Կանայք Բյուզանդիայում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Թեոդորա կայսրուհին իր շքախմբով։ Հռավեննայի Սան Վիտալե բազիլիկի խճանկար, VI դար:

Կանայք Բյուզանդիայում կարևոր դերակատարություն են ունեցել, սակայն նրանց կյանքի բազմաթիվ մանրամասներ բանավեճերի առարկա են։ Բազմաթիվ աղբյուրներ (ժամանակագրություններ, իրավաբանական տեքստեր, վարքագրական գրականություն) նկարագրում են բյուզանդական հասարակության հայրիշխանական պատկերը, որտեղ կանայք չեն ունեցել ինքնուրույն նշանակություն և փակված են եղել գինեկեյներում։ Բավականին երկար ժամանակ պատմաբանների ուշադրությունը գրավում էին միայն բյուզանդացի հեղինակավոր կանայք, հիմնականում կայսրուհիները և, հատկապես, կայսր Հուստինիանոս I-ի կինը՝ Թեոդորան, որն էական ազդեցություն է ունեցել VI դարի առաջին կեսի իրադարձությունների վրա։

Բյուզանդիայում կանանց իրավական և տնտեսական դրության վերաբերյալ գիտական ուսումնասիրություններն սկսվել են XIX դարի երկրորդ կեսից և ինտենսիվորեն շարունակվում են ներկայումս։ Ուսումնասիրության առարկա են ինչպես կանայք, ընդհանրապես, այնպես էլ նրանց հետ կապված ընտանեկան ու գույքային իրավունքները։ Պահպանված աղբյուրների սղությունը հանգեցնում է բյուզանդական հասարակությունում կանանց դերի տարբեր գնահատականների։ 1970-ական թվականներին գենդերային հետազոտությունների զարգացման արդյունքում առաջացավ տարբեր տեսակետների վերանայման տենդենց, համաձայն որի կանանց դերը Բյուզանդիայում էական չի եղել։

Պատմագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վկայագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինչպես 1967 թվականին նշել է Բյուզանդիայի գենդերային առաջին ուսումնասիրությունները կատարողներից մեկը՝ Ժոզե Գրոդիդիե դը Մատոնը, բյուզանդացի կանանց կյանքի մասին բավականին քիչ բան է հայտնի, քանի որ մենք ընդհանրապես քիչ բան գիտենք բյուզանդական հասարակության մասին։ Բյուզանդական արվեստը շատ քիչ է ուշադրություն դարձրել առօրյա կյանքին, աշխարհիկ գրականությունը հայտնվել է ուշ և բյուզանդական գրողներն ընդհանրապես ավելի շատ ուշադրություն դարձնում էին «մշտական» կամ պետական խնդիրներին։ Բյուզանդիայում կանայք, բացառությամբ կայսրուհիների, հանրային կերպարներ չէին և հազվադեպ էին հայտնվում պատմական քրոնիկոնների էջերում։ Այսպիսով, տվյալ հարցով հիմնական վկայագրությունները նախ և առաջ իրավաբանական տեքստերն են, որոնք հնարավորություն են տալիս առանձին ասպեկտներով գաղափար կազմել, թե ինչ դեր են ունեցել կանայք Բյուզանդիայի ողջ պատմության ընթացքում։ Կանանց նվիրված օրենսդրությունն ընդգրկուն է. անգլիացի հետազոտող Ջորջինա Բաքլերի հաշվարկներով, որը 1929 թվականին հրատարակել է Աննա Կոմնենեի կենսագրությունը, 565-1204 թվականներին լույս տեսած 242 վեպերից 56-ը նվիրված են եղել կանանց։ Արժեքավոր են նաև տարբեր ժանրերի կրոնական տեքստերը՝ քարոզները, սրբերի կյանքը, որոնց թվում քիչ չեն կանայք, ինչպես նաև մահախոսականները[1]։

Վարքագրական գրականությունը՝ չնայած իր ընդհանուր ճգնավորական ուղղվածությանը և սեռական դաստիարակություն քարոզել խուսափելուն, վերաբերվում էր զանգվածային ժանրին և այդ պատճառով սրբերի կյանքի և նրանց կրոնական փորձի մասին գրելու հետ մեկտեղ տարբեր թեմաներով պատմություններ է պարունակում, որոնք հետաքրքրություն են ներկայացնում բյուզանդական հանրության համար։ Նմանատիպ թեմաների թվին են պատկանում նաև կանանց առօրյա կյանքը։ Հետազոտողները տարբեր կերպ են գնահատում այս տեսակ գրականության մեջ կանանց նկատմամբ վերաբերմունքը։ Այսպես, Կատյա Գալատարիոտուի կարծիքով՝ կնատյացական և հայրիշխանական բյուզանդական հասարակության մեջ կրոնական իդեալները կանանց մոտ ժխտում էին ոչ միայն սեքսուալությունը, այլև սեռը։ Մյուս կողմից, 5-12-րդ դարերի հիմնական վարքագրական սյուժեները վերլուծած Ալեքսանդր Կաժդանը նշել է, որ բյուզանդական վարքագրական գրականությունն ընդհանուր առմամբ «բարյացակամ է» կանանց նկատմամբ։ Այսպես, սուրբ Մարտինիանուսի վարքագրության մեջ նշվում է, որ Աստված ստեղծել է ինչպես Ադամին, այնպես էլ Եվային, իսկ արդյունքում ինքն է լույս աշխարհ եկել կնոջ միջոցով։ Խենթ Անդրեասի մասին պատմության մեջ ասվում է, որ կնոջը ստեղծել է ոչ թե սատանան, այլ Աստված՝ աշխարհն ավելի լավը դարձնելու նպատակով և յուրաքանչյուրը, ով ուզում է ամուսնանալ, կարող է դա անել Աստծո թույլտվությամբ[2]։ Վարքագիրները խոստովանում են, որ իգական սեռը թույլ է, բայց ունակ է հաղթահարել իր թուլությունը և գործել տղամարդկանց նման։ Անհրաժեշտության դեպքում կանայք կարող էին զենքը ձեռքին կանգնել քաղաքային դարպասների մոտ կամ կրոնական հալածանքների ժամանակ ավելի մեծ դիմացկունություն դրսևորել, քան տղամարդիկ։ Սակայն այդ ստեղծագործությունների հեղինակներն այս արտառոց իրադարձություններն առանձնացնում են կնոջ առօրյա կյանքից, որին միայն արտակարգ հանգամանքները կարող են ստիպել մոռանալ համեստությունն ու փողոց դուրս գալ[3]։ Վարքագրական գրականության ներկայացրած կենցաղային բնույթի տվյալների վերլուծությունը բարդ է, քանի որ հեղինակի համար դժվար է իր ապրած ժամանակաշրջանի իրականությունն առանձնացնել իր այն պատկերացումներից, թե ինչպիսին է եղել այդ իրականությունն իր նկարագրած ժամանակաշրջանում[4]։

