Jump to content

Ջոն Պլանտագենետ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ջոն Պլանտագենետ
Ծնվել է՝դեկտեմբերի 24, 1166
ԾննդավայրԲեոմոնտ պալատ, Օքսֆորդշիր, Անգլիա
Մահացել է՝հոկտեմբերի 19, 1216 (49 տարեկան) բնական մահով
Վախճանի վայրNewark Castle, Newark, Newark and Sherwood, Նոթինգհեմշիր, Նոթթինգեմշիր, Անգլիա
Worcester Cathedral
Երկիր Անգլիայի թագավորություն
ՏոհմHouse of Anjou?
միապետ
ՀայրՀենրի II Պլանտագենետ[1]
ՄայրԱլիենորա Ակվիտանացի[1]
ԵրեխաներՀենրի III[1], Richard, 1st Earl of Cornwall?[1], Joan of England?[1], Իզաբելա Անգլուհի[1], Eleanor of Leicester?[1], Joan, Lady of Wales?, Richard FitzRoy?[2][1], Oliver fitz Regis?[2], Osbert Gifford?[2], Geoffrey FitzRoy?[2], John FitzJohn?[2], Odo FitzRoy?[2], Ivo (?)?[2], Henry (?)?[2], Richard of Wallingford?[2], Matilda of Barking?[2], Isabella la Blanche?[2] և Joan (?)?[2]

Ջոն Պլանտագենետ (անգլ.՝ John, դեկտեմբերի 24, 1166, Բեոմոնտ պալատ, Օքսֆորդշիր, Անգլիա - հոկտեմբերի 19, 1216, Newark Castle, Newark, Newark and Sherwood, Նոթինգհեմշիր, Նոթթինգեմշիր, Անգլիա), Անգլիայի թագավոր 1199 թվականից մինչև իր մահը՝ 1216 թվականը։ Նա կորցրել է Նորմանդիայի դքսությունը և իր մյուս ֆրանսիական հողերի մեծ մասը Ֆրանսիայի թագավոր Ֆիլիպ II-ի պատճառով, որի հետևանքով փլուզվել է Անժևինյան կայսրությունը և դա նպաստել է ֆրանսիական Կապետյան դինաստիայի իշխանության հետագա աճին 13-րդ դարում։ Ջոնի թագավորության վերջում բարոնական ապստամբությունը հանգեցրել է Ազատությունների մեծ խարտիայի կնքմանը, փաստաթուղթ, որը համարվում էր Միացյալ Թագավորության սահմանադրության էվոլյուցիայի վաղ քայլ։

Ջոնը Անգլիայի թագավոր Հենրի II-ի և Ակվիտանիայի դքսուհի Էլեանորայի կրտսեր որդին էր։ Նա ստացել է Ջոն Լաքլենդ մականունը (նորմանդական ֆրանսերենում՝ Jean sans Terre), քանի որ չէր ակնկալվում, որ նա զգալի հողեր կժառանգեր[3]։ Նա դարձավ Հենրիի սիրելի զավակը 1173–1174 թվականներին թագավորի դեմ նրա եղբայրների՝ Հենրի երիտասարդ թագավորի, Ռիչարդի և Ջեֆրիի անհաջող ապստամբությունից հետո։ Ջոնը նշանակվեց Իռլանդիայի լորդ 1177 թվականին և ստացավ հողեր Անգլիայում և մայրցամաքում։ Նա անհաջող փորձ արեց ապստամբել իր եղբոր՝ Ռիչարդ թագավորի թագավորական ադմինիստրատորների դեմ, մինչ Ռիչարդը մասնակցում էր Խաչակրաց Երրորդ արշավանքին, բայց նա թագավոր հռչակվեց այն բանից հետո, երբ Ռիչարդը մահացավ 1199 թվականին։ Նա 1200թ. Լե Գուլեի հաշտության պայմանագրով համաձայնության եկավ ֆրանսիայի թագավոր Ֆիլիպ II-ի հետ ճանաչելու իր տիրապետությունը Անժևինների հողերի վրա։

