Խարիզմա
Խարիզմա (հունարեն՝ χάρισμα), կեցվածքի կամ հմայքի անձնական որակական հատկանիշ, որը մյուսները գրավիչ են համարում[1]։ Սոցիոլոգիայի, քաղաքագիտության, հոգեբանության և կառավարման ոլորտում «խարիզմատիկ» տերմինը բնութագրում է առաջնոդության մի տեսակ[2][3]։ Քրիստոնեական աստվածաբանությունում «խարզիմա» տերմինը արտասովոր զորություն կամ Հոգևոր պարգև է(խարիզմ), որը շնորհված է Սուրբ Հոգու կողմից։
Ստուգաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Անգլերեն «խարիզմա» բառն առաջացել է հին հունարեն χάρισμα (chárisma) բառից, որը նշանակում է «ի վերուստ տրված շնորհ» կամ «շնորհք»[2]։ Ինչպես եզակի, այնպես էլ հոգնակի տերմինը՝ χαρίσματα (charismata), առաջացել են χάρις (charis) բառից, որը նշանակում է «նրբագեղություն» կամ «գրավչություն»[4][5]։ Կրոնական պրակտիկայում հին հույները անձի խարիզման վերագրում էին իրենց աստվածների և աստվածուհիների պանթեոնին, օրինակ՝ վերագրելով հմայքը, գեղեցկությունը, բնությունը, ստեղծարարությունը և պտղաբերությունը Քարիտներից յուրաքանչյուրին (Χάριτες): Աստվածաբանության և սոցիոլոգիայի մեջ «խարիզմա» տերմինի իմաստը դուրս է եկել իր հին հունական ծագումից՝ ներառելով ինչպես Աստծու կողմից շնորհված, այնպես էլ անհատականության խարիզման։ Այսպիսով, «Խարիզմայի պատմություն» (2010) աշխատության մեջ Ջոն Փոթսն ասել է.
«Ժամանակակից խարիզման, այնուամենայնիվ, պահպանում է Վեբերի կողմից վերագրված էական հատկանիշը․ այն է՝ առեղծվածային, դժվար ձեռքբերելի/անհասանելի հատկություն։ Հեռուստամեկնաբանները խարիզման պարբերաբար նկարագրում են որպես «Իքս-ֆակտոր»...: Խարիզմայի առեղծվածային բնույթը նաև ենթադրում է կապ, գոնե որոշ չափով, խարիզմայի՝ որպես հոգևոր պարգևի ամենավաղ դրսևորումների հետ»[6]։
Դեռ ավելին, Հին Հռոմում խոսվող կոինե հունարեն բարբառը օգտագործում էր խարիզմա և խարիզմատ տերմինները՝ առանց կրոնական ենթատեքստի[7]։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ի վերուստ տրված խարիզմա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Եբրայական Աստվածաշունչը և քրիստոնեական Աստվածաշունչը արձանագրում են ի վերուստ տրված խարիզմայի զարգացումը։ Եբրայերեն տեքստում խարիզմատիկ առաջնորդության զարգացման գաղափարը, ընդհանուր առմամբ, ազդարարվում է «hen» գոյականի, որը նշանակում է «շնորհ» և «hanan» բայի օգտագործմամբ, որը նշանակում է «բարեհաճություն ցուցաբերել»։ Հունարեն «charisma» տերմինը (գրավչություն կամ շնորհ) և դրա արմատ “charis”-ը (գրավչություն) փոխարինեցին եբրայերեն տերմինները եբրայերեն Աստվածաշնչի հունարեն թարգմանության մեջ (մ.թ 3-րդ դարի Յոթանասնից թարգմանություն)։ Ամբողջ ընթացքում «խարիզմատիկ հերոսի պարադիգմատիկ կերպարն այն գործիչն է, որն արժանացել է Աստծո բարեհաճությանը»[8]։ Այլ խոսքով, ի վերուստ տրված խարիզման[9] վերաբերում էր մեծապես հարգված գործիչներին։
