Չե Գևարայի դամբարան

Չե Գևարայի դամբարան; Mausoleo del Che Guevara
	Չե Գևարայի դամբարանը Սանտա Կլարայում
Երկիր	Կուբա
Հիմնադրման թվական	1982 թվական
Շինարարության սկիզբ	1982
Շինարարության վերջ	1988
	Չե Գևարայի դամբարանը Վիքիպահեստում

Չե Գևարայի դամբարան

Չե Գևարայի դամբարան, Կուբա

Չե Գևարայի դամբարան (իսպ.՝ Mausoleo del Che Guevara), հուշահամալիր Կուբայի Սանտա Կլարա քաղաքում, որը տեղակայված է Պլազա Ռեվոլյուսոնում (Plaza de la Revolución Che Guevara)՝ Ավեյու դե Լոս Դեսֆիլեսում (Avenue de los Desfiles)։ Հուշահամալիր տարածքի մաս են կազմում Էռնեստո Չե Գևարայի թանգարանն ու դամբարանը։ Ճարտարապետական կոմպոզիցիայի կենտրոնում գտնվում է հեղափոխականի արձանը և չորս կոթողներ՝ հարթաքանդակներով և կռվի տեսարաններով։ Հուշարձանների տակ գտնվում է թանգարանը, որտեղ պահպանվում են Չեի անձնական իրերը և նրա կյանքի ու հեփափոխական օրերի մասին պատմող զանազան ցուցանմուշներ։ Դամբարանում ամփոփված են Չե Գևարայի և նրա 29 ընկերների մարմինները, ովքեր սպանվեցին 1967 թվականին Բոլիվիայում զինված ապստամբության փորձ կատարելու ժամանակ^[1]։

Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուշահամալիրի կառուցման աշխատանքները մեկնարկեցին 1982 թվականին։ Շինարարության համար ընտրվեց Սանտա Կլարայի բարձունքներից մեկը, որտեղից ընդգրկուն տեսարան է բացվում ամբողջ քաղաքի վրա։ Բացի այդ, հենց այդտեղ, 270 կմ Հավանայից արևելք, կոմանդանտե Չե Գևարան տարավ իր ամենակարևոր հաղթանակը՝ Սանտա Կլարայի համար մղված մարտում։ Վերջինս համարվում է Կուբայի հեղափոխության վերջին և որոշիչ մարտը։

Համալիրի նախագիծը մշակել են ճարտարապետներ Խորխե Կաո Կամպոսը, Բլանկա Էռնադեսը և Ժոզե Ռամոն Լինարեսը։ Մասնակցել են նաև քանդակագործներ Ժոզե դե Լազարո Բենկոմոն և Ժոզե Դելարոն։ Հուշահամալիրը կառուցվել է հինգ հարյուր հազար կուբացի կամավորների ջանքերով՝ վարպետ արհեստավորների հետ համագործակցությամբ։

Հուշահամալիրի ճարտարապետության մեջ ներկայացված են Չե Գևարայի կյանքի զանազան դրվագներ. դրանք պատկերված են սիմվոլիկ կերպով։ Օրինակ՝ Չեի յոթմետրանոց բրոնզե արձանը տասնհինգմետրանոց գրանիտե պատվանդանի վրա կողմնորոշված է 190 աստիճանի վրա, որը ցույց է տալիս կոմանդանտեի վախճանի վայրը։ Արձանի ընդհանուր բարձրությունը պատվանդանի հետ միասին կազմում է 22 մետր։ Չե Գևարայի հագին հնամաշ կաշվե բաճկոն է, վայր իջած աջ ձեռքին՝ ինքնաձիգ։ Պատվանդանին կա հետևյալ գրությունը՝ «Hasta la victoria siempre» (Մինչև հաղթանա՛կ, մի՛շտ)։ Հուշարձանը շրջապատված է հարթաքանդակներով, որոնք նվիրված են հեղափոխականի կյանքի բովին։ Ձախակողմյան խորանարդաձև կոթողին գրված են Չեի հետևյալ բառերը. «Մի բան ես իմացա Գվատեմալայում, որ եթե ես դառնամ հեղափոխական առաջնորդ, կամ ուղղակի հեղափոխական, պետք է նախևառաջ հեղափոխություն լինի»։ Մեծ կոթողի վրա պատկերված են Գևարայի, Ֆիդել Կաստրոյի և Կամիլիո Սիենֆուեգոսի հարթագանքնակները Սիերա Մաեստրայի լեռներում։ Մյուս հարթաքանդակում Չեն պատկերված է որպես արդյունաբերության նախարար և զբաղվում է իր սովորական աշխատանքով։ Մեկ այլ մասում պատկերված են ուսուցիչները աշակերտների և պիոներների հետ, ովքեր ողջունելով վանկարկում են՝ «Մենք կլինենք ինչպես Չեն»։ Երկարությամբ տարածված հուշակոթողի վրա գրված է Ֆիդել Կաստրոյին ուղղված հրաժեշտի նամակի ամբողջական տեքստը։ Իսկ ամենավերջում հետևյալ խոսքերը. «Հառա՛ջ դեպի հաղթանակը։ Հայրենի՛քը կամ մա՛հը»^[2]։