Երբ 1202 թվականին կրկին պատերազմ սկսվեց Ֆրանսիայի հետ, Ջոնը հասավ վաղ հաղթանակների, սակայն ռազմական ռեսուրսների պակասը և նրա վերաբերմունքը Նորմանի, Բրետոնի և Անժուի ազնվականների նկատմամբ հանգեցրին նրա կայսրության փլուզմանը հյուսիսային Ֆրանսիայում 1204 թվականին։ Նա անցկացրեց հաջորդ տասնամյակի մեծ մասը՝ փորձելով վերականգնել այդ հողերը՝ հավաքելով հսկայական եկամուտներ, բարեփոխելով իր զինված ուժերը և վերականգնելով մայրցամաքային դաշինքները։ Նրա դատաիրավական բարեփոխումները երկարատև ազդեցություն ունեցան անգլիական ընդհանուր իրավունքի համակարգի վրա, ինչպես նաև ապահովեցին լրացուցիչ եկամուտ:Հռոմի Իննոկենտիոս III-ի հետ վեճը հանգեցրեց Ջոնի արտաքսմանը 1209 թվականին, վեճը նա վերջնականապես հարթեց 1213 թվականին։ 1214 թվականին Ֆիլիպին հաղթելու Ջոնի փորձը ձախողվեց Բուվինի ճակատամարտում Ջոնի դաշնակիցների նկատմամբ ֆրանսիական հաղթանակի պատճառով։ Երբ նա վերադարձավ Անգլիա, Ջոնը բախվեց իր բարոններից շատերի ապստամբությանը, որոնք դժգոհ էին նրա ֆինանսական քաղաքականությունից և Անգլիայի ամենահզոր ազնվականներից շատերի հանդեպ նրա վերաբերմունքից։ Ազատությունների մեծ խարտիան կազմվեց որպես խաղաղության պայմանագիր Ջոնի և բարոնների միջև և համաձայնեցվեց 1215 թվականին։ Այնուամենայնիվ, կողմերից ոչ մեկը չկատարեց իր պայմանները, և կարճ ժամանակ անց սկսվեց քաղաքացիական պատերազմը, բարոններին օգնեց Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս VIII-ը:Շուտով այն մտավ փակուղի։ Ջոնը մահացավ 1216 թվականի արևելյան Անգլիայում արշավի ժամանակ վարակվելով դիզենտերիայով։ Նրա որդու՝ Հենրի III-ի կողմնակիցները հաջորդ տարի հաղթանակ տարան Լուի թագավորի և ապստամբ բարոնների նկատմամբ։

Ժամանակակից մատենագիրները հիմնականում քննադատում էին Ջոնին որպես թագավոր, և նրա գահակալումը 16-րդ դարից սկսած զգալի բանավեճերի և պատմաբանների պարբերական վերանայման առարկա է դարձել։ Պատմաբան Ջիմ Բրեդբերին ամփոփել է ներկայիս պատմական կարծիքը Ջոնի դրական հատկությունների մասին՝ նկատելով, որ Ջոնն այսօր սովորաբար համարվում է «աշխատասեր ադմինիստրատոր, կարող մարդ, կարող գեներալ»[4]։ Այնուամենայնիվ, ժամանակակից պատմաբանները համաձայն են, որ նա նաև բազմաթիվ թերություններ ուներ որպես թագավոր, ներառյալ այն, ինչ պատմաբան Ռալֆ Թերները նկարագրում է որպես «անճաշակ, նույնիսկ վտանգավոր անհատականության գծեր», ինչպիսիք են մանրամտությունը, չարամտությունը և դաժանությունը[5]։ Այս բացասական հատկությունները լայնածավալ նյութ էին ապահովում վիկտորիանական դարաշրջանի գեղարվեստական գրողների համար, և Ջոնը շարունակում է մնալ արևմտյան ժողովրդական մշակույթի մեջ կրկնվող կերպար՝ հիմնականում որպես Ռոբին Հուդի բանահյուսության չարագործ։

Վաղ կյանք (1166–1189)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մանկությունը և Անժևինի ժառանգությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջոնը ծնվել է 1166 թվականի դեկտեմբերի 24-ին[6]։ Նրա հայրը՝ Անգլիայի թագավոր Հենրի II-ը, ժառանգել էր զգալի տարածքներ Ատլանտյան ծովի երկայնքով՝ Անժու, Նորմանդիա և Անգլիա, և ընդլայնեց իր կայսրությունը՝ նվաճելով Բրետտանին[7]։ Ջոնի մայրը Էլեոնորան էր՝ Ակվիտանիայի հզոր դքսուհին, ով հավակնում էր հարավային Ֆրանսիայի Թուլուզին և Օվերնին և Ֆրանսիայի թագավոր Լուի VII-ի նախկին կինն էր[7]։ Հենրիի և Էլեանորայի տարածքները ձևավորեցին Անժևինների կայսրությունը, որը առաջացել էր Հենրիի հայրական տիտղոսից՝ որպես Անժուի կոմս և, ավելի կոնկրետ, նրա նստավայրից Անժերում։ Կայսրությունը, սակայն, իր էությամբ փխրուն էր․ Թեև բոլոր երկրները հպատակ էին Հենրիին, տարբեր մասերից յուրաքանչյուրն ուներ իրենց պատմությունը, ավանդույթները և կառավարման կառույցները[8]։ Երբ մեկը Անժուի և Ակվիտանիայի միջով շարժվում էր դեպի հարավ, Հենրիի իշխանության չափը գավառներում զգալիորեն նվազում էր՝ հազիվ թե բոլորովին նմանվելով կայսրության ժամանակակից հայեցակարգին:Որոշ ավանդական կապեր կայսրության մասերի միջև, ինչպիսիք են Նորմանդիան և Անգլիան, ժամանակի ընթացքում դանդաղորեն լուծարվում էին[9]։ Հենրիի վերջնական մահից հետո կայսրության ապագան ապահով չէր. թեև առաջնահերթության սովորույթը, որի համաձայն ավագ որդին ժառանգում էր իր հոր հողերը, կամաց-կամաց ավելի լայն տարածում էր ստանում Եվրոպայում, այն ավելի քիչ տարածված էր Անգլիայի նորմանդական թագավորների շրջանում[10]։ Շատերը հավատում էին, որ Հենրին կբաժանի կայսրությունը՝ յուրաքանչյուր որդուն տալով զգալի բաժին և հուսալով, որ իր երեխաները կշարունակեն միասին գործելլ որպես դաշնակիցներ նրա մահից հետո[11]։ Ամբողջացնելով իրավիճակը, Անժևինի կայսրության մեծ մասը Հենրին տիրապետում էր միայն որպես Ֆրանսիայի թագավորի վասալ, որը պատկանում էր Կապետների տան հակառակորդ գծին:Հենրին հաճախ դաշնակցում էր Սրբազան Հռոմեական կայսրի հետ Ֆրանսիայի դեմ՝ ֆեոդալական հարաբերությունները դարձնելով ավելի դժվար[12]։

