Գառնու ճակատամարտ

Գառնու ճակատամարտ
Թվական	օգոստոսի 8, 1225 թ.
Մասն է	Khwarazmian campaigns in Georgia?
Վայր	Զաքարյան Հայաստան, Այրարատ, Ոստան Հայոց գավառ, Գառնու ամրոցի մոտ Գառնու ճակատամարտ (Մեծ Հայք) Գառնու ճակատամարտի տեղադրությունը
Արդյունք	Հայ-վրաց ուժերի պարտություն
Հակառակորդներ
Զաքարյան ՀայաստանՎրաստանի թագավորություն	Խորեզմշահերի պետություն
Հրամանատարներ
Իվանե Զաքարյան	Ջալալ ադ-Դին
Կողմերի ուժեր
80.000	10.000
Ռազմական կորուստներ
40.000	2.000
Ընդհանուր կորուստներ

Գառնու ճակատամարտ (վրաց.՝ გარნისის ბრძოლა), ճակատամարտ Զաքարյան Հայաստանի ու Վրաց թագավորության զորքերի^[2], և Խորեզմշահերի պետության վերջին տիրակալ Ջալալադնի միջև` կայացած 1225 թվականին^[3]։

Մոնղոլների կողմից իր հողերից վտարված Խորեզմի վերջին շահը ցանկանում էր վերադարձնել իր տարածքներն ու դաշնակիցներ էր փնտրում։ Դրա համար նա դիմում է Զաքարյաններին ու վրացիներին, որոնք, սակայն, մերժում են օգնություն տրամադրել։ Այդ ժամանակ շահը որոշում է ուժով տիրանալ թագավորությանը։ Նա մեծ զորքով հարձակվում է և հասնում մինչև Զաքարյան Հայաստանի Գառնի բերդը^[4]։ Վրաց Ռուսուդան թագուհին գլխավոր հրամանատար է նշանակում Իվանե Զաքարյանին։ Ըստ Կիրակոս Գանձակեցու հաղորդման, Իվանե Զաքարյանը և վրաց «մեծամեծները» նախքան ճակատամարտը ուխտ էին արել, որ եթե հաղթեն Ջալալադնին, ապա «իրենց իշխանության ներքո գտնվող ամեն հայի կդարձնեն վրաց դավանանքին, իսկ դիմադրողներին սրով կվերացնեն»^[5]։ Սակայն ճակատամարտում դաշնակիցները պարտվում են` կորցնելով 20000 զինվոր։ Հաղթանակից հետո շահը գրավում է Դվինն ու Թիֆլիսը և կազմակերպում խաղաղ բնակչության ջարդ։

Պատերազմի սկիզբը

Վրացական թագավորության և նրա կազմում գտնվող հայ մարտիկների (այդ թվում իշխանների իշխան Վաչե Վաչությանը, սպարապետ Պռոշ Խիզախ Խաղբակյանը, Լիպարիտ Իվանի և Լիպարիտ Էլիկումի Օրբելյանները, Մարզպան Մամիկոնյանը, Գրիգոր Դոփյանը և այլք) միավորված զորքը, հայկական Լոռի թագավորությունը` Գուրգեն 4-րդի առաջնորդությամբ, Խաչենի իշխանությունը` իշխան Հասան Ջալալ Մեծի առաջնորդությամբ, ամիրսպալար-աթաբեկ Իվանե Զաքարյանի ընդհանուր ղեկավարությամբ, Վահրամը և Թախիադենտ Թմկաբերդցին շարժվեցին դեպի հարավ և զբաղեցրին լավ ամրացված դիրքեր Գառնո ամրոցի մոտ^{[Ն 1]}: Ընդ որում հայերի, հետևաբար նաև ողջ զորքի ռազմունակության վրա լրջորեն ազդեց այն հանգամանքը, որ հենց ճակատամարտից առաջ բանակում տարածվեց լուր, թե վրաց թագուհի Մխարգրդձելին պատրաստվում է բոլոր իր ենթակա հայերին դարձնել ուղղափառության^{[Ն 2]}:

