Գորաժդեի տպարան

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Գորաժդեում տպագրված սաղմոսագրքի էջ (1521)

Գորաժդեի տպարան (սերբ.՝ Горажданска штампарија, Goraždanska štamparija), սերբական առաջին տպարաններից մեկը[1][2] և առաջին տպարանը ներկայիս Բոսնիա և Հերցեգովինայի տարածքում (այդ ժամանակ մտնում էր Օսմանյան կայսրության կազմի մեջ)[3][4]։ Հիմնադրվել է 1519 թվականին Վենետիկում, շուտով տեղափոխվել է Գորաժդեի մոտ գտնվող Սոպոտնիցա գյուղում գտնվող Սբ. Գեորգիի եկեղեցի[5][6]։ Հիմնադրվել և ղեկավարվել է Բոժիդար Լյուբավիչի կողմից, որը հայտնի է նաև Բոժիդար Գորաժդանին անունով և Գորաժդե քաղաքի նախկին խոշոր առևտրական էր։ Նրա որդին՝ Թեոդոր Լյուբավիչը, Միլեշևի վանքի աբեղա էր և ղեկավարում էր տպարանի աշխատանքները։ Տպարանը գործել է մինչև 1523 թվականը[4][5], այնտեղ տպագրվել է երեք գիրք, որոնք համարվում են սերբ տպագրիչների ամենավաղ լավագույն ձեռքբերումները[7]։

Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1450 թվականին Մայնցում Յոհան Գուտենբերգի կողմից տպագրահաստոցի հայտնագործելուց հետո գրքատպագրության արվեստն արագորեն տարածվել է Եվրոպայում։ 15-րդ դարի վերջին Վենետիկը դարձել էր գրքատպագրության խոշոր կենտրոն։ 1493 թվականին Զետայի (այժմյան Չեռնոգորիայի տարածք) կառավարիչ Գեորգի 4-րդ Չերնոևիչը աբեղա Մակարիին ուղարկել է Վենետիկ՝ տպագրահաստոց գնելու և գրքատպագրության արվեստն ուսումնասիրելու համար։ Զետայի մայրաքաղաք Ցետինեում Մակարին 1494 թվականին տպագրել է «Ցետինեի ժամագիրքը», որն առաջին ինկունաբուլան էր՝ տպագրված եկեղեցասլավոնական լեզվի սերբական տարբերակով։ Չերնոևիչի տպարանը գործել է մինչև 1496 թվականը, երբ Զետան գրավվել է օսմանների կողմից[1][8]։ 1518 թվականին Բոժիդար Լյուբավիչն ապրում էր Միլեշևյան վանքում[5], որտեղ գտնվում էր Սերբիայի ուղղափառ աբեղայությունը, որը 1373 թվականից Բոսնիայի թագավորության նախկին մասն էր[9]։ Միլեշևի և աբեղայության այլ մասերը, ներառյալ՝ Գորաժդե քաղաքը[8], գտնվում էր Հերցեգովինայի մեջ, 1465-1481 թվականներին աստիճանաբար գրավվել է Օսմանյան կայսրության կողմից[10]։

Տպարանի գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուրբ Գեորգիևյան եկեղեցին

1518 թվականի երկրորդ կեսին Բոժիդար Լյուբավիչն իր որդիներին՝ Ժուրային և աբեղա Թեոդորին ուղարկել է Վենետիկ, որպեսզի նրանք տպագրահաստոց գնեն և գրքատպագրման արվեստին ծանոթանան։ Լյուբավիչ եղբայրները ձեռք են բերել հաստոցը և սկսել են տպագրել աղոթագիրք, որի պատճենները պատրաստ են եղել 1519 թվականի հուլիսի 1-ին, կա՛մ Վենետիկում, կա՛մ Գորաժդեի մոտ գտնվող Սբ. Գևորգի եկեղեցում։ Հայտնի չէ, թե արդյո՞ք Թեոդորն է տպարանը Վենետիկից Գորաժդե բերել 1519 թվականի մարտի 2-ին, իր եղբոր մահից հետո, աղոթագրքի վրա աշխատանքն ավարտելուց առաջ։ Սբ. Գևորգ եկեղեցում Թեոդորը տպարան է հիմնել, որը, աղոթագրքից բացի տպագրել է նաև երկու գիրք եկեղեցասլավոնական լեզվի սերբական տարբերակով[5]։ 352 էջից բաղկացած Գորաժդեի սաղմոսագիրքը տպագրված գրքերից ամենամեծն է[4]։ Դրանք չեն կարվել տպարանում, քանի որ դա այդ ժամանակ գրքավաճառների պարտավորությունն էր[7]։ Առևտուրը լավ էր զարգացած Գորաժդեում, քանի որ քաղաքը գտնվում էր երեք կարևոր ճանապարհների խաչմերուկում, որը կապում էր Դուբրովնիկը, Վրխբոսնան (Սարաևո) և Կոսովոն։