Իր ծնվելուց կարճ ժամանակ անց, Ջոնն Էլեանորայի կողմից հանձնվեց դայակի խնամքին,ինչն ավանդական սովորույթ էր միջնադարյան ազնվական ընտանիքների համար[13]։ Այնուհետև Էլեանորան մեկնեց Պուատիե՝ Ակվիտանիայի մայրաքաղաք, և ուղարկեց Ջոնին և նրա քրոջը՝ Ջոանին հյուսիս՝ Ֆոնտևրո աբբայություն[14]։ Հնարավոր է՝ դա արվել է նրա կրտսեր որդուն, առանց ակնհայտ ժառանգության, դեպի ապագա եկեղեցական կարիերա առաջնորդելու նպատակով[13]։ Էլեանորան անցկացրեց հաջորդ մի քանի տարիները՝ դավադրություն կազմակերպելով Հենրիի դեմ, այսպիսով ծնողներից ոչ մեկը դեր չի խաղացել Ջոնի շատ վաղ կյանքում[13]։ Հավանաբար, Ջոնին, ինչպես իր եղբայրներին, նշանակել էին մագիստրոս, երբ նա գտնվում էր Ֆոնտևրոյում, ուսուցիչ, ով պատասխանատու էր իր վաղ կրթության համար և ղեկավարում էր իր անմիջական տան ծառաներին։ Ավելի ուշ Ջոնին դասավանդում էր Ռանուլֆ դե Գլանվիլը՝ անգլիացի առաջատար խնամակալ[15]։ Ջոնը որոշ ժամանակ ապրեց իր ավագ եղբոր՝ Հենրի Երիտասարդ թագավորի ընտանիքում, որտեղ էլ, հավանաբար, ստացել էր որսի և ռազմական հմտությունների ուսուցում[14]։

Ջոնը մեծացավ մոտ 1,65 մ հասակով, համեմատաբար ցածրահասակ, «հզոր, տակառի կրծքավանդակով» և մուգ կարմիր մազերով։ Նա ժամանակակիցներից նման էր Պուատուի բնակչի[16]։ Ջոնը հաճույքով կարդում էր և, այդ ժամանակաշրջանի համար անսովոր կերպով, ստեղծեց գրքերի շրջիկ գրադարան[17]։ Նա սիրում էր ազարտային խաղեր, մասնավորապես՝ նարդի, և եռանդուն որսորդ էր, նույնիսկ միջնադարյան չափանիշներով[18]։ Նա սիրում էր երաժշտություն, բայց ոչ երգեր[19]։ Ջոնը կարող էր դառնալ «գոհարների գիտակ», ստեղծելով մեծ հավաքածու բայց հայտնի դարձավ իր ճոխ հագուստով, ինչպես նաև, ըստ ֆրանսիացի մատենագիրների, վատ գինու հանդեպ իր սիրով[20]։ Երբ Ջոնը մեծացավ, նա հայտնի դարձավ երբեմն «հանճարեղ, սրամիտ, առատաձեռն և հյուրընկալ» լինելու համար; այլ պահերին նա կարող էր խանդոտ լինել, չափազանց զգայուն և հակված լինել կատաղության նոպաների՝ «կծելով և կրծելով իր մատները» զայրույթից[21][nb 1]։