Այդ ընթացքում Խորեզեմյան սուլթանի բանակը Ջալալադնի գլխավորությամբ օգոստոսի 7-րդ օրվա^{[Ն 1]} ավարտին մոտեցավ քրիստոնյաների դիրքերին ու դասավորեց իր զորքը։ Լավագույն ուժերը տեղավորվեցին ձախ թևում, իսկ աջ թևում հիմնականում տեղավորվեցին նետաձիգները^{[Ն 3]}:

Օգոստոսի 8-ին, առավոտյան, Խորեզմյան սուլթանի բանակը բերվեց մարտական դիրքի և պատրաստվեց հարձակման` ծրագրելով գլխավոր հարվածը հասցնել իր ձախ թևին ու հատկապես` կենտրոնին։ Միաժամանակ սուլթանին հաջողվեց բանակցություններ սկսել ղփչակների հետ և համոզել նրանց մարտի ժամանակ անցնել իր կողմը^{[Ն 4]}:

Վրացական բանակը նույնպես ընդունեց մարտական դիրք։ Առաջին շարքում լայն բարձունքի աջ գծում Շալվեի և Իվանե Ախալցխելիի^{[Ն 5]}, ինչպես նաև Գրիգոր Ավետաբերի ղեկավարությամբ տեղավորվեցին Մխարգրձեելիի բանակն ու ղփչաղների ուժերը^{[Ն 4]}: Իսկ երկրորդ գծում, առաջինից բավականին ցած և հետ տեղավորվեց Վրաստանի թագավորության բանակի մնացած մասը^{[Ն 6]} Իվանե Զաքարյանի (Մխարգրձելի) ղեկավարությամբ^{[Ն 7]}։ Քրիստոնյաները ծրագրում էին առաջատար մարտերով բորբոքել թշնամում, գայթակղել նրան գրոհի իրենց ուժեղացված դիրքերին, ինչից հետո հզոր հակագրոհով ջախջախել վերջինիս ջլատված ուժերը։

Ճակատամարտ

1-ին էտապ - Խորեզմի սուլթանի բանակը ողջ ճակատով հանկարծ^{[Ն 8]} անցավ հարձակման^{[Ն 3]} և մոտեցավ հակառակորդի մարտական դիրքին։ Իմանալով թշնամու զորքի հարձակման մասին և տեսնելով խորեզմյան բանակի ձախ թևի համեմատաբար փոքրաթիվ առաջապահը^{[Ն 8]} Ախալցիխելի և Գրիգորի եղբայրները, խախտելով^{[Ն 9]} նախապես իրենց տված հրամանը, առաջ տարան իրենց կենտրոնական և աջ կողմերը, անցան հարձակման` հարվածելով սուլթանի բանակի ձախ թևին^{[Ն 10]}։ Վերջինս չպահելով վերևից հասցված ծանր հեծելազորի հարվածը տապալվեց ու հետ շպրտվեց^{[Ն 11]}։
2-րդ էտապ - Երկրորդ շարքի մարտիկները, որոնք հնարավորություն չունեին տեսնելու մարտի ընթացքը, հաղթական կանչերը ընկալեցին որպես պարտության ազդանշան^{[Ն 12]} և թողնելով մարտի դաշտը` ամբողջ կազմով խուճապահար փախուստի մատնվեցին^{[Ն 13]}։ Միևնույն ժամանակ մարտի դաշտը թողեցին նաև ղփչակները^{[Ն 4]}, որոնք այնուհետև անցան Ջալալադնի կողմը։
3-րդ էտապ - Խորեզմյան բանակի կենտրոնը անցավ նպատակասլաց հակահարվածի և անցավ հայկական բանակի թիկունք։ Միաժամանակ, օգնություն ստանալով կենտրոնից, սուլթանի բանակի ձախ թևը դադարեցրեց նահանջը և նույնպես անցավ հակահարձակման։ արդյունքում հայկական բանակը շրջափակվեց։ Սկսվեց համառ, արյունոտ ու ծայրահեղ անհավասար գոտեմարտ^{[Ն 14]}, որի արդյունքում, ի վերջո, գերի վերցվեց խիզախորեն մարտնչող Շալվեն, իսկ նրա եղբայր Իվանեն և 4.000 ռազմիկներ զոհվեցին^{[Ն 3]}:
4-րդ էտապ - Հայկական բանակի մնացած պահեստայինները անձամբ Լիպարիտ Օրբելյանի ղեկավարությամբ օղակի դրսից հարվածեց խորեզմի բանակին^{[Ն 8]}: Գրեթե նույն ժամանակ ներսի մասից հարված հասցրեց հայկական բանակի շրջափակված մասը։ արդյունքում շրջափակման օղակը հաջողությամբ ընդհատվեց։
5-րդ էտապ - Խորեզմի սուլթանի բանակը սկսեց հետապնդել նահանջող վրացական բանակին։ Ընդ որում, հատկապես ծանր կորուստներ ունեցավ վրացական հեծելազորը, որի զինվորների մեծ մասը վատ կողմնորոշվելով տեղանքում, ձիերի վայրի սրընթացից գլորվեց Գառնու կիրճը և զոհվեց^{[Ն 15]}։ Դրան հակառակ, հայկական բանակին հաջողվեց համեմատաբար քիչ զոհերով պատսպարվել Սյունիքի լեռներում^{[Ն 12]}:

