 978-5-7777-390-3
  2. «Ливия». Онлайн энциклопедия "Кругосвет". Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. {{cite web}}: External link in |work= (օգնություն)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 Report for Selected Countries and Subjects
  2. ↑ Համաշխարհային բանկի տվյալների բազա — WB.
  3. ↑ http://www.imf.org/external/datamapper/PCPIEPCH@WEO?year=2016
  4. ↑ 4,0 4,1 Эль С. Современное состояние торговых отношений между Ливией и Европейским Союзом // Современные проблемы науки и образования. — 2014. — № 3. — С. 358
  5. ↑ «Human Development Report 2021/2022» (PDF) (անգլերեն). United Nations Development Programme. 2022 թ․ սեպտեմբերի 8. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  6. ↑ Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation, USA 2001
  7. ↑ «CIA World Factbook: Libya» (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 21-ին.
  8. ↑ «В Ливии прекращена добыча нефти на одном из крупнейших месторождений». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
  9. ↑ «Ливия: нефть и кризис». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
  10. ↑ «Ливия». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
  11. ↑ «Запасы энергоносителей. Энергетический потенциал». EES EAEC. Мировая энергетика (ռուսերեն). 22.07.2021. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 28-ին.
  12. ↑ «Энергетика Ливии». EES EAEC. Мировая энергетика (ռուսերեն). 18.05.2022. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 8-ին. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 28-ին.
  13. ↑ Underground «Fossil Water» Running Out Արխիվացված 2018-06-14 Wayback Machine Brian Handwerk, National Geographic, May 6, 2010
  14. ↑ Libya turns on the Great Man-Made River Արխիվացված 2019-09-12 Wayback Machine Marcia Merry, Printed in the Executive Intelligence Review, September 1991
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Լիբիայի_տնտեսություն&oldid=9675699» էջից