Վաղ կյանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
An illuminated manuscript, showing Henry and Aquitaine sat on thrones, accompanied by two staff. Two elaborate birds form a canopy over the pair of rulers.
Ջոնի ծնողները՝ Հենրի II-ը և Էլեանորան

Ջոնի վաղ տարիներին Հենրին փորձեց լուծել իր իրավահաջորդության հարցը։ Հենրի երիտասարդ թագավորը թագադրվել էր Անգլիայի թագավոր 1170 թվականին, սակայն նրան հոր կողմից ոչ մի պաշտոնական լիազորություն չէր տրվել։ Նրան խոստացել էին նաև Նորմանդիան և Անժուն որպես իր ապագա ժառանգության մաս։ Նրա եղբայր Ռիչարդը պետք է նշանակվեր Պուատուի կոմս՝ Աքվիտանիայի վերահսկողությամբ, մինչդեռ նրա եղբայր Ջեֆրին պետք է դառնար Բրետանի դուքսը[22]։ Այդ ժամանակ անհավանական էր թվում, որ Ջոնը երբևէ զգալի հողեր կժառանգեր, և հայրը կատակով նրան «Անհող» մականունը տվեց[23]։

Հենրի II-ը ցանկանում էր ապահովել Ակվիտանիայի հարավային սահմանները և որոշեց իր կրտսեր որդուն նշանել Ալաիսի հետ՝ Համբերտ III Սավոյացու դստեր և ժառանգորդուհու հետ[24]։ Որպես այս պայմանագրի մաս, Ջոնին խոստացան ապագա ժառանգություն Սավոյին, Պիեմոնտին, Մորինին և կոմս Համբերտի մյուս ունեցվածքները[24]։ Պոտենցիալ ամուսնության դաշինքում իր մասնակցության համար Հենրի II-ը Ջոնի անունով փոխանցեց Չինոն, Լուդուն և Միրեբո ամրոցները։ Քանի որ Ջոնն ընդամենը հինգ տարեկան էր, նրա հայրը կշարունակեր վերահսկել դրանք գործնական նպատակներով[24]:Սա չտպավորեց Հենրի ավագին; չնայած նրան դեռևս պետք է տրվեր իր նոր թագավորության որևէ ամրոցի հսկողություն, դրանք փաստորեն նրա ապագա սեփականությունն էին և հանձնվել էին առանց խորհրդակցության[24]։ Ալեյսը ճանապարհորդեց Ալպերով և միացավ Հենրի II-ի արքունիքին, բայց նա մահացավ նախքան Ջոնի հետ ամուսնանալը, ինչը արքայազնին ևս մեկ անգամ թողեց առանց ժառանգության[24]։

1173 թվականին Ջոնի ավագ եղբայրները, Էլեանորայի աջակցությամբ, ապստամբեցին Հենրիի դեմ՝ 1173-1174 թվականների կարճատև ապստամբության ժամանակ։ Նյարդայնանալով իր ստորադաս դիրքից և ավելի ու ավելի անհանգստանալով, որ Ջոնին կարող են լրացուցիչ հողեր և ամրոցներ տրամադրել իր հաշվին[22] Հենրի Երիտասարդ թագավորը մեկնեց Փարիզ և դաշնակցեց Լյուդովիկոս VII-ի հետ[25]։ Էլեանորան, զայրացած իր ամուսնու մշտական միջամտությունից Ակվիտանիայում, խրախուսեց Ռիչարդին և Ջեֆրիին միանալ իրենց եղբորը՝ Հենրիին Փարիզում[25]։ Հենրի II-ը հաղթեց իր որդիների կոալիցիային, և առատաձեռն գտնվեց նրանց հանդեպ Մոնլուիում խաղաղ կարգավորման համաձայնություն տալով[24]։ Հենրի Երիտասարդ թագավորին թույլ տրվեց լայնորեն ճանապարհորդել Եվրոպայում իր ասպետների ընտանիքի հետ, Ռիչարդին վերադարձրեցին Ակվիտանիան, իսկ Ջեֆրիին թույլ տվեցին վերադառնալ Բրետանի[26], միայն Էլեանորան բանտարկվեց ապստամբության մեջ իր դերի համար։

Ջոնն անցկացրել էր հակամարտությունը՝ ճանապարհորդելով իր հոր կողքին, և նրան տրվել էր լայնածավալ ունեցվածք Անժևինի կայսրությունում՝ որպես Մոնլուի բնակավայրի մաս։ Այդ ժամանակվանից դիտորդների մեծամասնությունը Ջոնին համարում էր Հենրի II-ի սիրելի զավակը, թեև նա ամենահեռավորն էր թագավորական ժառանգության առումով[24]։ Հենրի II-ը սկսեց ավելի շատ հողեր գտնել Ջոնի համար, հիմնականում տարբեր ազնվականների հաշվին։ 1175 թվականին նա յուրացրել է հանգուցյալ Կոռնուոլի կոմսի կալվածքները և դրանք տվել Ջոնին[24]։ Հաջորդ տարի Հենրին ժառանգությունից զրկեց Իզաբելլա Գլոսթերցի քույրերին, հակառակ օրինական սովորույթին, և Ջոնին նշանեց այժմ չափազանց հարուստ Իզաբելլայի հետ[27]։ 1177 թվականին Օքսֆորդի խորհրդում Հենրին պաշտոնանկ արեց Ուիլյամ Ֆից Ալդելմին որպես Իռլանդիայի տիրակալ և նրան փոխարինեց տասնամյա Ջոնով[27]։