Վրացիները կորցրեցին 16.000, հայերը` 4.000-ից փոքր-ինչ շատ^{[Ն 16]}, իսկ թշնամու բանակը` մոտ 6.000 զինվոր։ Գերի ընկած Շալվեին հետագայում սպանեցին, իսկ Իվանե Զաքարյանը պատսպարվեց Բջնիի ամրոցում^{[Ն 17]}։

Հետևանքներ

Պարտությունը Գառնու մոտ բացարձակապես բացասական ազդեցություն ունեցավ Վրացական թագավորության վրա։ Շուտով, Գառնու ճակատամարտից հետո, Ջալալադնի զորքը գրավեց հին հայկական մայրաքաղաք Դվինը^[1] և սկսեց առաջանալ դեպի Վրաց թագավորության մայրաքաղաք Թբիլիսին։ Ռուսուդան թագուհին կայազորը Մեմնի եղբայրների և Բոցո Ջաքելիի հրամանատարությամբ թողեց քաղաքում, իսկ ինքը ընտանիքի և արքունիքի հետ փոխադրվեց Քութայիս։

Թբիլիսյան մուսուլմանների դավաճանությունից հետո Ջալալադինը գրավեց քաղաքն ու դաժան հաշվեհարդար տեսավ ոչ միայն քրիստոնյանիերի հետ, այլ հետագայում` նաև մուսուլման բնակչության հետ։ Մայրաքաղաքը հրկիզվեց և ավերվեց։ Խորեզմցիների արշավանքից հետո երկիրը անզոր գտնվեց դիմակայելու հարձակվող մոնղոլական զորքին, ինչը 1235 թվականին բերեց մոնղոլների կողմից թագավորության գրավմանը:/

Գառնու ճակատամարտում Ջալալ ադ-Դինի հաղթանակը ոչ այնքան նրա զորքերի խիզախությամ էր պայմանավորված^{[Ն 18]}, այլ հակառակորդների զարմանալի թույլ դիմադրությամբ^[6]։

