Զարդենի

Զարդենի

Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Աստղածաղկավորներ (Asterales)
Ընտանիք	Աստղածաղկազգիներ (Asteraceae)
Ենթաընտանիք	Աստղածաղկայիններ (Asteroideae)
Վերնատրիբա	Helianthodae
Տրիբա	Coreopsideae
Ցեղ	Զարդենի (Cosmos) Cav., 1791

Զարդենի, կոսմեա (լատին․՝ Cósmos), աստղազգիների ընտանիքի միամյա և բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ է՝ Compositae (Asteraceae)։ Պատկանում է բարդածաղկավորների ընտանիքին։ Հայրենիքը Մեքսիկան է։

Նրբագեղ բույսեր են՝ սպիտակ, վարդագույն, կարմիր, մանուշակագույն ծաղիկներով։ Մի քանի տեսակներ տարածված են ամբողջ աշխարհում որպես դեկորատիվ այգու բույսեր^[1]։ Մշակաբույսի ամենահայտնի տեսակներն են կրկնաթերթ և ծծմբադեղին տեսակները, որոնք աճեցվում են նաև Ռուսաստանում։

Բազմաթերթ զարդենին հանդիպում է Ռուսաստանի եվրոպական մասերում՝ աղբավայրերում և ճամփեզրին։ մինի|Կոսմեա ձյունաճերմակ։

Կենսաբանական նկարագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծաղիկները խոշոր են, մեծ մասամբ միաթերթ։ Գլխավորապես օգտագործվում է ծաղկային ձևավորումներում։ Բացի դրանից, երբեմն մշակվում է կտրած ծաղիկներ ստանալու համար։ Միամյա բույս է, բարձրությունը ըստ տեսակների տատանվում է 0,4-ից մինչև 1,5 մ-ի սահմաններում։ Բույսի բարձրությունը անցնում է 1,5 մ-ից։ Ծաղիկները ծիրանագույն են։ Տնկում են բույսը բույսից 30-35 սմ հեռավորության վրա։ Աչքի է ընկնում սպիտակ, կարմիր և վարդագույն ծաղիկներով։

Լուսասեր է, սակավապահանջ, այդ պատճառով պետք է տնկել արևոտ հողամասերում։ Սննդանյութերով հարուստ և բերրի հողերում լավ աճում է, սակայն ծախկում է ոչ առատ։ Ծլում է 8-10 օրերում, ցանքը կատարվում է ապրիլ ամսին՝ ջերմոցում։ Սերմը բարակ է, գորշ շագանակագույն, սուր ծայրով, երկար երբեմն քիչ կորաձև, 8-10 մմ երկարությամբ։ Ծաղկում է հունիսից մինչև ուշ աշուն։ Մեկ գրամում պարնակվում է 170 հատիկ, ծլունակությունը պահպանում է 3-4 տարի։ Բազմացումը տեղի է ունենում սերմերով։ Կոսմեան լինելով միամյա կամ բազմամյա նուրբ կառուցվածքի խոտաբույս, ունի երկարությամբ խիստ ճյուղավորված ցողուններով^[2]։։

Կոսմեայի ծաղկումը սկսվում է հունիսին և շարունակվում մինչև առաջին ցրտահարությունը։ Բույսերի վերին մասում գտնվում են կորիմբոզային ծաղկաբույլերը։ Յուրաքանչյուր ծաղիկ 6-12 սմ տրամագծով ծաղկաբույլ է, ունի սև կամ մուգ շագանակագույն խողովակաձև ծաղիկների փափկամազ կառուցվածք։ Նրա վերևում բարձրանում են դեղին փոշեհատիկներով հագեցած առէջաթելերը։ Միջուկը կարող է լինել հարթ կամ գնդաձեւ։ Այն եզրված է բույսի ծաղիկների մեկ կամ մի քանի շարքով՝ ոսկե, կարմիր, սպիտակ, վարդագույն կամ մանուշակագույն թերթիկներով։ Բույսի ծաղկի պսակաթերթիկները կարող են միաձուլվել հարթ առագաստի մեջ կամ ձևավորել ավելի դեկորատիվ։

Անվանակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սեռի գիտական անվանումը գալիս է հունարեն՝ κόσμημα - «զարդարում» բառից և կապված է ծաղկի ձևի հետ։ Ռուսալեզու այգեգործական գրականության մեջ, բացի կոսմեից օգտագործվում են սեռի անվան այլ տարբերակներ։

Տարածվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սեռը գալիս է Հարավային և Հյուսիսային Ամերիկայի արևադարձային և մերձարևադարձային շրջաններից։ Հայտնի է բույսի ավելի քան 40 տեսակ։ Տեսակային ամենամեծ բազմազանությունը նկատվում է Մեքսիկայում^[1]։

Բույսի ամենահայտնի տեսակներն են՝

Cosmos bipinnatus Cav. - Cosmea կրկնաթերթ

Cosmos sulphureus Cav. — Cosmea ծծմբադեղին։

Կրկնաթերթ

Առանձնանում է վառ կանաչ կամ ձիթապտղի գույնի բարակ, սամիթանման կամ ասեղանման տերևներով։ Լավ ճյուղավորված ուղղաձիգ բուսածածկույթի բարձրությունը 80-150 սմ է, ընձյուղների վերին մասում առաջանում են 7-10 սմ տրամագծով ծաղկաբույլ-զամբյուղներ, որոնցից յուրաքանչյուրն աճում է առանձին,պեդունկուլի վրա՝ բարակ թելի պես։ Ուռուցիկ կենտրոնը ծածկված է դեղին խոշոր գավազաններով։ Եզրերի երկայնքով տեղադրված են մանուշակագույն, վարդագույն, կարմիր կամ ձյունաճերմակ գույնի եղեգի ծաղիկները։ Նեղ գծային ծաղկաթերթն ունի ալիքաձև կամ կլորացված եզր։

Ըստ սորտերի լինում են՝

մաքուր, որտեղ թելիկավոր ցողունները հասնում են գագաթնակետին ձյան սպիտակ ծաղիկներով, լայն, եռանկյուն ծաղկաթերթերով և պայծառ-ծալքավոր ծաղկաթերթերը ընդարձակվում են դեպի եզրը, ձևավորելով ամուր շրջան, կենտրոնին ավելի մոտ կա ծաղկաթերթիկների վրա հակադրվող կետ։

Ծծմբադեղնավուն

Ջերմասեր սորտը ունի ավելի խիտ ճյուղավորված ընձյուղներ, որոնք կրում են կտրատված սաղարթ։ Տերևների առանձին հատվածներն ավելի լայն են։ ՆԳունավոր կամ մուգ կանաչ, մինչև 1,5 մ բարձրությամբ բույսն ավարտվում է մինչև 5 սմ տրամագծով վառ նարնջագույն ծաղիկներով, որի միջուկն ավելի բարձր է և ավելի խիտ, քան նախորդ տեսակների։ Այն բաղկացած է ոսկեգույն գլանաձև ծաղիկներից՝ գագաթին մուգ շագանակագույն փշերով։ Ծաղկաբույլը շրջապատված է ծալքավոր վառ նարնջագույն թերթիկներով՝ ալիքաձև եզրով։

Ըստ սորտերի լինում են՝

ոսկե-նարնջագույն կիսակրկնակի ծաղիկներով, որոնք ծաղկում են մոտ 50 սմ բարձրությամբ ցողունների վրա և վառ կարմիր ծաղիկներ ունեցող պարզ ծաղկաբույլեր։

մինի|Կոսմեա։

Մշակում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոսմեան ոչ հավակնոտ, լուսասեր և ցրտադիմացկուն բույս է, որը բազմանում է սերմերով։ Այն լավ է աճում չամրացված, այգեգործական, ոչ շատ պարարտացված հողերի վրա։ Մեկ ցանքից հետո տալիս է ինքնացանքս, մինչդեռ ծաղիկների դեկորատիվ որակը չի նվազում^[3]։

Վաղ բողբոջման և ծաղկման համար մարտ-ապրիլին տնկում են ջերմոցներում, ապրիլին՝ բաց գետնին։ Ցանելու ժամանակ սերմերը տնկվում են միմյանցից 35-40 սմ հեռավորության վրա։ Բույսը լավ է հանդուրժում փոխպատվաստումը^[4]։

Կիրառական նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հողերի նկատմամբ իր ոչ պահանջկոտության և հեշտ հարմարվողության պատճառով բույսը լայնորեն օգտագործվում է որպես դեկորատիվ բույս՝ ծաղկե մահճակալներն ու այգիները զարդարելու, ինչպես նաև կտրելու համար։

Զարդենու բուժիչ հատկությունների մասին տեղեկություններ չկան^[5]։