Հանցագործության դետերմինանտ

Հանցագործության դետերմինանտ (լատին․՝ determinare-«սահմանել»), կոչվում են այն սոցիալական երևույթների ամբողջությունը, որոնց համատեղ գործունեությունն առաջացնում է հանցագործություն։ Հանցագործության դետերմինանտի ուսումնասիրությունը հանդիսանում է քրեաբանության հիմնական բաղկացուցիչ մասերից մեկը։

Առանձնացվում են հանցագործության պատճառները և նրա պայմանները։ Հանցագործության դեմ պատճառներն ու պայմանները գործում են համատեղ՝ քննության արդյունքում հայտնաբերվում է պատճառը միայն որոշակի պայմանների առկայության դեպքում։ Քրեաբանների մեծամասնությունը նշում է հանցագործության բացառապես բացասական սոցիալական բովանդակության պատճառները, սակայն այլ աշխատանքներում նշվում է, որ դետերմինացիայի գործընթացում կարող են մասնակցել նաև դրական հասարակական երևույթներ (օրինակ տնտեսության լիբերացումը տարբեր միջոցառումների պլանավորման հետ կապված, որը ուղղված է տնտեսական հանցագործության պայքարի դեմ)։

Հանցագործության դետերմինանտի վերլուծության մոտեցումներ

Առանձնանում են չորս տեսակի հանցագործության դետերմինանտի վերլուծության մոտեցումներ.

• Կոնդիցիոնալիստական (լատին․՝ conditio - «պայման, պահանջ») կամ պայմանական մոտեցում։ Այս մոտեցման կողմնակիցները հասկացել են այն հանգամանքների ամբողջ շարքը, որի վրա կատարվել է հետաքննություն, այդ թվում, դրա համար անհրաժեշտ և բավարար պայմաններ։ Այս հայեցակարգի շրջանակներում պատճառներն ու պայմանները չեն առանձնանում, ասվում են միայն հանցագործության վրա ազդող գործոնների կամ հանգամանքների մասին։ Կոնդիցիոնալիզմի շրջանակներում հնարավոր է տարբերել հանցագործության պատճառների միակողմանի և բազմանակողմանի մոտեցումները։ Միակողմանի մոտեցումը վճռորոշ նշանակություն ունի որոշ հանգամանքների համար (օրինակ, Էմիլ Դյուրկհեյմը հանցագործություն է անվանել սոցիալական փոփոխությունների արձագանքը և վճարել նրանց համար), իսկ բազմակողմանի մոտեցումը ուսումնասիրում է նման հանգամանքների որոշակի շարք։
• Տրադիցիոն մոտեցումը բացատրում է արտաքին ուժերի հանցագործությունների կատարումը։ Համաձայն այդ մոտեցման, մարդուն ինչ-որ բան պետք է դրդի հանցագործության (օրինակ երրորդ անձանց կողմից հրահրումը, հանցագործության զոհերի սադրիչ պահվածքը)։ Քրեաբանությունում այս մոտեցումը գրեթե երբեք չի քննարկվել որպես միակ և սովորաբար զուգորդվում էր բազմակողմանի մոտեցմամբ։
• Տրադիցիոն դիալեկտիկական մոտեցում։ Այստեղ առանձնացվում են արտաքին միջավայրի նյութական պայմանները, որոնք ինչպես հասարակական գիտակցության վրա, այնպես էլ կոնկրետ մարդու և անմիջական կամ հանցագործության առաջ եկած պատճառները, որոնք կապվում են կոնկրետ անձի հատկանիշների հետ։ Հետևյալ մոտեցման ժամանակ վարքագծի և պայմանների ազդեցության պատճառները հանդիսանում են միակողմանի պայմանները՝ մարդու գիտակցության մեջ ձևավորված պայմանները որոշում են տվյալ անձի արարքների պատճառները։
• Ինտերակցիոնիստական մոտեցում անվանում են հասարակության և անհատի փոխգործակցությունը, որպես հանցագործության պատճառ։ Տվյալ փոխգործակցությունը հանդիսանում է երկկողմանի, իսկ նրա արդյունքը ողջ համակարգի փոփոխությունը նորով (անձի, հասարակության և միջավայրի պայմանները)։

Հանցագործության պատճառներ

Հանցագործության պատճառները սոցիալ-հոգեբանական գործոններն են, որոնցից անմիջականորեն կախված է հանցագործության կատարումը։ Առավել տարածված հանցագործության պատճառների թվին են պատկանում շահամոլությունը, ընչաքաղցությունը, ագրեսիվությունը, նացիոնալիզմը, անհարգալիծ վերաբերմունքը հանրային կանոններին և նորմերին։

Նշվում է, որ չի կարելի անվանել որևէ հիմնական պատճառ, որն ամբողջությամբ պատասխանատու է հանցագործության տեսակներին։ Չի կարելի համատեղ հանցագործության դետերմինանտի վերլուծության խնդիրը պատճառների ցուցակի մշակման հետ՝ տարբեր համակցություններում ելակետային պայմաններում (որոնք ներառում են մարդկանց կենսագործունեության կոնկրետ պայմանները և այդ պայմանների փոփոխությունները հանցագործության նախորդ իրավիճակում), նույնիսկ ամենատարածված գործոնները, որոնք ազդեցություն են ունենում հանցագործության վրա տարբեր կերպ են ազդում հանցագործության քանակական և որակական ցուցանիշների վրա։