Նշումներ

↑ ^1,0 ^1,1 Այդ մասին հայտնում է Ան-Նասիվին և ակնարկում է Ստեփանոս Օրբելյանը։
↑ Այդ անհեռատես որոշումների մասին, հասկանալի պատճառներով, չգիտեն Ան Նասիվին, Ռաշիդ Էդ Դինը, Իբն Ալ Ասիրը և Ալ Ջուվեյնը, և նախընտրում է լռել վրացական տարեգրությունը, սակայն այդ մասին ուղիղ ասում է Կիրակոս Գանձակեցին, ինչպես նաև ակնարկում են Վարդանը, Ստեփանոս Օրբելյանը և Ստեփանոս եպիսկոպոսը։
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Այդ մասին հաղորդում է Ան Նասիվին։
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Այդ մասին հաղորդում է Ռաշիդ Էդ Դինը։
↑ Համաձայն վրաց պատմագրի, Շալվե և Իվանե Զաքարյանները գտնվում էին քրիստոնյաների բանակի առաջին շարքում և գլխավորում էին այն։ Շալվեի մասին ասում է նաև Ստեփանոս Օրբելյանը։ Այդ ամենի մասին ակնարկում է նաև Կիրակոս Գանձակեցին։ Հարցը վերջնականապես պարզաբանում է Ան Նասիվին, ըստ որի Զաքարյան եղբայրները գտնվում էին առաջին գծի առաջին ֆլանգում, բայց ղեկավարում էին ամբողջ առաջին գիծը։
↑ Այդ մասին բաց տեքստով ասում է Կիրակոս Գանձակեցին, ըստ որի, ճակատամարտի ժամանակ, ընդհանուր ղեկավարությունից բացի, Իվանե Զաքարյանը անմիջականորեն գլխավորում էր նաև վրացական բանակի մի մասին։ Դրա մասին ակնարկում է նաև անանուն հեղինակը, ըստ որի Գառնու կիրճում հիմնականում տապալվել է վրացական զորքը, ինչպես նաև Ստեփանոս Օրբելյանն ու Վարդանը։ Եվ հիրավի, վրացիների մեջ իրեն ավելի անվտանգ ու մոտիկ զգալով, Իվանեն պետք է որ առաջին շարքում տեղավորեր հայերի անկոտրում զորքը, որոնք ընդվզում էին հայրական հավատքը փոխելու դեմ։ Այդ բոլորի մասին անուղղակիորեն կարող է վկայել երկրորդ գծի անտարբեր վերաբուրմունքը առաջին գծի զորքի նկատմամբ։
↑ Այդ մասին ուղիղ ասում է Վրաց տարեգիրը և ակնարկում են Կիրակոս Գանձակեցին, Ստեփանոս Օրբելյանը, Ստեփանոս եպիսկոպոսը, Իբն Ալ Ասիրը և Ալ Ջուվեյնը։
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 Այդ մասին ակնարկում է Ստեփանոս Օրբելյանը։
↑ Այդ մասին ակնարկում են Կիրակոս Գանձակեցին, Ստեփանոս Օրբելյանը և Վրաց տարեգիրը։
↑ Այդ մասին հաղորդում է Ան Նասիվին և Ստեփանոս Օրբելյանը։
↑ Այդ մասին հաղորդում են Կիրակոս Գանձակեցին և Ստեփանոս Օրբելյանը։
↑ ^12,0 ^12,1 Այդ մասին պատմում է Ստեփանոս Օրբելյանը։
↑ Այդ մասին ասում են որոշ հակավրացական դիրքորոշմամբ Կիրակոս Գանձակեցին և Ստեփանոս Օրբելյանը, ինչպես նաև հասկանալի շահադիտական նկատառումներով` Ան Նասիվին և Իբն Ալ Ասիրը։ Նշանակալի է, որ Վրաց տարեգիրը նախընտրում է շեշտը չդնել այդ էպիզոդին, իսկ Վարդանը, Անանուն Սեբաստացին, Ստեփանոս եպիսկոպոսը և Մխիթար Այրիվանցին շեշտն ավելի շատ դնում են հայերի զորքի ճակատագրի և ճակատամարտի ընդհանուր ելքի վրա։
↑ Այդ մասին հաղորդում են Ան Նասիվին և Իբն Ալ Ասիրը։
↑ Այդ աղետալի էպիզոդի մասին պատմում են Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդանը, Ստեփանոս Օրբելյանը, Ստեփանոս եպիսկոպոսը, Մխիթար Այրիվանցին և Անանուն հեղինակը։ Աղոտ ակնարկներ են այդ մասին պահպանվել Ռաշիդ Էդ Դինի մոտ, որը, սակայն, հենց ճակատամարտի մասին տալիս է բավականին անճիշտ տվյալներ։
↑ Համաձայն Իբն Ալ Ասիրի, քրիստոնյաները կորցրել են ավելի քան 20.000 զինվոր։ Ան Նասիվին իր հերթին, նկատի ունենալով առաջին շարքի քրիստոնյաների ջախջախումը, մեզ փոխանցում է մարտի դաշտում ցիրուցան եղած (հիմնականում հայ) 4000 դիակների մասին։
↑ Համաձայն Ռաշիդ Էդ Դինի, Իվանե Զաքարյանը գերվել է Շալվեի հետ և նրա հետագա ճակատագիրը անհայտ է։ Դրան որպես հակակշիռ` Ան Նասիվին, Ալ Ջուվեյնը և Իբն Ալ Ասիրը հաղորդում են, որ Իվանեին հաջողվել է փախչել գերությունից և պատսպարվել Բջնիի ամրոցում։ Իվանեի գերության փաստի մասին չգիտեն նաև հայ հեղինակները և վրաց պատմագիրը։
↑ Խորեզմշահը դժգոհ էր մնացել իր բանակի աջ թևի գործողություններից։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 The Cambridge History of Iran: The Saljuq and Mongol periods By J. A. Boyle, page 327
↑ Д.М. Тимохин "Арабо-персидские и армяно-грузхинские историки о деятельности Джала ад-Дина Манкбурны на Кавказе"
↑ «ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ։ Հայաստանը Մոնղոլական Տիրապետության Ժամանակաշրջանում». norsahag.blogspot.com. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 7-ին.
↑ Ստեփանոս Օրբելյան (1910). Պատմութիւն նահանգին Սիսական, արարէալ Ստեփաննոսի Օրբէլեան արքեպիսկոպոսի Սիւնյաց. Վենետիկ. էջ 399.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Եր, 1982, էջ 163։
↑ «Գառնիի ճակատամարտի պատմութեան շուրջ». aua.am. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 8-ին.