Այսպիսով, արևելյան միջերկրածովյան հրեաները մ.թ. 1-ին դարում ունեին «charis» և «charisma» տերմինների մասին պատկերացումներ, որոնք ներառում էին հունական մշակույթի և եբրայական Աստվածաշնչի հոգևոր իմաստները[6]: 15 Միաձուլված մշակույթների այս լեզվական ժառանգությունից, Պողոս առաքյալը Կորնթացիներին ուղղված աջաջին նամակում ներկայացրեց այն իմաստը, որ Սուրբ Հոգին շնորհել է «charisma» և «charismata»՝ «Աստծո բարեհաճության պարգևը» անհատներին կամ խմբերին։ Ըստ Պողոսի՝ խարիզմայի (charisma) և շնորհքի (charis) միջև առկա է հստակ տարբերություն, որտեղ խարիզման աստվածատուր շնորհքի ուղղակի արգասիքն է [6]: 36–37 [8]: 1549
Նոր Կտակարանի նամակներում Պողոսը Կորնթացիներին ուղղված առաջին նամակում յոթ անգամ ակնարկում է խարիզմայի կամ դրա հոգնակիի՝ խարիզմաների (charismata) մասին, որը գրվել է կոինե (կամ ընդհանուր հունարեն, հելլենիստական հունարեն) հունարենով մոտ մ.թ. 54 թվականին։ Նա 6 ակնարկներով մանրամասնում է իր հայեցակարգերը Հռոմեացիներին ուղղված նամակներում (56)։ Նա երեք առանձին ակնարկներ է անում Կորնթացիներին ուղղված Բ նամակի 56-րդ հատվածում, Տիմոթեոսին ուղղված Ա և Բ նամակների 62–67 հատվածներում։ Խարիզմայի տասնյոթերորդ և միակ այլ հիշատակում Պետրոսի Ա նամակում է[2][7][10]։
Ավետարանները, որոնք գրվել են 1-ին դարի վերջերին, ի վերուստ տրված խարզիման վերագրում են հարգված գործիչներին։ Օրինակներից են Հիսուսի մկրտության և նրա կերպարանափոխության պատմությունները, որտեղ աշակերտները նրան տեսնում են շողացող լույսով՝ հայտնվելով Մովսեսի և Եղիայի հետ միասին։ Մեկ այլ օրինակ է Գաբրիելի ավետիսը Մարիամին, որպես «շնորհալի»։
Այս և այլ օրինակներում վաղ քրիստոնյաները որոշ անհատների վերագրում էին «հոգևոր պարգևներ», և այդ պարգևները ոչ միայն ներառում էին «հարևանին մինչև հոգու և սրտի խոսքը ներթափանցելու կարողությունը և հասկանալու արդյոք նրա մոտ գերիշխում է չար թե բարի հոգին, այլև շնորհը՝ օգնելու ձերբազատվել իր դևից[11]։
Հավատացյալները իրենց կրոնական գործիչներին բնորոշում էին որպես «բարձր կատարելություն․․․․և առանձնահատուկ խարիզմա» ունեցող մարդկանց[11]։ Հետո, Քրիստոնեական եկեղեցու հիմնադրումով «հին խարիզմատիկ շնորհները և անվճար ընծաները փոխակերպվեցին աստիճանական սրբադասական համակարգի»[12]։ Ավելի շատ հաստատության, քան ի վերուստ շնորհալի անհատների վրա կենտրոնացումը մեծապես գերազանցել են կրոնական մտքին ու կյանքին, և այս կենտրոնացումը դարեր շարունակ անփոփոխ է մնացել[13]։
17-րդ դարում եկեղեցու առաջնորդները, հատկապես լատինական ավանդույթի համաձայն, շեշտում էին Աստծո կամ Սուրբ Հոգու կողմից տրված “անհատական շնորհները (և) առանձնակի տաղանդները։ 19-րդ դարը փոփոխություն մտցրեց և շեշտը դրեց խարիզմայի անհատական և հոգևոր ասպեկտների վրա։ Բողոքական և որոշ կաթոլիկ աստվածաբաններ եզրույթի սահմանները նեղացրին մինչև գերազանց, ոչ հասարակ և վիրտուոզ շնորհների։ Միաժամանակ, տերմինը իմաստային առումով hեռացավ այն ավելի լայն իմաստից, որը ընդունված էր վաղ քրիստոնյաների կողմից[7]։ Այնուհանդերձ, նեղացված տերմին ըարտացոլվում էր (կամ արտահայտվում էր) ավելի վաղ ժամանակներում․ «Խարիզմայի համակարգված ձևով արտացոլված և խիստ տարբերակված ըմբռնումը հաճախ անգիտակցաբար զետեղվում էր եկեղեցու հայրերի Սուրբ Գրություններում և գրվածքներում և, այնուհետև, այդ տեքստերում բառիմաստն այլևս չէր ընթերցվում հեղինակների կողմից կիրառված իմաստով»։