Հետագա իրադարձություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բոսնիա և Հերցեգովինայում հաջորդ տպարանը չի հիմնվել մինչև 1866 թվականը, երբ իր աշխատանքն սկսել է Շոպրոնի տպարանը[3]։ 1544 թվականին տպագրահաստոցը Գորաժդեից տեղափոխվել է Վալախիայի մայրաքաղաք Տիրգովիշտե՝ այդպիսով դառնալով ժամանակակից Ռումինիայի տարածքի երկրորդ նմանատիպ սարքը։ Դրա տեղափոխումն ու կրկնակի օգտագործումն իրականացրել է Դիմիտրի Լյուբավիչը, Բոժիդարի թոռը[11]։ Տիրգովիշտեում Դիմիտրին 1545 թվականի սկզբին տպագրել է աղոթագիրք, իսկ 1547 թվականին՝ ավետարան[12]։ Բոժիդար Վուկովիչն իր վենետիկյան տպարանը հիմնել է Լյուբավիչ եղբայրների հետ միաժամանակ, 1519 կամ 1520 թվականներին։ Այն ընդմիջումներով աշխատել է մինչև 16-րդ դարի վերջ։ Եղել են սերբական այլ վաղ տպարաններ ևս, որոնք հիմնադրված են եղել Օսմանյան կայսրության տարածքում։ 1523 թվականին Ուժիցեի մոտակայքում գտնվող Ռուժանյան վանքում, 1539 թվականին՝ Պրիշտինայի մոտ գտնվող Գրաչանիցա վանքում, 1547 թվականին՝ Միշիշևյան վանքում, 1522 թվականին՝ Բելգրադում, 1557-ին՝ նորից Միլիշևում, 1562 թվականին՝ Վալևոյի մոտ գտնվող Մրկշինյան վանքում և 1563 թվականին՝ Շկոդերում հիմնադրվել են տպարաններ։ Դրանք գործել են մեկից չորս տարի, և յուրաքանչյուրում տպագրվել է մեկից մինչև երեք գիրք[1][2]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Biggins & Crayne 2000, сс. 85–86
  2. ↑ 2,0 2,1 Fotić 2005, էջ. 66
  3. ↑ 3,0 3,1 Benac & Lovrenović 1980, p. 145
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Kajmaković 1982, сс. 155–58
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Barać 2008, pp. 41–44
  6. ↑ Barać 2008, էջ. 31
  7. ↑ 7,0 7,1 Barać 2008, сс. 46–47
  8. ↑ 8,0 8,1 Barać 2008, сс. 27–29
  9. ↑ Fine 1994, сс. 392–93, 484
  10. ↑ Fine 1994, էջ. 585
  11. ↑ Čurčić 2008, pp. 335–36
  12. ↑ Čurčić 2008, էջ. 339

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Barać, Dragan (2008). «Горажданска штампарија—прва међу штампаријама у Херцеговини и српским земљама 16. века». In Dragan Barać (ed.). Горажданска штампарија 1519–1523 [The Goražde Printing House 1519–1523] (Serbian). Belgrade: National Library of Serbia; East Sarajevo: Philosophical Faculty of the University of East Sarajevo. ISBN 978-86-7035-186-8. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 8-ին. {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) Արխիվացված է Ապրիլ 8, 2014 Wayback Machine-ի միջոցով:
  • Čurčić, Lazar (2008). «Горажданска штампарија у Трговишту у Румунији». In Dragan Barać (ed.). Горажданска штампарија 1519–1523 [The Goražde Printing House 1519–1523] (Serbian). Belgrade: National Library of Serbia; East Sarajevo: Philosophical Faculty of the University of East Sarajevo. ISBN 978-86-7035-186-8. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 8-ին. {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) Արխիվացված է Ապրիլ 8, 2014 Wayback Machine-ի միջոցով:
  • Sima Ćirković The Serbs. — Malden: Blackwell Publishing, 2004.
  • Biggins, Michael; Crayne, Janet (2000). «Historical Overview of Serbian Publishing». Publishing in Yugoslavia's Successor States. New York: Haworth Information Press. ISBN 978-0-7890-1046-9.
  • Benac, Alojz; Lovrenović, Ivan (1980). Bosnia and Herzegovina. Sarajevo: Svjetlost.
  • Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. ISBN 0-472-08260-4. {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  • Fotić, Aleksandar (2005). «Belgrade: A Muslim and Non-Muslim Cultural Centre (Sixteenth–Seventeenth Centuries)». In Antonis Anastasopoulos (ed.). Provincial elites in the Ottoman Empire. Halcyon Days in Crete. Vol. 5. Rethymno: Crete University Press. ISBN 9789605242169. {{citation}}: Invalid |ref=harv (օգնություն)
  • The History of Serbian Culture / Pavle Ivić. — Edgware: Porthill Publishers, 1995.
  • Kajmaković, Zdravko (1982). «Ćirilica kod Srba i Muslimana u osmansko doba». In Alija Isaković; Milosav Popadić (eds.). Pisana riječ u Bosni i Hercegovini: od najstarijih vremena do 1918. godine [The Written Word in Bosnia and Herzegovina: From Earliest Times up to 1918] (Serbian). Sarajevo: Oslobođenje; Banja Luka: Glas.{{citation}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Pavle Ivić; Mitar Pešikan (1995). «Serbian Printing». The History of Serbian Culture. Project Rastko.
NKC: ko2016910535 · VIAF: 244336118 · WorldCat VIAF: 244336118
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Գորաժդեի_տպարան&oldid=9512289» էջից