[autogenerated1-6] 1,0 ^1,1 Այդ մասին հայտնում է Ան-Նասիվին և ակնարկում է Ստեփանոս Օրբելյանը։

[7] Այդ անհեռատես որոշումների մասին, հասկանալի պատճառներով, չգիտեն Ան Նասիվին, Ռաշիդ Էդ Դինը, Իբն Ալ Ասիրը և Ալ Ջուվեյնը, և նախընտրում է լռել վրացական տարեգրությունը, սակայն այդ մասին ուղիղ ասում է Կիրակոս Գանձակեցին, ինչպես նաև ակնարկում են Վարդանը, Ստեփանոս Օրբելյանը և Ստեփանոս եպիսկոպոսը։

[autogenerated5-8] 3,0 ^3,1 ^3,2 Այդ մասին հաղորդում է Ան Նասիվին։

[autogenerated2-9] 4,0 ^4,1 ^4,2 Այդ մասին հաղորդում է Ռաշիդ Էդ Դինը։

[10] Համաձայն վրաց պատմագրի, Շալվե և Իվանե Զաքարյանները գտնվում էին քրիստոնյաների բանակի առաջին շարքում և գլխավորում էին այն։ Շալվեի մասին ասում է նաև Ստեփանոս Օրբելյանը։ Այդ ամենի մասին ակնարկում է նաև Կիրակոս Գանձակեցին։ Հարցը վերջնականապես պարզաբանում է Ան Նասիվին, ըստ որի Զաքարյան եղբայրները գտնվում էին առաջին գծի առաջին ֆլանգում, բայց ղեկավարում էին ամբողջ առաջին գիծը։

[11] Այդ մասին բաց տեքստով ասում է Կիրակոս Գանձակեցին, ըստ որի, ճակատամարտի ժամանակ, ընդհանուր ղեկավարությունից բացի, Իվանե Զաքարյանը անմիջականորեն գլխավորում էր նաև վրացական բանակի մի մասին։ Դրա մասին ակնարկում է նաև անանուն հեղինակը, ըստ որի Գառնու կիրճում հիմնականում տապալվել է վրացական զորքը, ինչպես նաև Ստեփանոս Օրբելյանն ու Վարդանը։ Եվ հիրավի, վրացիների մեջ իրեն ավելի անվտանգ ու մոտիկ զգալով, Իվանեն պետք է որ առաջին շարքում տեղավորեր հայերի անկոտրում զորքը, որոնք ընդվզում էին հայրական հավատքը փոխելու դեմ։ Այդ բոլորի մասին անուղղակիորեն կարող է վկայել երկրորդ գծի անտարբեր վերաբուրմունքը առաջին գծի զորքի նկատմամբ։

[12] Այդ մասին ուղիղ ասում է Վրաց տարեգիրը և ակնարկում են Կիրակոս Գանձակեցին, Ստեփանոս Օրբելյանը, Ստեփանոս եպիսկոպոսը, Իբն Ալ Ասիրը և Ալ Ջուվեյնը։