Այս բարբառային իմաստները ազդեցություն ունեցան 19-րդ դարի վերջին Հոգեգալստականներ և 20-րդ դարի կեսերին որոշ հիմնական եկեղեցիների խարիզմատիկ շարժումների վրա։ 21-րդ դարի «Կրոն» բաժնի քննարկումը բացահայտում է, թե ինչ իմաստ ունի խարզիման այս և այլ կրոնական խմբերում։
Անհատի խարիզմա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ժամանակակից աշխարհիկ օգտագործման հիմքը գալիս է գերմանացի հասարակագետ Մաքս Վեբերից։ Նա հայտնաբերեց տերմինը Ռուդոլֆ Սոմի գործում, ով գերմանացի էր, եկեղեցու պատմաբան, ում 1892 «Կրոնական իրավունք»-ը[14] մեծ համբավ ձեռք բերեց Գերմանիայում՝ որպես դարակազմիկ աշխատանք[2]։ Այն նաև բանավեճ առաջացրեց Սոմի և առաջատար աստվածաբանների և կրոնական գիտնականների միջև, որը տևեց ավելի քան 20 տարի և խթանեց հարուստ վիճելի գրականության առաջացմանը[15]։ Այդ բանավեճը և գրականությունը «խարիզմա»-ն դարձրել էին հայտնի տերմին, երբ Վեբերը դա օգտագործեց «Բողոքական էթիկա», «Կապիտալիզմի ոգին» և «Կրոնի սոցիոլոգիա» աշխատանքներում։ Միգուցե, նա կարծում էր, որ կարդացողեներն արդեն հասկանում էին դրա գաղափարը, դրա համար էլ նրա վաղ աշխատանքներում տվյալ հասկացության իմաստի բավականաչափ բացատրություն չկար։ Իր «Տնտեսություն և հասարակություն» գրքում նա բացատրել է տերմինը որպես «նպատակային-ռացիոնալ» (գործողություններ կամ որոշումներ, որոնք պայմանավորված են նպատակով) գործողության հիմնական օրինակ, ի հակադրումն գործողության, որը նա պիտակավորել է «գործիքային ռացիոնալ» (գործողություններ կամ որոշումներ, որոնք պայմանավորված են գործնական նկատառումներով, ինչպիսիք են արդյունավետությանը միտված լինելը)[16]։ Քանի որ նա կիրառեց խարիզմայի իմաստները Սոմի նման, ով հաստատել էր վաղ քրիստոնեության զուտ խարիզմատիկ բնույթը,[8]: 1544 Վեբերի խարիզման առավելապես համընկնում էր ի վերուստ տրված խարիզմայի իմաստին։
Վեբերը ներկայացրեց անձի խարիզմայի իմաստը, երբ նա կիրառեց «խարիզմա»-ն՝ հեղինակության իմաստ տալու համար։ Խարիզմատիկ հեղինակությունը բացատրելու համար նա մշակեց իր դասական սահմանումը.
«Խարիզման առանձին անհատի որոշակի հատկություն է, որի շնորհիվ նա առանձնացվում է սովորական մարդկանցից և ում վերաբերվում են որպես օժտված գերբնական, գերմարդկային կամ առնվազն հատուկ բացառիկ ուժերով կամ հատկություններով օժտված անձի։ Դրանք, որպես այդպիսին, հասանելի չեն սովորական մարդուն, և համարվում են աստվածային ծագման կամ օրինակելի, և դրանց հիման վրա տվյալ անհատին վերաբերվում են որպես առաջնորդի»[17]։
Այստեղ Վեբերն ընդլայնում է խարիզմայի հայեցակարգը գերբնականից դուրս՝ այն տարածելով գերմարդկային և նույնիսկ բացառիկ ուժերի և որակների վրա։ Սոցիոլոգ Փոլ Ժոսեն ուսումնասիրել է Վեբերի հայտնի սահմանումը և պարզել, որ.