An illuminated diagram showing Henry II and the heads of his children; coloured lines connect the two to show the lineal descent
13-րդ դարի Հենրի II-ի և նրա օրինական երեխաների պատկերը, ձախից աջ՝ Ուիլյամ, Հենրի, Ռիչարդ, Մաթիլդա, Ջեֆրի, Էլեանորա, Ջոան և Ջոն

Հենրի ավագ թագավորը 1183 թվականին կարճ պատերազմ է մղել իր եղբոր՝ Ռիչարդի հետ՝ Անգլիայի, Նորմանդիայի և Ակվիտանիայի կարգավիճակի համար[27]։ Հենրի II-ը աջակցեց Ռիչարդին, իսկ Հենրի ավագ թագավորը մահացավ դիզենտերիայից քարոզարշավի ավարտին[27]։ Երբ իր հիմնական ժառանգը մահացավ, Հենրին վերադասավորեց ժառանգության պլանները։ Ռիչարդը պետք է նշանակվեր Անգլիայի թագավոր, թեև առանց որևէ փաստացի իշխանության մինչև իր հոր մահը, Ջեֆրին կպահպաներ Բրետանին իսկ Ջոնն այժմ Ռիչարդի փոխարեն կդառնար Ակվիտանիայի դուքս[27]։ Ռիչարդը հրաժարվեց հանձնել Ակվիտանիան[27]։ Հենրի II-ը բարկացավ և հրամայեց Ջոնին՝ Ջեֆրիի օգնությամբ, արշավել դեպի հարավ և ուժով հետ վերցնել դքսությունը[27]։ Նրանք հարձակվեցին Պուատիե մայրաքաղաքի վրա, իսկ Ռիչարդը պատասխանեց՝ հարձակվելով Բրետանի վրա[27]։ Պատերազմն ավարտվեց փակուղիով և լարված ընտանեկան հաշտեցմամբ Անգլիայում 1184 թվականի վերջին[27]։

1185 թվականին Ջոնը կատարեց իր առաջին այցը Իռլանդիա՝ 300 ասպետների և ադմինիստրատորների թիմի ուղեկցությամբ[28]։ Հենրին փորձել էր Ջոնին պաշտոնապես հռչակել Իռլանդիայի թագավոր, սակայն Պապ Լյուսիոս III-ը չհամաձայնեց[28]։ Ջոնի կառավարման առաջին շրջանը Իռլանդիայում հաջողություն չունեցավ։ Իռլանդիան միայն վերջերս էր նվաճվել անգլո-նորմանդական ուժերի կողմից, և լարվածությունը դեռևս տիրում էր Հենրի II-ի, նոր վերաբնակիչների և գոյություն ունեցող բնակիչների միջև[29]։ Ջոնը վիրավորեց տեղական Իռլանդիայի կառավարիչներին՝ ծաղրելով նրանց աննորաձև երկար մորուքները, չկարողացավ դաշնակիցներ ձեռք բերել անգլո-նորմանդական վերաբնակիչների միջև, սկսեց ռազմական դիրքերը կորցնել իռլանդացիների դեմ և վերջապես վերադարձավ Անգլիա տարվա վերջին՝ մեղադրելով փոխարքային՝ Հյուին[29]։

Խնդիրները Ջոնի ընտանիքում շարունակում էին աճել։ Նրա ավագ եղբայր Ջեֆրին մահացել է 1186 թվականին տեղի ունեցած մրցաշարի ժամանակ՝ թողնելով հետմահու որդուն՝ Արթուրին, և ավագ դստերը՝ Էլեանորային[30]։ Ջեֆրիի մահը Ջոնին մի փոքր ավելի մոտեցրեց Անգլիայի գահին[30]։ Անորոշությունը, թե ինչ կլինի Հենրիի մահից հետո, շարունակում էր աճել։ Ռիչարդը ցանկանում էր միանալ նոր խաչակրաց արշավանքին և մտահոգված էր, որ մինչ նա բացակայում էր, Հենրին կնշանակի Ջոնին իր պաշտոնական հետնորդ[31]։