Մի քանի աղբյուրներ ևս հետաքրքրություն են ներկայացնում Բյուզանդիայում կանանց կյանքն ուսումնասիրելու տեսանկյունից։ Մի շարք բյուզանդական ստեղծագործություններ գրվել են կանանց կողմից։ Դրանցից ամենամեծը Աննա Կոմնենեի «Ալեքսիադա» պատմական աշխատությունն է, որը հաճախ է վերլուծվել։ Պահպանվել է միանձնուհի Կասիա Կոստանդնուպոլսեցու (9-րդ դար) բանաստեղծական ժառանգությունը։ Հայտնի են նաև կանանց կողմից կազմված տարբեր տնտեսվարական և իրավաբանական փաստաթղթեր[5]։ Կանանց մենաստանների ժամերգության գրքերն արժեքավոր են որպես կանանց կողմից և կանանց համար ստեղծված այդ հաստատությունների մասին տվյալների աղբյուր։ Այդ կանոնադրական գրքերը տղամարդկանց մենաստանների օրինակով չեն ստեղծվել, այլ հաշվի են առնվել միանձնուհիների կենսաձևի յուրահատկությունները։ Մանրամասն տվյալներ ներկայացնում են 12-րդ դարում կայսրուհի Իրինա Դուկենայի կողմից հիմնադրված Կեխարիտոմենեի մենաստանի կանոնադրական գրքերը. մենաստանը գոյություն է ունեցել առնվազն մինչև 14-րդ դարը։ Հայտնի կանանց կողմից հիմնադրված մենաստանների մի քանի կանոնադրական գրքեր պահպանվել են դեռևս Պալեոլոգոսների դարաշրջանից։ Կանանց մենաստանների որոշ կանոնադրական գրքեր գրել են տղամարդիկ, օրինակ՝ մոտ 1400 թվականին Նիլոս Դամիլասը գրել է Կրետե կղզում գտնվող մի կանանց մենաստանի կանոնադրությունը[6]։

Բնութագրելով բյուզանդացի կանանց մասին պահպանված ամբողջ վկայությունները՝ անգլիացի հետազոտող Ջուդիթ Հերինը նշում է, որ բոլոր այդ փաստաթղթերը կրում են տղամարդկանց կանխակալության դրոշմը, որն առանձնացնում է Բյուզանդիայի բնակչի տեսանկյունից բացառապես ոչ սովորական կանանց կամ նրանց կյանքի ինչ-որ անսովոր կողմերը։ Աղբյուրները հիմնականում ուշադրություն են դարձնում բացառիկ հարստություն ունեցող կանանց կամ կայսեր բարեկամուհիներին, այն պարագայում, երբ Բյուզանդական կայսրության բնակչության գերակշռող մասը կազմող գյուղացիների մասին տվյալները շատ քիչ են։ Վարքագրություններն արժեքավոր են, բայց դրանք էլ տեղեկություններ չեն տալիս հասարակության ամենաաղքատ շերտերի մասին. գրեթե ամբողջությամբ չեն պահպանվել ծնունդների, մահերի և ամուսնությունների մասին արձանագրությունները[7]։

Բյուզանդական գենդերային հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Գենդերային հետազոտություններ

Բյուզանդացի կանանց նկարագրող առաջին աշխատությունները սկսել են գրվել 19-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Ըստ Պավել Բեզոբրազովի՝ բյուզանդական մշակույթի մասին մի շարք աշխատություններում, որտեղ ուսումնասիրվում էր նաև կանանց դերը, «կանանց ընդհանրապես չեն հարգել (Բյուզանդիայում)», բայց սա վերաբերվում էր միայն միջին դասի կանանց, որոնք գյուղացի կանանցից ավելի բարձր դիրք էին զբաղեցնում, բայց ավելի ցածր էին, քան կայսեր բարեկամուհիները․ սահմանափակվելով ընդհանուր բնույթի կարճ դիտարկումներով՝ պատմաբանը մանրամասն ներկայացրել է պատկերամարտության դարաշրջանի երկու կայսրուհիների՝ Իրինայի և երանելի Թեոդորայի ճակատագրերը[8]։ Ֆրանսիացի բյուզանդագետ Շառլ Դիլի «Բյուզանդական դիմանկարներ» աշխատության առաջին մասը նվիրված է տասներկու կայսրուհիների. նախաբանը գրել է Պավել Բեզոբրազովը։ Չսահմանափակվելով կոնկրետ կանանց կյանքը նկարագրելով՝ ֆրանսիացի պատմաբանը փորձել է կայսրուհիների կյանքի մասին ավելի ընդհանրական պատկերացում տալ և հասարակության բարձր ու միջին շերտերի օրինակով ցույց տալ բյուզանդական ընտանիքն ու ընդհանուր առմամբ դրա գենդերային յուրահատկությունները[9]։ Հետագայում գրվել են ու այժմ էլ շարունակվում են մենագրություններ ու հոդվածների ժողովածուներ գրվել բյուզանդացի ականավոր կանանց մասին։ Թե ինչպես են կանայք ղեկավարել կայսրությունը, ուսումնասիրել է Ջուդիթ Հերինը, որն Բյուզանդիայի մասին Օքսֆորդի բառարանում գենդերային թեմաներով մի շարք մենագրությունների հեղինակ է։

