Քիմիական տեխնոլոգիաները Հայաստանում

Քիմիական տեխնոլոգիաների ուսումնասիրությունն ու մշակումը Քիմիական տեխնոլոգիաների ուսումնասիրությունները ՀՀ-ում սկսվել են 1940-ական թթ-ին, երբ գործարկվել է քլորոպրենային կաուչուկի գործարանը։ Արծրուն Գասպարյանի ղեկավարությամբ մշակվել են քլորաջրածնի ադիաբատ կլանման տեսությունը և աղաթթվի ստացման տեխնոլոգիան (ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ՝1946), որն ապահովում է գազի անկորուստ կլանումը և նվազագույնի հասցնում մթնոլորտային արտանետումները։ Աղաթթվի արտադրության «Գասպարյանի եղանակը» ներդրվել է շատ երկրներում, որի նմանությամբ հետագայում մշակվել է նաև ծծմբական թթվի ստացման եղանակ՝ SO₃ ադիաբատ կլանմամբ։ Մշակվել են նաև վինիլացետիլենի հիդրոքլորացման նոր՝ անընդհատ գործող տեխնոլոգիա, քլորոպրենային կաուչուկի մանրահատիկ և մանրադիսպերս լատեքսի ստացման եղանակ, վինիլացետիլենի անջատման կլանվածքակորզման (դեսորբում) աշտարակների տաքացման նոր համակարգ, որի շնորհիվ նվազագույնի է հասցվել երկվինիլացետիլենի խեժացումը, մեծացվել ջերմափոխանակիչի արդյունավետությունը։ Արտադրական թափոնների մնացորդային հեղուկներից («յուղային կոնդենսատ», «կուբային մնացորդ») ստացվել է բարձրարժեք էթինոլային լաք (Ա. Գասպարյան, Է. Տեր-Ղազարյան, Կ. Կոնստանտինով), մշակվել են տարբեր տեսակի և նշանակության լատեքսների ստացման տեխնոլոգիաներ (Հ. Սայադյան, Ռ. Մելիքյան, Է. Լազարյան, Ն. Կարապետյան)։

Համբարձում Սայադյանը մշակել և արտադրության մեջ է ներդրել բենզոլի քլորացման (անընդհատ եղանակ), հեքսաքլորէթանի, քլորոպրենային կաուչուկի թափոններից սինթետիկ լաքի ու նատրիումի ացետատի, մեթիլացետատ-մեթանոլ-ջուր խառնուրդից անջուր նատրիումի ացետատի, պոլիվինիլացետալների (կա տարելագործված եղանակ) և երկալիլցիանամիդի ստացման տեխնոլոգիաներ։

Քիմիական տեխնոոգիաների զարգացումը

1950-ական թթ-ին հանրապետությունում զարգացել են անօրգանական նյութերի, գունավոր մետաղների, էլեկտրաքիմիական և կենսաբանական ակտիվ նյութերի ստացման տեխնոլոգիաները։