Ռիչարդը սկսեց քննարկումները 1187 թվականին Փարիզում Ֆիլիպ II-ի հետ հնարավոր դաշինքի մասին, իսկ հաջորդ տարի Ռիչարդը հարգանքի տուրք մատուցեց Ֆիլիպին՝ Հենրիի դեմ պատերազմին աջակցելու դիմաց[32]։ Ռիչարդն ու Ֆիլիպը համատեղ արշավեցին Հենրիի դեմ, և 1189 թվականի ամռանը թագավորը հաշտություն կնքեց՝ խոստանալով Ռիչարդին ժառանգություն[33]։ Ջոնը սկզբում հավատարիմ մնաց իր հորը, բայց փոխեց կողմը, երբ թվաց, որ Ռիչարդը կհաղթի[33]։ Կարճ ժամանակ անց Հենրին մահացավ[33]։

Ռիչարդի գահակալությունը (1189–1199)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A picture showing King Richard sat beside King Philip II, the latter is receiving a key from two Arabs; a castle, presumably Acre, can be seen in the top right of the picture.
Ռիչարդ I (ձախից) և Ֆիլիպ II Օգոստոսը Ակրեում՝ խաչակրաց երրորդ արշավանքի ժամանակ

Երբ Ռիչարդը դարձավ թագավոր 1189 թվականի սեպտեմբերին, նա արդեն հայտարարել էր խաչակրաց երրորդ արշավանքին միանալու իր մտադրության մասին[33]։ Նա ձեռնամուխ եղավ այս արշավախմբի համար պահանջվող հսկայական գումարների հավաքագրմանը հողերի, տիտղոսների և նշանակումների միջոցով, և փորձեց ապահովել այն, որ իր կայսրությունից հեռու գտնվելիս ապստամբություն չբարձրանա[34]։ Ջոնը դարձավ Մորթենի կոմս, ամուսնացավ հարուստ Իզաբելլա Գլոսթերի հետ և նրան արժեքավոր հողեր տվեցին Լանկաստերում և Կորնուոլում, Դերբիում, Դևոնում, Դորսեթում, Նոթինգհեմում և Սոմերսեթում, բոլորը՝ նպատակ ունենալով գնել իր հավատարմությունը Ռիչարդի մինչ թագավորը խաչակրաց արշավանքի մեջ էր[35]։ Ռիչարդը պահպանեց թագավորական հսկողությունը այս կոմսությունների առանցքային ամրոցների վրա՝ դրանով իսկ թույլ չտալով Ջոնին չափազանց մեծ ռազմական և քաղաքական ուժ կուտակել։ Թագավորը իր ժառանգորդ անվանեց իր չորսամյա եղբորորդուն՝ Արթուրին[36]։ Դրա դիմաց Ջոնը խոստացավ չայցելել Անգլիա հաջորդ երեք տարիների ընթացքում՝ այդպիսով Ռիչարդին տեսականորեն բավարար ժամանակ տալով հաջող խաչակրաց արշավանք անցկացնելու և Լևանտից վերադառնալու համար՝ չվախենալով, որ Ջոնը կտիրանա իշխանությունը[37]։ Ռիչարդը թողեց քաղաքական իշխանությունը Անգլիայում՝ արդարադատության պաշտոնը, միասնաբար եպիսկոպոս Հյու դե Պուիզետի և Ուիլյամ դե Մանդեվիլի՝ Էսեքսի 3-րդ կոմսի ձեռքում, և իր կանցլեր դարձրեց Ուիլյամ Լոնգշամպին՝ Էլիի եպիսկոպոսին[38]։ Մանդևիլն անմիջապես մահացավ, և Լոնգշամպը Պուիսետի հետ ստանձնեց համատեղ դատավորի պաշտոնը, ինչը կապահովեր ոչ այնքան բավարար գործընկերություն[37]։ Էլեանորան՝ թագուհի մայրը, համոզեց Ռիչարդին թույլատրել Ջոնին Անգլիա մտնել իր բացակայության դեպքում[37]։

Անգլիայում քաղաքական իրավիճակը արագորեն սկսեց վատթարանալ։ Լոնգշամպը հրաժարվեց աշխատել Պուիզետի հետ և դարձավ ոչ ժողովրդական անգլիական ազնվականության և հոգևորականների կողմից[39]։ Ջոնն օգտվեց այս իրավիճակից՝ իրեն ներկայացնելով որպես այլընտրանքային կառավարիչ իր սեփական արքայական արքունիքով, լրացնելով իր դատավորի, կանցլերի և թագավորական այլ պաշտոնները, և ուրախ էր, որ իրեն ներկայացնում էին որպես այլընտրանքային ռեգենտ, և, հնարավոր է, հաջորդ թագավոր[40]:Ջոնի և Լոնգշեմի միջև զինված հակամարտություն սկսվեց, և 1191 թվականի հոկտեմբերին Լոնգշեմը մեկուսացվեց Լոնդոնի աշտարակում, որտեղ Ջոնը վերահսկում էր Լոնդոն քաղաքը՝ շնորհիվ այն խոստումների, որ Ջոնը տվել էր քաղաքացիներին՝ Ռիչարդի ենթադրյալ ժառանգորդ ճանաչվելու դիմաց[41]։ Այս պահից Ռուանի արքեպիսկոպոս Ուոլթեր Կոուտանսը վերադարձավ Անգլիա՝ ուղարկված Ռիչարդի կողմից, կարգը վերականգնելու համար[42]։ Ջոնի դիրքը խաթարվեց Ուոլթերի հարաբերական հանրաճանաչությունից և այն լուրերից, որ Ռիչարդն ամուսնացել է Կիպրոսում գտնվելու ժամանակ, ինչը մեծացրեց հավանականությունը, որ Ռիչարդն օրինական երեխաներ և ժառանգներ կունենա[43]։