19-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսվեցին Բյուզանդիայում կանանց կարգավիճակի իրավական կողմերի ուսումնասիրությունները։ Մոտավորապես նույն ժամանակաշրջանում էլ բյուզանդացի կանանց վիճակի մասին արժեքավոր դիտարկումներ է արել հայտնի բյուզանդագետ Վասիլի Վասիլևսկին։ 1909 թվականին Իվան Սոկոլովը աշխատություն է հրապարակել Բյուզանդիայում ամուսնալուծությունների պատճառների մասին, որտեղ ուշադրություն է դարձվել ամուսնալուծության հարցում կնոջ ոչ հավասար կարգավիճակին[10]։ 1970-ական թվականներին կարևոր աշխատություններ են գրվել այս ուղղությամբ։ Ջոել Բոկամի «La situation juridique de la femme à Byzance» (1977 թ., 1990-ական թվականներին լույս է տեսել «Le statut de la femme à Byzance (IVe-VIIe siècle)» երկհատոր մենագրությունը)» հոդվածում հիմք են դրվել բյուզանդացի կանանց իրավական կարգավիճակի մասին ժամանակակից պատկերացումները, վերլուծվել են աշխարհիկ և կանոնական իրավունքի հիմնական աղբյուրները, դասակարգվել է կանանց վրա տարածվող սահմանափակումները, ինչպես նաև առանձնացվել են տղամարդկանց իրավունքների հետ համեմատած յուրօրինակ իրավունքներ։ Կանանց իրավական կարգավիճակի մասին գրել է նաև խորհրդային պատմաբան Ելենա Լիպշիցը։ 1980-ական թվականներին բյուզանդական իրավունքը, այդ թվում՝ ընտանեկան-ամուսնական իրավունքը և կայսրուհիների օրենսդրությունն ուսումնասիրել են գերմանացի այնպիսի պատմաբաններ, ինչպիսիք են Անդրեաս Շմինկը, Մարիա Թերեզա Ֆյոգենը և Դիտեր Զիմոնը։ Իրավական աղբյուրներում էրոտիկ հարաբերությունների տեսակներին անդրադարձել է հույն գիտնական Սպիրոս Տրոյանոսը։ Ուսումնասիրվել է նաև կայսրության կրոնական կյանքում կնոջ զբաղեցրած տեղի և տաճարում նրա ֆիզիկական տեղի հարցերը (Ռոբերտ Ֆրենսիս Թաֆթ, Ջուլիան Հաքսլի)։

Տղամարդկանց հետ համեմատած կանանց դերի հարցին առաջիններից է ուշադրություն դարձրել եկեղեցու պատմաբան Նիկոլայ Սկաբալանովիչը։ Ըստ նրա՝ բյուզանդացի կինը «նա էր, ում հիման վրա պահպանվում էր Բյուզանդիայի ամբողջ ընտանեկան կարգուկանոնը, կինն էր նաև ընտանեկան կյանքի բեռը կրողը»[11]։ Խորհրդային բյուզանդագետներից բյուզանդական ընտանիքի հարցերին ուշադրություն են դարձրել Ալեքսանդր Կաժդանը («Բյուզանդական ընտանիք», 1969) և Գենադի Լիտավրինը («Ինչպես են ապրել բյուզանդացիները», 1974, 1-ին հրատարակություն)։ Մոտավորապես նույն ժամանակաշրջանում ընտանիքը որպես բյուզանդական մշակույթի մի մաս ուսումնասիրել է գերմանացի բյուզանդագետ Հերբերտ Հունգերը («Reich der neuen Mitte. Der christliche Geist der byzantinischen Kultur», 1965)։ 1980-ական թվականներին բյուզանդական գենդերային խնդրի վերաբերյալ հիմնական առաջընթացը կապված է Անգելիկի Լաիուի անվան հետ, որի ուսումնասիրությունների առարկան դարձավ կնոջ դերն ընտանիքում, նրա մասնակցությունը տնտեսական, հանրային և քաղաքական գործերին, կանանց շրջանում գրագիտությունը և շատ այլ հարցեր։ Տվյալ ժամանակաշրջանում բյուզանդական ընտանիքի մասին մի շարք աշխատություններ է գրել նաև Էվելին Պատլաժանը։ 1990-ական թվականներին բյուզանդական գենդերային ուսումնասիրությունների մեջ հատկանշական էր Լ. Գարլանդի ուսումնասիրությունը 6-րդ դարում և 13-րդ դարի սկզբում Բյուզանդիայի պատմության վրա ազդեցություն թողած կանանց մասին։ Նշանակալի էր նաև Լ. Ջեյմսի խմբագրությամբ կոլեկտիվ մենագրությունը, որը նվիրված էր 4-12-րդ դարերի Բյուզանդիայում գենդերային պատմությանը (Women, men and eunuchs: gender in Byzantium, 1997)։ 2000-ական թվականների սկզբից բյուզանդացի կանանց տարբեր հարցերի վերաբերյալ իր աշխատություններն է հրապարակում նաև Ջուդիթ Հերինը։ 2014 թվականին լույս տեսավ նրա «Unrivalled Influence. Women and Empire in Byzantium» մենագրությունը։

Իրավական դրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Բյուզանդական իրավունք

Ընդհանուր դրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տղամարդկանց նկատմամբ կիրառվող օրենսդրությունը տարածվում էր նաև կանանց վրա, այն դեպքում, երբ հակառակ պնդումը ոչ միշտ է ճիշտ։ Բյուզանդական իրավունքը, բացառությամբ մարմնավաճառների և դերասանուհիների, կանանց չէր դիտարկում որպես տնտեսական գործունեության սուբյեկտ՝ կենտրոնանալով երեք հիմնական ոլորտների վրա. որոշ ոլորտներում իրավունակության սահմանափակում, բարոյական կանոնների սահմանում և ընտանիքում ու ամուսնության ժամանակ կնոջ դերի հստակեցում[12]։ Հիմնական սահմանափակումները, որոնք օրենսդրությամբ տարածվել են կանանց վրա, ձևակերպվել են դեռևս Հուստինիանոս I-ի (527—565) օրոք, զարգացել Էկլոգայում (VIII դար) և Պրոխիրոնում (IX դար) և IX դարի վերջին ներառվել, կայսր Լևոն VI Իմաստասերի օրոք ավարտված, վասիլիսկներում։ Կանանց նկատմամբ կիրառվող հիմնական արգելքներից մեկը հանրային պաշտոնների զբաղեցումն էր կամ հանրային պարտականությունների իրականացումը։ Հատուկ նշվում էր դատական պարտականությունների և բանկիրի գործառույթների իրականացման արգելքը։ Այդ սահմանափակումների մեջ չէին կայսերական գահի զբաղեցումը, քանի որ իրավաբանական տեքստերում կայսրուհին դիտարկվում էր միայն որպես կայսեր տիկին[13]։