Հանցագործության պատճառները վճռական ազդեցություն ունեն պատժիչ միջոցների վրա։

Հանցագործության պայմաններ

Պայմաններն այնպիսի հասարակական երևույթներ են, որոնք ուղղակիորեն կապված չեն հանցագործության կատարմանը, բայց կրելով յուրօրինակ «դիմակներ» նպաստում և ուժեղացնում են դրանց գործունեությանը՝ հանդիսանալով պատճառ։ Պայմանն այն է, որ ինքնին չի առաջացնում հանցագործություն կամ հանցանք, բայց ազդում է առաջացման գործընթացների վրա և մասնակցում հանցագործության դետերմինացիային։ Կոնկրետ արարքի պայմաններից կախված է հանցավոր մտադրության իրականացման եղանակը, հանցավոր ոտնձգության օբյեկտը։ Պայմանների միջոցով որոշվում են պատճառված վնասի չափերը և բնույթը, հանցագործության կատարման վայրը և ժամը։

Հանցագործության պայմանները կարող են լինել ինչպես այն հանգամանքները, որոնք վերաբերում են արտաքին միջավայրին (իրավապահ մարմինների ակտիվությունը, կոնկրետ արարքնրի գաղտնիությունը, հասարակության վերաբերմունքը ուղղված տարբեր տեսակի հանցավոր արարքներին, հասարակության նյութական պայմանները), այնպես էլ հանցագործին բնութագրող հանգամանքներ (քրեական պրոֆեսիոնալիզմ, ալկոհոլային կամ թմրանյութից կախվածություն)։

Կախված կոնկրետ իրավիճակից՝ նույն հանգամանքը կարող է հանդես գալ ինչպես հանցագործության պատճառ, այնպես էլ՝ պայման։ Օրինակ տվյալ օբյեկտում անվտանգության աշխատակցի վատ աշխատանքը կարող է հանցավոր խմբի կողմից իրականացվող ոտնձգությունների և թալանի պատճառ հանդիսանալ

Պատճառների և պայմանների դասակարգում

Հանցագործության դետերմինանտի դասակարգումը իրականացվում է երկու հիմքերով՝

• Ըստ գործողությունների մակարդակի առանձնացվում են հանցագործության պատճառներն ու պայմանները, հանցագործության առանձին տեսակների (օրինակ բռնի հանցագործությունը) կոնկրետ հանցագործության պատճառներն ու պայմաններն։ Որքանով բարձր է գործողության դետերմինանտի մակարդակը, այնքան ավելի մեծ բովանդակություն ունի։
• Ըստ բովանդակության տարբերվում են սոցիալ-տնտեսական, սոցիալ-հոգեբանական, դաստիարակչական, իրավական և այլ պատճառներ։ Առավել մեծ նշանակություն ունեն սոցիալ-հոգեբանական դետերմինանտները, քանի որ հենց նրանք են հանդես գալիս հանցագործության պատճառ։

Հանցագործության պայմանները դասակարգվում են նաև ըստ իրենց բնույթի, որոնք ունեն մեծ ազդեցություն հանցագործության պատճառի վրա (օրինակ տնտեսական, գաղափարական և հասարակության այլ խնդիրներ և հակասություններ), ինչպես նաև հանցագործության այն պատճառները, որոնք հեշտացնում են կոնկրետ հանցագործության շարժառիթների իրականացումը (որպես կանոն, դա համապատասխան ոլորտում սոցիալական վերահսկողության համակարգն է)։

Հանցագործության դեմ այլ տեսակի կապեր և հասարակական այլ երևույթներ

Հասարակական երևույթներն ու հանցագործությունը կարող են լինել և այլ կախվածության մեջ, որը չի հանդիսանում պատճառահետևանքային (այսինքն կարող են կապված լինել իրար հետ, բայց այդ ամենի հետ մեկտեղ մի երևույթը չի կարող առաջացնել մեկ այլ երևույթ)։ Նման կապերի թվին են վերաբերում՝

• Ֆունկցիոնալ կախվածություն։ Դա տեղի է ունենում, երբ երկու երևույթների միջև կապը որոշվում է երրորդ գործոնի ազդեցությամբ՝ օրինակ, գործազրկության մակարդակի բարձրացումը միաժամանակ հանգեցնում է շահադիտական սեփականության թվի ավելացմանը և նվազում է սպառողական մակարդակը։
• Վիճակագրական կապ։ Այն հասանելի է այն դեպքերում, երբ գործոններից մեկի փոփոխությունները կախված են մյուսի փոփոխություններից։ Վիճակագրական կապի կոնկրետ դեպքը հարաբերական կախվածությունն է։ Վիճակագրական կապի առկայությունը բավարար երևույթ չէ պատճառահետևանքային կապի առկայության բացահայտման համար, քանի որ մեկ գործոնի վրա մյուսի ազդեցությունը կարող է միջնորդվել երրորդ գործոնով։
• Կապի պայմաններ։ Նման կախվածությունը նշանակում է, որ ներկայիս պահին և արտաքին միջավայրի որոշակի պայմաններում երևույթի դրությունը որոշում է նույն երևույթի վիճակը մեկ այլ ժամանակ։

Տես նաև

• Քրեաբանություն
• Պատճառականություն

Գրականություն

• Криминология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А. И. Долговой. М., 2001. 848 с. ISBN 5-89123-545-5.
• Криминология: Учебник / И. Я. Козаченко, К. В. Корсаков. М., 2011. 304 с. ISBN 978-5-91768-209-9.
• Криминология: Учебник / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, В. В. Лунеева. М., 2004. 640 с. ISBN 5-466-00019-1.
• Кудрявцев В. Н. Причинность в криминологии. О структуре индивидуального преступного поведения. М., 1968, 2007. ISBN 978-5-48201-516-2.
• Кузнецова Н. Ф. Проблемы криминологической детерминации. М., 1984. 208 с.