An illuminated picture of King John riding a white horse and accompanied by four hounds. The king is chasing a stag, and several rabbits can be seen at the bottom of the picture.
Ջոնը եղնիկի որսի ժամանակ

Քաղաքական թոհուբոհը շարունակվեց։ Ջոնը սկսեց դաշինք փնտրել Ֆրանսիայի թագավոր Ֆիլիպ II-ի հետ, որը վերադարձել էր 1191 թվականի վերջին խաչակրաց արշավանքից։ Ջոնը հույս ուներ ձեռք բերել Նորմանդիան, Անժուն և Ռիչարդի կողմից տիրող Ֆրանսիայի մյուս հողերը՝ Ֆիլիպի հետ դաշնակցելու դիմաց[43]։ Ջոնի մայրն այդ ընթացքում համոզում էր նրան դաշինք չկազմել[43]։ Լոնգշամպը, ով հեռացել էր Անգլիայից Ուոլթերի միջամտությունից հետո, այժմ վերադարձել էր և պնդում էր, որ սխալմամբ է հեռացել դատավորի պաշտոնից[44]։ Ջոնը միջամտեց՝ ճնշելով Լոնգշամպի պահանջները թագավորական վարչակազմի կողմից աջակցության խոստումների դիմաց, ներառելով գահաժառանգի իր դիրքի վերահաստատումը[44]։ Երբ Ռիչարդը դեռ չէր վերադարձել խաչակրաց արշավանքից, Ջոնը սկսեց պնդել, որ իր եղբայրը մահացել է կամ այլ կերպ ընդմիշտ կորել[44]։ Ռիչարդը, փաստորեն, գերի էր ընկել 1192 թվականի Սուրբ Ծնունդից առաջ, երբ Անգլիա էր գնում Ավստրիայի դուքս Լեոպոլդ V-ի հետ և հանձնվեց կայսր Հենրիխ VI-ին, որը նրան պահեց փրկագին ստանալու նպատակով[44]։ Ջոնն, օգտվելով առույթից, գնաց Փարիզ, որտեղ դաշինք կնքեց Ֆիլիպի հետ։ Նա համաձայնվեց թողնել իր կնոջը՝ Իզաբելլա Գլոսթերին, և ամուսնանալ Ֆիլիպի քրոջ՝ Ալիսի հետ՝ Ֆիլիպի աջակցության դիմաց[45]։ Անգլիայում կռիվներ սկսվեցին Ռիչարդին հավատարիմ ուժերի և Ջոնի կողմից հավաքված ուժերի միջև[45]։ Ջոնի ռազմական դիրքը թույլ էր, և նա համաձայնվեց զինադադարի։ 1194 թվականի սկզբին թագավորը վերջապես վերադարձավ Անգլիա, և Ջոնի մնացած ուժերը հանձնվեցին[46]։ Ջոնը նահանջեց Նորմանդիա, որտեղ Ռիչարդը վերջապես գտավ նրան նույն տարվա վերջին[46]։ Ռիչարդը հայտարարեց, որ Ջոնը, չնայած 27 տարեկան էր, պարզապես «երեխա էր, ով չար խորհրդատուներ է ունեցել» և ներեց նրան, բայց խլեց իր հողերը, բացառությամբ Իռլանդիայի[47]։