Չե Գևարայի դիմահայաց արձանը
Չեն կիսադեմով
Արձանի պատվանդանի գրությունը
Կոթողներից մեկի ընդհանուր տեսքը
Չեի հարթաքանդակը
Չեի նամակը Ֆիդելին
Խորանարդաձև կոթողը, որի վրա գրված են Գվատեմալայի դեպքերը
Մեծ կոթողը
Մեծ կոթողը կողքից
Մեծ կոթողի վրայի գրություններից
Հատված
Ճակատի գեղարվեստական ձևավորում

Հուշահամալիրն իրենից ներկայացնում է մեծ հրապարակ, որտեղ գտնվում են Չե Գևարայի հուշարձանը, կոթողները և նրանց տակ՝ դամբարանն ու թանգարանը։ Հուշահամալիրի հակառակ կողմում տեղակայված են մեծ ցուցատախտակներ, որոնց վրա գրված են Ֆիդել Կաստրոյի ցիտատների ու Չեի նշանաբանը՝ «Մինչև հաղթանա՛կ, մի՛շտ»։

Ձախակողմյան ցուցատախտակը
Համայնապատկեր
Աջակողմյան ցուցատախտակը

Թանգարանն իրենից ներկայացնում է պատմական փաստաթղթերի և լուսանկարների հսկայական հավաքածու, որտեղ պահպանվում են նաև հայտնի հեղափոխականի անձնական իրերը, ինչպես նաև Չեի զմռսված դաստակը։ Հույժ կարևոր տեղ է զբաղեցնում Էռնեստոյի հրաժեշտի նամակը Կաստրոյին^[3]։

Հարևանությամբ է գտնվում նաև մեկ այլ համալիր՝ «Գրոհ զրահագնացքի վրա», որը նվիրված է Սանտա Կլարայի ճակատամարտի մի դրվագին, երբ Գևարան օգտագործում է տեղական համալսարանի գյուղատնտեսության ֆակուլտետի տրակտորները, որպեսզի տեղահան անի երկաթուղային ռելսերը։ Շնորհիվ այդ հերոսական քայլի Կապիրո բարձունքից եկող զրահագնացքը, որը զորքեր էր տեղափոխում, ռելսերից դուրս ելավ և դրա մեջ գտնվող սպաները զինադադար պահանջեցին։ Երկու կոմպոզիցիաների հեղինակն էլ կուբացի նկարիչ Խոսե Դելարան է։

Հարձակում զրահագնացքի վրա
Չե Գևարայի կողմից օգտագործված տրակտորներից մեկը
Զրահագնացքը

Հուշահամալիրի պաշտոնական բացումը տեղի է ունեցել Ռաուլ Կաստրոյի մասնակցությամբ 1988 թվականի դեկտեմբերի 28-ին։

Թաղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1995 թվականի նոյեմբերին բոլիվիացի պաշտոնաթող գեներալ Մարիո Վարգասը, ով կռվել է Չեի հետ, մասնակցել նրա մարտերին, ականատես եղել մահվանն ու թաղմանը, հայտնեց Չեի և խմբի թաղման ստույգ վայրը։ Դա Բոլիվիայի Վալիեգրանդե վայում ինքնաթիթների թռիչքուղու տակ էր։ Կուբայի կառավարությունը դիմեց Բոլիվիայի նախագահ Գոնսալո Սանչես դե Լոսադեին խնդրանքով, որպեսզի Կուբա բերեն մահացածների մասունքները։ Երկու տարի տեխնիկայի կիրառմամբ, հնագետների և մարդաբանների օգնությամբ կարողացան ի վերջո գտնել մի քանի դիակներ։ Դրանցից մեկի ձեռքի դաստակը բացակայում էր։ Փորձաքննության արդյունքներով ապացուցվեց, որ դա Էռնեստո Չե Գևարայի մասունքն է։