[autogenerated4-13] 8,0 ^8,1 ^8,2 Այդ մասին ակնարկում է Ստեփանոս Օրբելյանը։

[14] Այդ մասին ակնարկում են Կիրակոս Գանձակեցին, Ստեփանոս Օրբելյանը և Վրաց տարեգիրը։

[15] Այդ մասին հաղորդում է Ան Նասիվին և Ստեփանոս Օրբելյանը։

[16] Այդ մասին հաղորդում են Կիրակոս Գանձակեցին և Ստեփանոս Օրբելյանը։

[autogenerated3-17] 12,0 ^12,1 Այդ մասին պատմում է Ստեփանոս Օրբելյանը։

[18] Այդ մասին ասում են որոշ հակավրացական դիրքորոշմամբ Կիրակոս Գանձակեցին և Ստեփանոս Օրբելյանը, ինչպես նաև հասկանալի շահադիտական նկատառումներով` Ան Նասիվին և Իբն Ալ Ասիրը։ Նշանակալի է, որ Վրաց տարեգիրը նախընտրում է շեշտը չդնել այդ էպիզոդին, իսկ Վարդանը, Անանուն Սեբաստացին, Ստեփանոս եպիսկոպոսը և Մխիթար Այրիվանցին շեշտն ավելի շատ դնում են հայերի զորքի ճակատագրի և ճակատամարտի ընդհանուր ելքի վրա։

[19] Այդ մասին հաղորդում են Ան Նասիվին և Իբն Ալ Ասիրը։

[20] Այդ աղետալի էպիզոդի մասին պատմում են Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդանը, Ստեփանոս Օրբելյանը, Ստեփանոս եպիսկոպոսը, Մխիթար Այրիվանցին և Անանուն հեղինակը։ Աղոտ ակնարկներ են այդ մասին պահպանվել Ռաշիդ Էդ Դինի մոտ, որը, սակայն, հենց ճակատամարտի մասին տալիս է բավականին անճիշտ տվյալներ։

[21] Համաձայն Իբն Ալ Ասիրի, քրիստոնյաները կորցրել են ավելի քան 20.000 զինվոր։ Ան Նասիվին իր հերթին, նկատի ունենալով առաջին շարքի քրիստոնյաների ջախջախումը, մեզ փոխանցում է մարտի դաշտում ցիրուցան եղած (հիմնականում հայ) 4000 դիակների մասին։

[22] Համաձայն Ռաշիդ Էդ Դինի, Իվանե Զաքարյանը գերվել է Շալվեի հետ և նրա հետագա ճակատագիրը անհայտ է։ Դրան որպես հակակշիռ` Ան Նասիվին, Ալ Ջուվեյնը և Իբն Ալ Ասիրը հաղորդում են, որ Իվանեին հաջողվել է փախչել գերությունից և պատսպարվել Բջնիի ամրոցում։ Իվանեի գերության փաստի մասին չգիտեն նաև հայ հեղինակները և վրաց պատմագիրը։

[23] Խորեզմշահը դժգոհ էր մնացել իր բանակի աջ թևի գործողություններից։

[boyle-1] 1,0 ^1,1 The Cambridge History of Iran: The Saljuq and Mongol periods By J. A. Boyle, page 327

[2] Д.М. Тимохин "Арабо-персидские и армяно-грузхинские историки о деятельности Джала ад-Дина Манкбурны на Кавказе"

[3] «ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ։ Հայաստանը Մոնղոլական Տիրապետության Ժամանակաշրջանում». norsahag.blogspot.com. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 7-ին.

[Օրբելյան-4] Ստեփանոս Օրբելյան (1910). Պատմութիւն նահանգին Սիսական, արարէալ Ստեփաննոսի Օրբէլեան արքեպիսկոպոսի Սիւնյաց. Վենետիկ. էջ 399.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[5] Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց պատմություն, Եր, 1982, էջ 163։

[24] «Գառնիի ճակատամարտի պատմութեան շուրջ». aua.am. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 8-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[Ն 1]

[Ն 2]

[Ն 3]

[Ն 4]

[Ն 5]

[Ն 6]

[Ն 7]

[Ն 8]

[Ն 9]

[Ն 10]

[Ն 11]

[Ն 12]

[Ն 13]

[Ն 14]

[Ն 15]

[Ն 16]

[Ն 17]

[Ն 18]

[6]