Հաջորդ կարևոր սահմանափակումը վերաբերում էր դատական գործընթացին կանանց մասնակցության անհնարինությանը, որոնք ոչ միայն չէին կարող ներկայացնել իրենց սեփական շահերը, այլ առավել ևս իրենց արական սեռի բարեկամների շահերը։ Դրա հետևանքն այն էր, որ կանայք կարող էին դատարանի առաջ կանգնել միայն ծանր հանցանքների համար, որոնց թվում են սպանությունը, նորին մեծությանը վիրավորելը և պետության դեմ իրականացվող մի շարք այլ գործողություններ։ Բացի այդ, կանայք չէին կարող վկա լինել նաև կտակի հետ կապված գործերում[14]։ Վերջապես ընտանեկան իրավունքում կանանց, բացառությամբ մայրերի և տատերի, արգելվում էր իրականացնել դաստիարակի կամ խնամակալի պարտականությունը։ Վասիլիսկներում այդ սահմանափակումը, որը մտցվել է Հուստինիանոս I-ի օրոք, հստակեցվել է։ Այսպես, այդ սահմանափակումը ենթադրել է տղամարդկանց համար նախատեսված այն պարտականությունները, որոնք չէին կարող իրականացնել կանայք՝ իգական սեռի թույլ լինելու պատճառով։ X դարում այդ արգելքները կրկնվել են «Վասիլիսկների մեծ սինոփսիսում»։ XI դարում Էստաթիոս Ռոմայոսի կողմից կազմված «Փորձառություն» իրավաբանական հավաքածուն կանանց արգելում էր ուսուցիչ լինել։ Միևնույն ժողովածուում մանրամասն դիտարկվում էր այն հարցը, թե որ դեպքերում կանայք կարող էին մեղադրվել հանցագործության մեջ[15]։

Վերը թվարկված խտրականության դեպքերին ի հակակշիռ, առանձին դեպքերում կանանց տրվում էր իրավական լրացուցիչ պաշտպանություն։ Այսպես, նրանց համար գործում էր բացառություն այն սկզբունքից, համաձայնո որի օրենքների չիմացությունը չի ազատում պատասխանատվությունից։ Բացի այդ, այդպիսի բացառություններ կարող էին լինել նաև արյունապղծության առանձին դեպքեր[ծնթ. 1]։ Այդ հարցերը մանրամասն դիտարկվում են «Մեծ սինոփսիս»-ում և «Փորձառությունում»-ում։ Բացի այդ, օրենսդրությունը կանանց պաշտպանում էր խնամակալների հետ ամուսնության պարտադրանքից[17]։

Բարոյական դաշտի կարգավորման հարցերում գտնվող որոշ հարցեր գրավել են մի շարք աշխարհիկ և հոգևոր օրենսդիրների հատուկ ուշադրությունը։ Առաջին հերթին դա Հուստինիանոս I կայսեր օրոք սահմանված և նույն ժամանակաշրջանի կանոնական (եկեղեցական) իրավունքի «Նոմոկանոն XIV գլխով» ժողովածուի մեջ ներառված մարդու առևանգման արգելքն է։ Առևանգիչը և նրա հանցակիցները կարող էին ենթարկվել ամենատարբեր պատիժների, սկսած եկեղեցական բանադրանքից, մինչև հանցագործության վայրում սպանություն։ Այդ սահմանումները հաստատվել և հստակեցվել են առավել ուշ ժամանակաշրջանի օրենսդրության մեջ (անհրաժեշտ էր տարբերակել «առևանգում» և «գայթակղում» երևույթները)։ Ռոմանոս III կայսեր օրոք (1028—1034) պատիժների թվին ավելացվել է նաև ունեցվածքի բռնագրավումը[18]։ Կավատության և մարմնավաճառության դրդման արգելման մասին օրենսդրությունը, մասնավորապես ստրուկներին, առավել մանրամասն շարադրված է Վասիլիսկներում[19]։

Ամուսնության հարցեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարիամ Ալանացին և Նիկիփորոս III կայսրը՝ Քրիստոսի օրհնությունն ստանալիս, XI դարի ձեռագիր, Ֆրանսիայի ազգային գրադարան։

Միջերկրածովյան ողջ տարածաշրջանի համար բնորոշ է եղել կնոջ հնազանդ կարգավիճակը։ Ժոզե Գրոդիդյե դե Մատոնը ընդգծում է այդ տենդենցի ուժեղացումը Բյուզանդիայում՝ համեմատած Պրինցիպատի ժամանակաշրջանի հետ, ինչը նա կապում է հասարակության բարքերի արևելացման հետ։ Այն արտահայտվել է իրավական անհավասարության տարբեր ձևերում՝ սկսած հավելյալ փոքր պարտականությունների սահմանումից, ընդհուպ մինչև բացահայտ անարդարություն։ Այսպես, օրինակ, միայն այրին, մեկ տարվա ընթացքում, պետք է խիստ սուգ պահեր։ Նմանատիպ պահանջ դրվում էր նաև կորած զինվորի կնոջ վրա, որը դրանից հետո կարող էր կրկին անգամ ամուսնանալ միայն այն դեպքում, երբ սպան Ավետարանի վրա կերդվեր, որը տեսել է կորածի դին։ Ընդորում, պատահել է հակառակը և այդ ժամանակ «այրու» ճակատագիրը գտնվել է «հարություն առած ամուսնու» ձեռքում։