ՀՀ ԳԱՍ Ընդհանուր և անօրգանական քիմիայի ինստիտուտում Մանվել Մանվելյանի ղեկավարությամբ մշակվել է նեֆելինային սիենիտների համալիր մշակման տեխնոլոգիա, ստացվել են արզնահող, սոդա, պոտաշ, պորտլանդցեմենտ, նոր՝ կարբոնացված մետասիլիկատներ (երևանիտներ), որոնց օգտագործմամբ պարզեցվում է տարբեր տեխնիկական ապակիների և բյուրեղապակու արտադրությունը։ Ստեղծվել են ցեմենտի, թավանային ֆոսֆոգիպսի արտադրության, ալյումինի արտադրությունում արտանետվող ֆտորային գազերի օգտահանման նոր տեխնոլոգիաներ (Ս. Կարախանյան և ուրիշներ)։ Շարք են մտել կլինկերի ստացման չոր եղանակը, ապակե գործությունը, կառուցվել են նոր գործարաններ, սկսել են արտադրել էլեկտրատեխնիկական, էլեկտրամեկուսիչ, տարաների, տեսակավոր և ցուցափեղկային ապակիներ, բյուրեղապակի։ Երևանում գործարկվել է ապակու եփման էլեկտրահալման վառարան՝ միաֆազ և եռաֆազ էլեկտրահոսանքներով խառը սնուցումով (Մ. Բաբաջանյան, Վ. Մինասյան, Ֆ. Էնտելիս, ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ՝ 1948)։ Մշակվել և Երևանի մուլիտի գործարանում գործարկվել է ալյումասիլիկատային դժվարահալ հրակայուն ներկի ստացման տեխնոլոգիա (Մ. Սուլխանով, Ա. Գալստյան, Հ. Հովհաննիսյան, ԽՍՀՄ Պետական մրցանակ՝ 1952), որով զգալիորեն երկարացվել են ապակու վառարանների շահագործման ժամկետները։ Հետագայում այդ գործարանի և նրանից առանձնացված Նյութաբանության ինստուտուտի աշխատակիցներն ստեղծել են նոր՝ էլեկտրավակումային քալկոգենիտային, դյուրահալ, հատուկ նպատակների համար օգտագործվող ապակիների ստացման տեխնոլոգիաներ։ 1970-ական թթ-ին ստեղծել են մոլիբդենային էլեկտրոդներով ապակու էլեկտրահալման «խորքային» և «գարնիսաժային» վառարաններ (Կ. Կոստանյան, Ա. Մելիք-Հախնազարյան), որոնցով հնարավորություն է ստեղծվել արտադրելու բարձրսիլիկատային դժվարահալ (2000- 2200 °C) ապակիներ։

Էլեկտրաքիմիական արտադրություն

ՀՀ-ում առկա ոչ մետաղական հումքի մեծ պաշարները հնարավորություն են տվել մշակելու նոր տեխնոլոգիաներ և բենտոնիտներից ստանալու բարձրորակ ադսորբենտներ (Իջևան), պեռլիտներից՝ զտող փոշիներ, ջերմամեկուսիչ նյութեր, միկրոգնդաձև մասնիկներ և այլ նյութեր (Արագած, Երևան), տեղական կավերից պատրաստելու հրակայուն աղյուս (Նոյեմբերյան) և կղմինդր (Արտաշատ)։ Ստեղծվել են էլեկտրաքիմիական խոշոր արտադրություն ներքին պղնձի էլեկտրաքիմիական զտումը (Ալավերդի), արզնահողի էլեկտրոլիզը (Քանաքեռի ալյումինի գործարան), կերակրի աղի էլեկտրոլիզը՝ դիաֆրագմային եղանակով՝ քլորի (գազ), կաուստիկ սոդայի և նատրիումի հիպոքլորիտի (ժավելյան ջուր, Երևան) ստացմամբ, ջրի էլեկտրոլիզը (Վանաձոր) և այլն։ Մշակվել և ներդրվել է ֆեռոմագնիսական համաձուլվածքների էլեկտրոլիտային ստացման տեխնոլոգիա՝ ԷՀՄ-ների հիշողության սարքերի ստեղծման համար (Ա. Եդիգարյան և ուրիշներ, ՀԽՍՀ Պետական մրցանակ՝ 1974)։ Ստեղծվել է հոսանքի քիմիական աղբյուրների մշակման վառելիքային տարրերի տեխնոլոգիա, որն օգտագործվել է տիեզերանավերում (Հ. Դավթյան)։

Նոր կոմբինատների բացում

1950-ական թթ-ին կառուցվել են Քաջարանի և Կապանի լեռնահարստացման կոմբինատները, որտեղ մշակված տեխնոլոգիայով ստացվել են մոլիբդենի և քալկոպիրիտի խտանյութեր։ 1973 թվականին վերագործարկվել է Ալավերդու պղնձաձուլության գործարանը (հիմնադրվել է 1957 թվականին)՝ որպես լեռնամետալուրգիական կոմբինատ, որտեղ ներդրվել է ծծմբական թթվի ստացման կոնտակտային (հպումային) եղանակը։ Կառուցվել է Ագարակի ոսկու կորզման ֆաբրիկան՝ սուլֆիդային հանքահարստացման ցիանացման տեխնոլոգիաներով։