1997 թվականի հոկտեմբերի 17-ին, Կուբայի Կոմունիստական կուսակցության 5-րդ համաժողովի բացմանն ընդառաջ, տեղի ունեցավ հերոսների մասունքների հողին հանձնելու պաշտոնական-զինվորական արարողակարգը։ Այդ առիթով հայտարարվեց մեկշաբաթյա սուգ։ Թվով յոթ փայտյա դագաղները դրվեցին ռազմական ջիպերի վրա։ Ավտոմեքենաների շարասյունը պտտվեց ամբողջ Հավանայով։ Հարյուր հազարավոր մարդիկ էին ուղեկցում։ Ի վերջո շարասյունը հասավ Սանտա Կլարա։ Երբ դագաղները մեքենաներից հանեցին, դպրոցականների խոռը երգեց Կառլոս Պուեբլոյի «Hasta Siempre» եղերերգը։ Հետո Ֆիդել Կաստրոն հանդես եկավ հետևյալ խոսքերով.

Ինչո՞ւ են նրանք մտածում, թե սպանելով Չեին, վերջինս կդադարի գոյություն ունենալ որպես մարտիկ։ Այսօր նա ամենուրեք է, որտեղ կա պաշտպանության պատճառ։ Նրան չի կարելի ջնջել պատմությունից. նա դարձավ աշխարհի բոլոր խեղճերի սիմվոլը։

- Ֆիդել Կաստրո

Կաստրոյի ճառից հետո հետևեց թնդանոթային քսանմեկ համազարկ Սանտա Կլարայում և Հավանայում, օդային հրավառություն և շչակների տագնապ հնչեց ամբողջ Կուբայի տարածքում։ Հավերժական կրակը վառվեց ձեռամբ Ֆիդել Կաստրոյի։ Սգո արարողության բազմաթիվ մասնակիցների շարքում էին Դանիել Միտտերանը՝ Ֆրանսիայի նախագահ Ֆրանսուա Միտտերանի այրին և ֆուտբոլիստ Դիեգո Մարադոնան։

Հուղարկավորվածների ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1997 թվականի հոկտեմբերի 17-ին կատարվեց յոթ մարմինների հոուղարկավորումը.

	Անուն	Մականուն	Երկիր	Մահվան պատճառը, վայրը և թվականը
1	Էռնեստո Ռաֆայել Գևարա Լինչ դե լա Սերնա	Չե, Ռամոն, Ֆեռնանդո	Կուբա	մահապատիժ, Լա Իգերե, 1967 թվականի հոկտեմբերի 9
2	Կառլոս Կոելիո	Տումա	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Ռիո Պիրայե, 1967 թվականի հունիսի 26
3	Ալբերտո Ֆեռնանդես Մոնտես դե Օկա	Պաչո	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Կեբրադա դել Յուրո, 1967 թվականի հոկտեմբերի 8
4	Օռլանդո Պանտոխա Տամայո	Օլո	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Կեբրադա դել Յուրո, 1967 թվականի հոկտեմբերի 8
5	Ռենե Մարտինես Տամայո	Արտուրո	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Կեբրադա դել Յուրո, 1967 թվականի հոկտեմբերի 8
6	Խուան Պաբլո Նավարո Լևանո Չանգ	Էլ Չինո	Պերու	մահապատիժ, Լա Իգերե, 1967 թվականի հոկտեմբերի 9
7	Սիմեոն Կուբա Սարաբիա	Վիլլի	Բոլիվիա	մահապատիժ, Լա Իգերե, 1967 թվականի հոկտեմբերի 9

1997 թվականից մինչև 2000 թվականն ընկած ժամանակահատվածում, Բոլիվիայի հարավ-արևելքում աշխատող դատական փորձագետ-մարդաբանների ջանքերով վերականգնվեցին 23 այլ պարտիզանների կմախքներ։ Բոլորի մասունքները կրկին հանձնվեցին Կուբային, որտեղ դրանք հուղարկավորվեցին Չեի դամբարանում։ Առաջին տասը մասունքների հուղարկավորությունը կայացավ 1998 թվականի դեկտեմբերի 29-ին՝ Սանտա Կլարայի համար մղված ճակատամարտի քառասունամյակին։ Հուղարկավորվածների ցանկը.