Այդպիսի անհավասար դրություն ձևավորվել է արդեն Հուստինիանոս I-ի կառավարման ժամանակաշրջանում։ Մեկ այլ օրինակ է Լևոն VI Իմաստասերի օրոք ընդունված այն կանոնը, որը հնարավորություն էր տալիս բաժանվել կողակցից այն դեպքում, եթե վերջինս խելագարվել է։ Կինը պետք է սպասեր հինգ տարի, որի ընթացքում այդ ախտորոշումը պետք է ապացուցվի, այն դեպքում, երբ տղամարդը պետք է սպասի միայն երեք տարի։ Ամուսնական անհավատարմության դեպքում, չնայած պատիժը միևնույնն էր երկու ամուսինների համար էլ (Հուստինիանոս I-ի ժամանակ ընդհուպ մինչև մահապատիժ և քոթի կտրում, իսկ արդեն ավելի ուշ՝ աչքի հանում), ամուսինը կարող էր հրաժարվել տուն թողնել անհավատարիմ կնոջը՝ թողնելով միայն հնարավորություն, որ կինը գնա մենաստան։ Ամուսնու դավաճանության պարագայում կինը պետք է ընդուներ իր անքիթ կամ միաչքանի ամուսնուն[20]։ Ամուսնական անհավատարմության մեջ բռնված կինը չէր կարող կրկին ամուսնանալ և զրկվում էր վկայություն տալու իրավունքից[21]։ Մյուս կողմից, կայանք ունեին որոշակի առավելություններ։ Քանի որ համարվում էր, որ նրանք չեն կարող հետևել իրենց լեզվին, կանանց զրպարտության համար խիստ պատժի չէին ենթարկում, այն դեպքում, երբ եթե ամուսինը զրպարտի կնոջը անհավատարմության մեջ, վերջինս ապահարզանի իրավունք էր ստանում, իսկ ողջ անպատվաբերությունը բաժին էր հասնում ամուսնուն։ Եվ եթե նույնիսկ պարզվում էր, որ մեղադրանքը արդարացի է, ապա անկախ ամեն ինչից ամուսինը կորցնում էր օժիտի նկատմամբ սեփականության իրավունքից։ Այդուհանդերձ, ամուսինը պահպանում էր այդ իրավունքը, եթե բաժանումը եղել է այլ պատճառով, օրինակ, կինը եղել է թատրոնի մշտական այցելու[22]։

Ընդհանուր առմամբ, բյուզանդական կանանց իրավիճակի վիճակն ուսումնասիրող ֆրանսիացի պատմաբան Ժ. Բոկամի գնահատմամբ, ապահարզանի հարցերում առկա էր էական անհավասարություն տղամարդկանց օգտին, որն արտահայտվում էր ինչպես աշխարհիկ օրենսդրության, այնպես էլ եկեղեցական իրավունքի մեջ։ Այսպես, Բարսեղ Կեսարացու 9-րդ կանոնը նշում էր, որ համաձայն Ավետարանի, շնության համար, ապահարզանը հասնում է ինչպես տղամարդուն, այնպես էլ կնոջը։ Սովորույթի համաձայն, կանայք «պետք է պահեին իրենց ամուսիններին, չնայած նրանք շնանում են և գտնվում անառակության մեջ...»[23][24]:

Տեղն ընտանիքում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մանկություն։ Դաստիարակություն։ Ծնողների հետ հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պարող աղջիկ։ Կոստանդին IX Մոնոմախոսի թագի դետալ (11-րդ դար, Բուդապեշտ)

Բյուզանդացի ծնողների մեծ մասը սիրել է իր երեխաներին՝ անկախ նրանց սեռից։ Սակայն եթե նրանք արդեն ունեցել են մեկ կամ մի քանի դուստր, որդի չունենալն ընկալվում էր որպես դժբախտություն, որը կարելի է համեմատել անպտղության հետ։ Պատճառն այն էր, որ որդին իր երեխաների հետ միասին համարվում էր ընտանիքի շարունակողը, իսկ դուստրը, որին պետք է օժիտ տային, դիտարկվում էր որպես ծնողների վրա լրացուցիչ ֆինանսական բեռ[25]։ 11-րդ դարի գրող Կեկավմենոսն իր ռազմական արվեստի մասին աշխատության բաժիններից մեկում, որը նվիրված էր տնային գործերին, գրել է, թե ինչպես է պետք վարվել դուստրերի հետ. «խայտառակված դուստրը զանցանք է գործել ոչ միայն ինքն իր նկատմամբ, այլև իր ծնողների և իր ցեղին պատկանող բոլոր մարդկանց նկատմամբ։ Դուստրերին դատապարտվածների նման պահեք փականի տակ՝ հեռու օտար աչքերից, որպեսզի չհայտնվեք այնպիսի իրավիճակում կարծես ձեզ օձն է խայթել»[26]։ Աղջիկների ուսմանն ընտանիքում ավելի քիչ ուշադրություն էին դարձնում, քան տղաների ուսմանը։ Շատ հաճախ բավարար էր լինում տնային պայմաններում ստացած տարրական կրթությունը, որը սկսվում էր մոտավորապես վեց տարեկանից։ Աղջիկներին սովորեցրել են կարդալ, գրել, հաշվել, երգել (հիմնականում սաղմոսներ)։ Ընթերցանության մեջ հիմնականում մտնում էին սրբերի վարքագրությունները։ Հավանաբար նման կրթությունը ստանում էին տնային պայմաններում. չկա որևէ հիշատակում այն մասին, որ աղջիկների համար հատուկ դպրոցներ են եղել։ Վաղ հասակում տաղանդավոր լինելը կարող էր հանգեցնել աղջկա՝ վաղաժամ ամուսնությանը, ինչպես 9-րդ դարի սուրբ Թեոդորա Սալոնիկցու դեպքում էր, որը նշանվել է յոթ տարեկանում[27]։

Քանի որ ընդհանուր առմամբ ամուսնությունները վաղ են կնքվել՝ սովորաբար 12 կամ 13 տարեկանում, աղջիկները քիչ ժամանակ են ունեցել սովորելու, թե ինչպես է պետք տնային տնտեսություն վարել։ Տանն իրենց պահելաձևի առումով աղջիկներին հիմնականում արգելքներ էին ներշնչում՝ սեղան չնստել տղամարդկանց հետ, քիչ ուտել, գինի չխմել, աչքերը գետնին հառել, չկատակել, բարձր չծիծաղել և այլն։ Եթե նրան ինչ-որ հարցով դիմում էին, պետք է հնարավորինս կարճ և ցածր պատասխաներ։ Խիստ դատապարտվում էր մերկությունը։ Վանական Իոսիֆ Բրիեննիոսն իր «Մեր դժբախտությունների պատճառների մասին» աշխատության մեջ քննադատելով 15-րդ դարում բարոյական նորմերի ընկնելը՝ պատճառներից մեկը համարում էր կանանց շրջանում մերկ քնելու տարածված սովորությունը[28]։