«hասարակ, բայց խորապես հետևողական արտահայտությունների միջոցով, ինչպիսիք «համարվում են» և «վերաբերվում են», խարիզման դառնում է հարաբերական, վերագրելի և, ի վերջո, պատշաճ սոցիոլոգիական հայեցակարգ… Վեբերի համար իրական ուժը գտնվում է առաջնորդվողների մեջ, ովքեր ակտիվորեն (կամ, գուցե, անգիտակցաբար) իրենց առաջնորդներին վերագրում են սոցիալական հեղինակություն»[2]։
Այլ խոսքով, Վեբերը նշում է, որ հետևորդներն են, ովքեր հեղինակություն են վերագրում անհատին, ընդգծելով, որ «հեղինակության ազդեցությանն ենթարկվողներիկողմից ճանաչումը» որոշիչ է խարիզմայի վավերականության համար[17]: 359 ։
Վեբերը մահացավ 1920 թվականին՝ թողնելով «չդասակարգված, թերի ձեռագրեր՝ առանց հստակ ծրագրի կամ բովանդակության աղյուսակի»։ Այս անավարտ ձեռագրերից մեկը ներառում էր խարիզմայի նրա սահմանումը, ինչպես նշվեց վերևում[18]։ Ավելի քան քսանհինգ տարի պահանջվեց նրա գրվածքները անգլերեն թարգմանելու համար[19]։ Խարիզմայի վերաբերյալ Վեբերի ձևակերպումները լայնորեն դիտվում են որպես հայեցակարգը աստվածաբանական անհայտությունից վերակենդանացնող[20]։ Այնուամենայնիվ, չնայած նրա ամբողջական աշխատությունների գովելի թարգմանություններին և ներածություններին, շատ գիտնականներ Վեբերի ձևակերպումները անորոշ են համարել։ Վերջին հիսուն տարիների ընթացքում գիտնականները բանավեճեր են անցկացրել վեբերյան տարբեր հասկացությունների իմաստի շուրջ, ներառյալ խարիզմայի սահմանումը, հետևորդների դերը և գերբնական ազդեցության չափը[18][21]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑
- Stevenson, Angus; Lindberg, Christine A., eds. (2010). «charisma». New Oxford American Dictionary. Oxford University Press. էջ 292.
- «charisma». Merriam-Webster Dictionary (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Joosse, Paul (2014). «Becoming a God: Max Weber and the social construction of charisma». Journal of Classical Sociology. 14 (3): 266–283. doi:10.1177/1468795X14536652. S2CID 143606190.
- ↑ Antonakis, John; Fenley, Marika; Liechti, Sue (2011). «Can Charisma be Taught? Tests of Two Interventions» (PDF). Academy of Management Learning & Education. 10 (3): 374–396. doi:10.5465/amle.2010.0012.
- ↑ «charism, charisma, charismata, charisms». Oxford English Dictionary. Vol. III (Second ed.). 1989. էջ 41.
- ↑ Beekes, Robert S.P. (2010). Etymological Dictionary of Greek. Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series. Vol. 10/1. Brill. էջ 1607.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Potts, John (2010). A History of Charisma. Palgrave Macmillan.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Ebertz, Michael N. (2007). «Charisma». In Betz, Hans Dieter; Browning, Don S.; Janowski, Bernd; Jüngel, Eberhard (eds.). Religion Past & Present. Vol. II. Brill. էջեր 493–496.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Scheper, George L. (2005). «Charisma». In Jones, Lindsay (ed.). Encyclopedia of Religion. Vol. 3 (Second ed.). Macmillan Reference.
- ↑ Grabo, Allen; Spisak, Brian R.; Van Vugt, Mark (2017). «Charisma as signal: An evolutionary perspective on charismatic leadership». The Leadership Quarterly. 28 (4): 473–485. doi:10.1016/j.leaqua.2017.05.001. hdl:1871.1/cfaf823d-55a3-4d48-95e4-68a021621ed2.
- ↑ Dicharry, W.F. (1967). «Charism». New Catholic Encyclopedia. Vol. III. Thomson/Gale. էջ 460.