Մշակվել են կենսաբանական ակտիվ նյութերի սինթեզի նոր տեխնոլոգիաներ (Ա. Մնջոյան և ուրիշներ) և օգտագործվել նոր դեղանյութերի արտադրման համար։ 1980-ական թթ-ին ստեղծվել են էկոլոգիապես անվտանգ նոր տեխնոլոգիաներ՝ հիմնված մեխանոքիմիական բարձրջերմաստիճանային ինքնատարածվող սինթեզի (ԲԻՍ, Ա. Մերժանով) և հատկապես սեղմման ու սահքի ձևախախտման (դեֆորմացիա), ինչպես նաև առաձգական ալիքի ազդե ցության տակ մեծ արագությամբ ընթացող ռեակցիա ների (Ն. ենիկոլոփյան, հայտնագործություններ № 288 (1984) և №013 (1990)) ուսումնասիրությունների վրա։

Քիմիական ոլորտում նոր հաջողություններ

Վանաձորի բարձրջերմաստիճանային տաքացուցիչների գործարանում ԲԻՍ եղանակով ներդրվել է մոլիբդենի երկսիլիցիդայի տաքացուցիչների արտադրությունը։ Մշակվել են առաձգական ալիքի տարածման կիրառումով գերկարծր միացությունների, այդ թվում՝ սինթետիկ ալմաստի ստացման, ինչպես նաև այլ նյութերով ու խառնուրդներով մետաղների մակերևութային ծածկույթներ ստեղծելու տեխնոլոգիաներ։ ՀՀ ԳԱԱ Ընդհանուր և անօրգանական քիմիայի ինստիտուտում և ՀՊՃՀ-ում կատարվել են հիմնականում երկֆազ համակարգերի (պինդ-հեղուկ, պինդ-գազ, հեղուկ-գազ) մաս նակցությամբ ընթացող տեխնոլոգիաների գործընթացների զանգվածափոխանակության, ջերմափոխանակության, օդային և ջրային հոսքափոխադրամիջոցների հետազոտություններ (Ա. Գասպարյան, Ա. Ձալինյան, Ռ. Հակոբյան, Ռ. Միրզախանյան)։ «Խիտ շերտով» օդահոսքափոխադրման եղանակը, որը մեծ չափով նվազեցնում է էներգիայի ծախսերը, խողովակաշարերի մաշումը և շրջապատող օդի աղտոտումը, ներդրվել է ԽՍՀՄ ավելի քան 80 արդյունաբերական ձեռնարկություններում։

1978-1988 թվականներին մշակվել և փոքրածավալ տեղակայանքներով ստեղծվել են արդյունաբերական թափոններից էկոլոգիապես մաքուր հակակոռոզիոն նյութերի ստացման տեխնոլոգիաներ (Կ. Թահմագյան, Հ. Ջանիկյան)։ Մշակվել և արտադրության մեջ ներդրվել են ծանր մետաղների իոններ (Cr⁶⁺, Cr³⁺, Cu²⁺, Cd²⁺, Ni²⁺ և այլն), նավթանյութեր, օրգանական ներկեր պարունակող հոսքաջրերի մաքրման տեխնոլոգիաներ (Կ. Թահմազյան, Գ. Վարդերեսյան, Գ. Այվազյան)։ Բնական հումքի (հիմնականում՝ պեռլիտի) հիմքի վրա մշակվել և ՀԱԷԿ-ում ներդրվել է ռադիոնուկլիդներով և նավթամթերքով աղտոտված հոսքաջրերի մաքրման կլանիչ, որը փոխարինել է թանկարժեք ակտիվացրած ածխին (Գ. Վարդերեսյան՝ ԱՄՆ-ի Կենսագրության ինստիտուտի 2009 թվականի Ոսկե մեդալ, Մ. Սիրականյան)։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստան հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։