Աղբյուրներում տարածված է բյուզանդացի կանանց ճգնավորական կենսաձևը։ Պատմելով 1064 թվականի երկրաշարժի մասին՝ 11-րդ դարի պատմիչ Միխայիլ Ատալիատիսը՝ աղջիկներին փականի տակ պահել խորհուրդ տվող Կեկավմենոսի ժամանակակիցը, խոսում է սովորաբար տանը նստած կանանց մասին, իսկ այստեղ խոսքը գնում է ամոթը կորցրած և բաց տարածք դուրս եկած աղջիկների մասին։ Նմանատիպ օրինակ է բերում պատմաբան Միխայիլ Փսելլոսը, երբ խոսում է Կոստանդնուպոլսից կայսրուհի Զոյայի արտաքսման պատճառով տեղի ունեցած հրահրումների մասին. «Ինքս եմ տեսել, թե ինչպես են շատերը, որոնք մինչ այդ երբեք դուրս չէին եկել իրենց սենյակներից, այժմ վազում փողոցներով, գոռում, կուրծք ծեծում և դառնորեն ողբում կայսրուհու տառապանքները»[29]։ Հայտնի է նաև 9-րդ դարի պատմիչ Իոանիս Կամինիատիսի պատմությունը 904 թվականին արաբների կողմից Սալոնիկի գրավման մասին, երբ տնից երբևէ դուրս չեկած աղջիկները ստիպված էին մյուս կանանց հետ փախչել հանրային տարածքներով։ 10-րդ դարի գրող Սիմեոն Մետաֆրաստեսի վարքագրությունների մեջ մանրամասնություններով դեպքեր են բերվում 4-րդ դարի նահատակների կյանքից, որոնք ստիպված էին լքել իրենց «սենյակները» (հին հունարեն՝ παρθενικών θαλάμων)։ Հայտնի չէ, թե ինչքան է այս դեպքը համապատասխանում հեղինակի նկարագրած ժամանակաշրջանին։ Այս տեսակ նկարագրություններ հանդիպում են մինչև Կոստանդնուպոլսի անկումը՝ 1453 թվականը[30]։ Մյուս կողմից, բազմաթիվ այլ աշխատություններում խոսվում է կանանց ազատ տեղաշարժվելու և հասարակության մեջ ակտիվ կյանք վարելու հնարավորության մասին։ Ուսումնասիրողները տարբեր փորձեր են ձեռնարկել այդ հակասական տվյալները համաձայնեցնելու համար։ Այսպես, ըստ Անգելիկի Լաիուի՝ 11-րդ դարից հետո կանանց ճգնավորության մասին հաղորդումներն իրական պատկերը չեն արտացոլում, այլ հեղինակների կողմից դրա իդեալականացված պատկերացումը, իսկ արդեն 12-րդ դարում իրավիճակը միանգամայն այլ էր[31]։ Տվյալ հարցի բարդությունը սրում է կանանց մեկուսի կյանք վարելու վայրերի մասին աղբյուրներում կիրառվող տերմինաբանության բազմազանությունը[32]։

Ամուսնություն և երեխաների դաստիարակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալեքսանդր Կաժդանի կարծիքով՝ բյուզանդացիների՝ քրիստոնեական բարոյականության վրա հիմնված արժեհամակարգում կարևոր նշանակություն էր տրվում կուսության պահպանմանը, պաշտոնական դոկտրինը գովաբանում էր ամուսնությունը և այն համարում էր Աստծո կողմից տրված մեծ ու արժեքավոր նվեր[33]։ Բյուզանդական հասարակության երկու հիմնական ուժերը՝ պետությունը և եկեղեցին, իրենց տեսակետն ունեին ամուսնություն կնքելու անհրաժեշտության վերաբերյալ։ Ընդհանուր առմամբ պետությունն ամեն կերպ խթանում էր իր քաղաքացիների ամուսնանալը՝ հատկապես 8-9-րդ դարերի ծանր ժողովրդագրական իրավիճակում։ Պետության տեսանկյունից՝ երկար ժամանակ ամուսնությունը զուտ քաղաքացիական գործ էր, որը կարգավորվում էր համապատասխան օրենսդրությամբ և մինչև 9-րդ դարի վերջը ամուսնություն կնքելու համար բավական է եղել քաղաքացիական որոշ գործընթացներ կատարելը։ 10-րդ դարի սկզբից այս հարցում էականորեն մեծացավ եկեղեցու դերը[34]։ Վաղ քրիստոնեությանը բնորոշ վախճանաբանական աշխարհայացքը, որի հետևանք էր Հին Կտակարանի՝ անպտուղ կնոջը որպես անիծվածի վերաբերվելու տեսակետի ժխտումը, ինչպես նաև բյուզանդական եկեղեցում ծայրահեղ ճգնավորական միտումները, մերժվեցին Գանգրայի (մոտ. 340 թվական) և Տրուլլիի (692 թվական) ժողովների կանոններում։ Չնայած սրան՝ վարքագրություններում հանդիպում են ինչպես ամուրիության գովաբանումները, այնպես էլ վերարտադրվելու և սեռական կիրքը զսպելու նպատակով օրինական ամուսնության դրական գնահատանքները[35]։ Տարածված թեմա էր կուսության և ամուսնության հակադրումը, որոնցից կինը կարող էր խուսափել միանձնուհու խցում։ Ամուսնանալ պնդում էին աղջկա ծնողները և այն ժամանակներում դրա մեկ այլ փոխզիջումը կարող էր դառնալ առանց սեռական հարաբերություններ ունենալու ամուսնությունը։ Կամ էլ ինչպես 5-րդ դարի սուրբ Մելանիա կրտսերի դեպքում էր, կինը կարող էր ինչ-որ պահի հայտարարել իր՝ զուսպ և բարեպաշտ կյանք վարելու ցանկության մասին[36]։ Ամուսնության վերաբերյալ բյուզանդացիները ղեկավարվում էին երկու հիմնական պատկերացումներով։ Մի կողմից բյուզանդացի ծնողները ձգտում էին իրենց դուստրերին ամուսնացնել, երբ լրանում էր նրանց 12 տարին՝ անկախ վերջիններիս ցանկությունը հաշվի առնելու։ Մյուս կողմից հարսին պետք էր ապահովել օժիտով, որը կարող էր ընտանեկան բյուջեն թույլ չտար և այդ ժամանակ ծնողները կարող էին առանց աղջկա կարծիքը հարցնելու, նրա համար ամուրիություն կանխորոշել։ Երեք տարեկանից սկսած՝ երեխաներին կարող էին ուսման տալ մենաստան, թեև երեխաներին՝ հարկադիր ամուրի կանխորոշելու պրակտիկան դատապարտում էր դեռևս Բարսեղ Կեսարացին։ Տարածված սովորույթ էին վաղ նշանդրեքները, որոնցից հետո փեսան բնակություն էր հաստատում իրա ապագա կնոջ տանը[37]։