8	Հայդի Տամարա Բունկե Բիդեր	տանյա	Արգենտինա, Գերմանիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Բադո դել Եսո, 1967 թվականի օգոստոսի 31
9	Մանուել Էռնանդես Օսորիա	Միգել	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Կեբրադա դե Բատանե, 1967 թվականի սեպտեմբերի 26
10	Մարիո Գուտերես Արդայա	Խուլիո	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Կեբրադա դե Բատանե, 1967 թվականի սեպտեմբերի 26
11	Ռոբերտո Պերեդո Լեյգե	Կոկո	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Կեբրադա դե Բատանե, 1967 թվականի սեպտեմբերի 26
12	Անիսետո Ռեյնագա Կորդիլո	Անիսետո	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Կեբրադա դել Յուրո, 1967 թվականի հոկտեմբերի 8
13	Ֆրանցիսկո Խուանցա Ֆլորես	Պաբլիտո	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Լոս Կաջոնեսե, 1967 թվականի հոկտեմբերի 12
14	Գարվան Էդիլվերտո Լուսիո Իդալգո	Յուստաս	Պերու	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Լոս Կաջոնեսե, 1967 թվականի հոկտեմբերի 12
15	Խայմե Առանա Կամպերո	Չապակո	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Լոս Կաջոնեսե, 1967 թվականի հոկտեմբերի 12
16	Օկտավիո դե լա Կոնսեպսիոն Պեդրայա	Մորո	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Լոս Կաջոնեսե, 1967 թվականի հոկտեմբերի 12
17	Խուլիո Սեսար Մենդես Կորնե	Նատո	Բոլիվիա	կրակել են, քանի որ տանջվում էր ծանր վիրավորումից, Մատառալե, 1967 թվականի նոյեմբերի 15

Երրորդ հուղարկավորումը տեղի ունեցավ 1999 թվականի հոկտեմբերի 8-ին։ Ահա մահացածների ցանկը.

18	Ապոլինար Ագիրե Կիսպե	Պոլո	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Վադո դել Եսո, 1967 թվականի օգոստոսի 31
19	Ֆրեդի Ուրտադո Մայմուրա	Էռնեստո	Բոլիվիա	մահապատիժ, Վադո դել Եսո, 1967 թվականի օգոստոսի 31
20	Գուստավո Մանչին Խոեդ դե Բեչե	Ալեխանդրո	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Վադո դել Եսո, 1967 թվականի օգոստոսի 31
21	Իզրայիլ Ռեյես Սայաս	Բրաուլիո	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Վադո դել Եսո, 1967 թվականի օգոստոսի 31
22	Խուան Ակունա Նունիես	Խոակին	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Վադո դել Եսո, 1967 թվականի օգոստոսի 31
23	Մոյզես Գևարա Ռոդրիգես	Մովսես	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Վադո դել Եսո, 1967 թվականի օգոստոսի 31
24	Վալտեր Արենցիբիա Այայլա	Աբել	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Վադո դել Եսո, 1967 թվականի օգոստոսի 31

Վերջին հուղարկավորումն այստեղ տեղի է ունեցել 2000 թվականի հոկտեմբերի 8-ին, երբ պարտիզանների ընդհանուր թիվը հասավ 30-ի.

25	Էլիեզո Ռեյես Ռոդրիգես	Ռոլանդո	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Էլ Մեզոնե, 1967 թվականի ապրիլի 25
26	Անտոնիո Դիաս Սանչես	Մարկոս	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Պենիա Կոլորադե, 1967 թվականի հունիսի 2
27	Սերապիո Ակինո Տուդելա	Սերաֆին	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ, Իգուիրե, 1967 թվականի հուլիսի 9
28	Կոնդորի Կասիլդո Վարգա	Վիկտոր	Բոլիվիա	նահատակվել է կռվի ժամանակ Ռիո Ռոսիտե, 1967 թվականի հուլիսի 30
29	Խոսե մարիա Մարտինես Տամայո	Պապի	Կուբա	նահատակվել է կռվի ժամանակ Ռիո Ռոսիտե, 1967 թվականի հուլիսի 30
30	Ռեստիտուտո Կաբրերա Ֆլորես	Էլ Նեգրո	Պերու	մահապատիժ, Ռիո Պալմարիտո, 1967 թվականի սեպտեմբերի 4