- ↑ 11,0 11,1 Benz, Ernst Wilhelm (1986). «The Roles of Christianity». The New Encyclopædia Britannica. Vol. 16. էջ 306.
- ↑ Troeltsch, Ernst (1931) [1911]. The Social Teachings of the Christian Churches. Vol. 1. Translated by Wyon, Olive. Allen and Unwin. էջեր 99, 109.
- ↑ Morse, William; Morse, Mary (1985). Harper's Dictionary of Contemporary Usage. Harper and Row. էջ 110.
- ↑ Sohm, Rudolf (1892). Kirchenrecht. Leipzig: Duncher & Humblot.
- ↑ Smith, David Norman. (1998). «Faith, Reason, and Charisma: Rudolf Sohm, Max Weber, and the Theology of Grace». Sociological Inquiry. 68 (1): 32–60. doi:10.1111/j.1475-682X.1998.tb00453.x.
- ↑ Weber, Max (1968). Economy and Society. Bedminster Press. էջեր 24–25.
- ↑ 17,0 17,1 Weber, Max (1947) [1924]. The Theory of Social and Economic Organization. Translated by Henderson, A.M.; Parsons, Talcott. Free Press.
- ↑ 18,0 18,1 MacRae, Donald G. (1974). Max Weber. Viking. էջ 101.
- ↑ Calhoun, Craig, ed. (2002). «Weber, Max». Dictionary of the Social Sciences. Oxford University Press. էջեր 510–512.
- ↑ Turner, Stephen (2003). «Charisma Reconsidered». Journal of Classical Sociology. 3 (5): 5–26. doi:10.1177/1468795X03003001692. S2CID 220121939.
- ↑
- Hunt, Sonja M. (1984). «The Role of Leadership in the Construction of Reality». In Kellerman, Barbara (ed.). Leadership Multidisciplinary Perspectives. Prentice-Hall. էջեր 157–178.
- Geertz, Clifford (1977). «Centers, Kings, and Charisma: Reflections on the Symbolics of Power». In Clark, Ben-David J. (ed.). Culture and Its Creators. University of Chicago Press. էջեր 150–171.
- Rustow, Dankwart A. (1970). «The Study of Leadership». In Rustow, Dankwart A. (ed.). Philosophers and Kings: Studies in Leadership. Braziller. էջեր 10–16.
- Stutje, Jan Willem (2012). Charismatic Leadership and Social Movements: The Revolutionary Power of Ordinary Men and Women. ISBN 978-0-85745-329-7.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Antonakis, John (2015 թ․ փետրվարի 9). «Let's face it: Charisma matters». TEDx Lausanne. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 18-ին.
- Flora, Carlin (2005 թ․ մայիսի 1). «The X-Factors of Success». Psychology Today.
- «Max Weber and Charisma». Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ հուլիսի 27-ին.
- Robbin, Thomas (1998). «Charisma». In Swatos, William H. (ed.). Encyclopedia of Religion and Society. Rowman Altamira. ISBN 0-7619-8956-0.
- Toth, Michael A. (1972 թ․ ապրիլ). «Toward a Theory of the Routinization of Charisma». Rocky Mountain Social Science Journal. 9 (2): 93–98.
- Greer, Mark (2005 թ․ հունվար). «The Science of Savoir Faire». Monitor on Psychology. American Psychological Association. 36 (1).
- «Charismatic Cults». Thinking Allowed. BBC Four. 2005 թ․ հունվարի 26.
- Rapoport, David C. (1979 թ․ հունիս). «Moses, Charisma, and Covenant». Western Political Quarterly. 32 (2): 123–143. doi:10.2307/448172. JSTOR 448172.
- «The Character of Charisma». 2004 թ․ հուլիսի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 28-ին.
- Zernike, Kate (2008 թ․ փետրվարի 17). «The Charisma Mandate». The New York Times.
- Oppenheimer, Mark (2008 թ․ հուլիսի 20). «Charm School: Scholars Unpack the Secrets of Charisma, and Suggest the Elusive Quality Can Be Taught». The Boston Globe. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- Bitar, Amer (2020). Bedouin Visual Leadership in the Middle East: The Power of Aesthetics and Practical Implications. Springer Nature. ISBN 9783030573973.
| ||||||