Ծննդաբերության պատրաստվելիս։ Մանրանկար, 7-րդ դար (Ms. lat. 2334 fol 22v, Փարիզ, Ֆրանսիայի ազգային գրադարան

Ինչպես վերևում է ասվել ամուսնու կորուստը կարող էր կնոջը ֆինանսական անկախություն տար։ Ի հակադրություն սրա՝ փաստաթղթեր կան, որտեղ կանայք իրենց ամուսինների մահից հետո անզորության զգացում են արտահայտում։ Կալ Պակուրիանի հարուստ այրին՝ չնայած իր հարստությանը և բազմաթիվ բարեկամների առկայությանը, բողոքում էր, որ «անպաշտպան, անմխիթար և միայնակ է մնացել»։ Աննա Կոմնենեն «Ալեքսիադա»-ն վերջացնում է լացով, որտեղ խոսում է այն բանից, որ կորցնելով հորը և մորը՝ իր համար ամենամեծ ցնցումը եղել է ամուսնու մահը, որին դիմանալու համար «սուզվել է հուսահատության գիրկը»[38]։ Այրու վիճակն ավելի ծանր էր անպտղության պատճառով. ըստ Պակուրիանիի այրու՝ անպտղությունը «ամենաանպատվաբեր բանն է, հատկապես կնոջ համար»[39]։

Շատ քիչ բան է հայտնի Բյուզանդիայում մայրության մասին։ Հիմնականում դրանք տարբեր աղբյուրներում առանձին հիշատակումներ են, վարքագրական տեքստեր և Հին և Նոր Կտակարաններում նշված օրինակելի մայրերի (օրինակ՝ Աստվածածնի կամ նրա մոր՝ Աննայի) մասին պատմություններ։ Ամերիկացի բյուզանդագետ Փիթեր Հեթլիի հաշվարկներով՝ միայն տասը տեստերում է այս թեման մանրամասն քննարկվում՝ մահախոսականներում, որ իրենց մայրերի համար կազմել են Գրիգոր Նազիանզացին (4-րդ դար), Թեոդոր Ստուդիտը (9-րդ դար), Միխայիլ Փսելլոսը, Խորիկիոս Ղազայեցու խոսքը՝ նվիրված Ղազայի եպիսկոպոս Մարկիանի (6-րդ դար) մորը, Սիմեոն Ստիլիտիս կրտսերի մոր՝ Մարթայի վարքագրությունը (6-7-րդ դարեր), 7-րդ և 9-րդ դարերի երկու վարքագրություններում մայրերը կարևոր դեր են խաղում, Աննա Կոմնենեի «Ալեքսիադայում» զգալի ուշադրություն է դարձվում գրողի մորը՝ կայսրուհի Իրինա Դուկենային (12-րդ դար) և վերջապես կայսր Մանուել II Պալեոլոգոսի «Երկխոսություններ մայրիկի հետ ամուսնության մասին» (14-րդ դար)։ Պահպանվել են նաև Թեոդոր Ստուդիտի և Մանուել II Պալեոլոգոսի կողմից իրենց մայրերին ուղղված նամակներ[40]։

Երեխաները, տղաներն ու աղջիկները գտնվում էին մոր խնամակալության տակ և բնակվում էին տան՝ կանանց համար նախատեսված հատվածում։ Մոր խնամքը չէր ավարտվում, երբ երեխան դուրս էր գալիս մանկական հասակից։ Նախքան տղայի դպրոց հաճախելը կամ եթե ընտանիքը հարուստ էր, տնային պայմաններում նրա ուսումը կազմակերպելը, մոր պարտականությունն էր տղային տարրական գրագիտություն սովորեցնելը, թեև դրանից հետո էլ մայրը մասնակցում էր որդու ուսման գործընթացին՝ որքան որ բավականացնում էին իր գիտելիքները[41]։ Մայրերը զբաղվում էին նաև աղջիկների դաստիարակությամբ մինչև նրանք կամուսնանային։ Ըստ Աննա Աննա Կոմնենեի հուշերի՝ երբ ճաշ էին մատուցում, մայրը կարդում էր եկեղեցու հայրերի ստեղծագործությունները. դրանք հիմնականում փիլիսոփա, քրիստոնյա աստվածաբան Մաքսիմոս Խոստովանողի ստեղծագործություններն էին։ Մորից պահանջվում էր դստերը բարեպաշտություն ներշնչել, սովորեցնել տնային գործերով զբաղվել, այդ թվում՝ ինչպես մանել և ջուլհակությամբ զբաղվել։ Այս զբաղմունքների հովանավորը համարվում էր սուրբ Ագաթան, և այս սրբի պատվին մայիսի 12-ին կանանց համար տոն էր կազմակերպվում։ Տոնի նկարագրությունը պահպանվել է Միխայիլ Փսելլոսի աշխատություններից մեկում։ Հատուկ շենքում նկարներ էին ցուցադրվում, որտեղ կարի ու մանածագործական պարագաներ էին պատկերված, ինչպես նաև դրանք օգտագործող կանայք։ Որոշ նկարներում պատկերված էին կանայք, որոնք հմտորեն էին իրենց գործն անում։ Մեկ ուրիշ նկարներում անփորձ կանայք էին, որոնք հաստոցի վրա թելեր էին հավաքում ու չէին հետևում, որ կտորը հարթ լինի, ինչի համար պատժվում էին (նրանց գետնին էին պառկեցնում և դաժանորեն ձաղկում, իսկ վերակացուները կանգնում էին պատժվողների գլխավերևում և վերահսկում, որ նրանց պատշաճ կերպով ձաղկեն)։ Տոնական հագնված կանայք գալիս էին այդ շենք և նկարների մոտ շուրջպար էին բռնում, երգեր երգում ու ըստ երգի բառերի՝ պարում։ Երգը համապատասխանում էր նկարի սյուժեին. պատիժ պատկերող նկարի մոտ տխուր երգ էին երգում և հակառակը[42]։ Հնարավոր է՝ այս նկարագրությունը ցույց է տալիս այն, որ կանայք իրենց գործունեությունը կազմակերպված էին անում՝ գիլդիաների նման[43]։

Կայսրուհիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կայսր Լևոն I-ի (457-474) դստեր, կայսրեր Զենոնի (474-491) և Անաստասիոս Ա-ի (491-518) կնոջ՝ Արիադնա կայսրուհու սոլիդուսը

Բյուզանդական կայսրուհիների դիրքը միանգամայն այլ էր՝ համեմատած Հին Հռոմի կայսրերի կանանց, որոնք իշխանություն չունեին։ Թեև կայսրուհիներն իրենց կյանքն անց էին կացնում իրենց սենյակներում՝ շրջապատված պալատական ներքինիներով, ըստ ֆրանսիացի բյուզանդագետ Ալֆրեդ Ռամբոյի՝ այդ կանանց քաղաքական դերը յուրօրինակ էր՝ համեմատած միջնադարյան քրիստոնեական կամ մուսուլմանական այլ երկրների հետ[44]։

Կայսրուհիների սերման տեսանկյունից՝ սկսած 4-րդ դարից մինչև Մակեդոնական հարստության գահակալելը 9-րդ դարում, զգալի փոփոխություններ կատարվեցին։ Սկզբում կայսրերի կանայք հիմնականում շատ համեստ ծագում ունեին, օրինակ՝ բարբարոսական ծագում ունեցող Լուպիկինա ստրկուհին, որը դարձավ կայսր Հուստինոս Ա-ի (518-527) կինը կամ էլ եկեղեցականի դուստրը, որը հետո ամուսնացավ Հուստինիանոս Ա-ի հետ՝ սուրբ կայսրուհի Թեոդորան։ Ավելի ուշ կայսրերը սկսեցին իրենց համար կին ընտրել գավառական բարձր դասից կամ էլ լատինական, գերմանական կամ նույնիսկ կովկասյան միապետությունների արքայադուստրերից։ Այդուհանդերձ, կայսրուհիների ցածր դասից սերելը լիովին չէր բացառվել. երկու կայսրերի՝ Ռոմանոս II-ի (959-963) և Նիկեփորոս Փոկասի (963-969) կինը՝ Թեոփանեն, գինեպանի դուստր էր և երիտասարդ ժամանակ մարմնավաճառ էր աշխատել[45]։ Մի շարք դեպքերում հարսներին ընտրել են աղջիկտեսի ժամանակ կամ կայսրության ամենագեղեցիկ աղջիկների մեջ փնտրելով[46]։ Հատկանշական է, որ պսակադրությանը նախորդել է թագադրումը, այսինքն՝ համարվել է, որ կայսրուհին իր իշխանությունն ստացել է ոչ թե կայսրից, այլ անմիջապես Աստծուց, դրա համար էլ նրանց իշխանությունները հավասար են։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեկնաբանություններ
  1. ↑ Բյուզանդական օրենսդրությունը ներառում էր բազմաթիվ սահմանափակումներ՝ արյան, հոգևոր և բարեկամական կապի պատճառով ամուսնությունների համար[16].
Աղբյուրներ և օգտագործված գրականություն
  1. ↑ Grosdidier de Matons, 1967, էջեր 11-12
  2. ↑ «Житие Андрея Юродивого». predanie.ru.
  3. ↑ Kazhdan, 1990, էջեր 131-132
  4. ↑ Kazhdan, 1998, էջ 1
  5. ↑ Laiou, 1985, էջեր 60-62
  6. ↑ Laiou, 1985, էջեր 68-70
  7. ↑ Herrin, 2013, էջ 14
  8. ↑ П. В. Безобразов. Очерки византийской культуры. — 1919. — С. 23-53. — 179 с.
  9. ↑ Когут, 2014, էջ 7
  10. ↑ Соколов И. И. О поводах к разводу в Византии IX-XV века: историко-правовой очерк // Христианское чтение. — 1909. — № 10. — С. 1289-1311.
  11. ↑ Скабаланович, 2004, էջ 224
  12. ↑ Beaucamp, 1977, էջեր 148-149
  13. ↑ Beaucamp, 1977, էջ 149
  14. ↑ Beaucamp, 1977, էջեր 149-150
  15. ↑ Beaucamp, 1977, էջ 150
  16. ↑ Kazhdan, 1991, էջ 1306
  17. ↑ Beaucamp, 1977, էջեր 151-153
  18. ↑ Beaucamp, 1977, էջեր 153-154
  19. ↑ Beaucamp, 1977, էջ 154
  20. ↑ Grosdidier de Matons, 1967, էջ 15
  21. ↑ Beaucamp, 1977, էջ 157
  22. ↑ Grosdidier de Matons, 1967, էջ 16
  23. ↑ «Правила Святого Василия Великого». Библиотека Якова Кротова. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 7-ին.
  24. ↑ Beaucamp, 1977, էջ 158
  25. ↑ Ariantzi, 2012, էջ 63
  26. ↑ Кекавмен, Советы и рассказы, § 51
  27. ↑ Grosdidier de Matons, 1967, էջ 29
  28. ↑ Grosdidier de Matons, 1967, էջ 30
  29. ↑ Михаил Пселл, Хронография, Михаил V, 26
  30. ↑ Kazhdan, 1998, էջեր 2-3
  31. ↑ Laiou, 1981, էջ 249
  32. ↑ Kazhdan, 1998, էջեր 4-8
  33. ↑ Каждан А. П. Византийская культура X-XII вв. — СПб. : Алетейя, 2006. — С. 56. — 280 с. — ISBN 5-89329-040-2.
  34. ↑ Laiou A. Mariage, amour et parenté à Byzance aux XIe-XIIe siècles. — Paris, 1992. — P. 10-13.
  35. ↑ Meyendorff J. Christian Marriage in Byzantium: The Canonical and Liturgical Tradition // Dumbarton Oaks Papers. — 1990. — Vol. 44. — P. 99-107.
  36. ↑ Kazhdan, 1990, էջեր 132-134
  37. ↑ Herrin, 2013, էջեր 85-86
  38. ↑ Анна Комнина, Алексиада, XV, 11
  39. ↑ Laiou, 1985, էջեր 66-67
  40. ↑ Hatlie P. Images of Motherhood and Self in Byzantine Literature // Dumbarton Oaks Papers. — 2009. — Vol. 63. — P. 41-57.
  41. ↑ Анна Комнина, Алексиада, V, 9
  42. ↑ Скабаланович, 2004, էջ 226-228
  43. ↑ Laiou, 1986
  44. ↑ Rambaud, 1891, էջ 829
  45. ↑ Grosdidier de Matons, 1967, էջ 21
  46. ↑ Диль, 1914, էջ 17-19
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կանայք_Բյուզանդիայում&oldid=9466999» էջից