Ռիչարդի կառավարման մնացած տարիներին Ջոնը հավատարմորեն աջակցում էր իր եղբորը[48]։ Ռիչարդի քաղաքականությունը մայրցամաքում այն էր, որ փորձում էր կայուն, սահմանափակ արշավների միջոցով վերականգնել ամրոցները, որոնք նա կորցրել էր Ֆիլիպ II-ի խաչակրաց արշավանքի ժամանակ:Նա դաշնակցեց Ֆլանդրիայի, Բուլոնի և Սրբազան Հռոմեական կայսրության առաջնորդների հետ՝ Գերմանիայի Ֆիլիպ թագավորի վրա ճնշում գործադրելու համար[49]։ 1195 թվականին Ջոնը հաջողությամբ իրականացրեց Էվրե ամրոցի հանկարծակի հարձակումը և պաշարումը, և այնուհետև կառավարեց Նորմանդիայի պաշտպանությունը Ֆիլիպի դեմ[48]։ Հաջորդ տարի Ջոնը գրավեց Գամաշ քաղաքը և գլխավորեց արշավախումբը Փարիզից 50 մղոն (80 կմ) հեռավորության վրա՝ առևանգելով Բովեի եպիսկոպոսին[48]։ Այս ծառայության դիմաց Ռիչարդը հետ քաշեց իր չարակամությունը Ջոնի նկատմամբ, վերադարձրեց նրան Գլոսթերշիր կոմսությունը և դարձրեց Մորթեյնի կոմս[48]։

Վաղ գահակալություն (1199–1204)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գահակալում, 1199

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A photograph of a tall grey castle, with a taller keep visible beyond the main walls.
Գայլարդ;Ամրոցի կորուստը կործանարար կլիներ Նորմանդիայում Ջոնի ռազմական դիրքի համար

1199 թվականի ապրիլի 6-ին Ռիչարդի մահից հետո Անժևինի գահի երկու հավանական հավակնորդներ կային։ Ջոնը, ում պահանջը հիմնված էր Հենրի II-ի միակ ողջ մնացած որդին լինելու վրա, և երիտասարդ Արթուր I-ը Բրետանից, ով հավակնում էր որպես Ջոնի ավագ եղբոր՝ Ջեֆրիի որդին[50]։ Ռիչարդն, ըստ երևույթին, սկսել է ճանաչել Ջոնին որպես իր ենթադրյալ ժառանգորդ նրա մահից առաջ վերջին տարիներին, բայց հարցը հստակ չէր, և միջնադարյան օրենքը քիչ ցուցումներ էր տալիս, թե ինչպես պետք է որոշվեն մրցակցային պահանջները[51]։ Երբ նորմանդական օրենքը պաշտպանում էր Ջոնին որպես Հենրի II-ի միակ ողջ մնացած որդի, իսկ Անժևինի օրենքը, որը հավանություն էր տալիս Արթուրին որպես Հենրիի ավագ որդու միակ որդի, գործն արագորեն վերածվում էր բաց հակամարտությունների[10]։ Ջոնին աջակցում էր անգլիական և նորմանդական ազնվականության մեծ մասը և նա թագադրվեց Վեստմինսթերյան աբբայությունում՝ իր մոր՝ Էլեանորայի աջակցությամբ:Արթուրին աջակցում էին Բրետոնի, Մենի և Անժուի ազնվականների մեծամասնությունը և նա ստացավ Ֆիլիպ II-ի աջակցությունը, ով հավատարիմ մնաց մայրցամաքի Անժևինների տարածքները բաժանելուն[52]։ Քանի որ Արթուրի բանակը ձգվում էր Լուարի հովտից դեպի Անջեր, իսկ Ֆիլիպի ուժերը հովտով շարժվում էին դեպի Տուր, Ջոնի մայրցամաքային կայսրությունը երկու մասի բաժանվելու վտանգի առջև էր[53]։

Պատերազմը Նորմանդիայում այն ժամանակ ձևավորվեց ամրոցների պաշտպանական ներուժի և արշավների անցկացման աճող ծախսերի պատճառով[54]։ Նորմանդական սահմանները սահմանափակ բնական պաշտպանություն ունեին, բայց մեծապես ամրացված էին ամրոցներով, ինչպիսինն էր Շատո Գայարդը, ռազմավարական կետերում, որոնք կառուցվել և պահպանվել էին զգալի ծախսերով[55]։ Հրամանատարի համար դժվար էր առաջ շարժվել դեպի թարմ տարածքներ՝ առանց ապահովելու իր կապի գծերը՝ գրավելով այդ ամրությունները, ինչը դանդաղեցնում էր ցանկացած հարձակման առաջընթացը[56]։ Այդ ժամանակաշրջանի բանակները կարող էին ձևավորվել ինչպես ֆեոդալական, այնպես էլ վարձկան ուժերից[57]։ Ֆեոդալական տուրքերը կարող էին բարձրացվել միայն որոշակի ժամանակով, նախքան նրանց տուն վերադառնալը, ինչը ստիպեց դադարեցնել արշավը։ Վարձկան ուժերը, որոնք հաճախ կոչվում էին Բրաբանսոններ Բրաբանտի դքսության անունով, բայց իրականում հավաքագրված էին ամբողջ հյուսիսային Եվրոպայից, կարող էին գործել ամբողջ տարին և հրամանատարին տրամադրել ռազմավարական տարբերակներ՝ արշավ իրականացնելու համար, բայց արժեին շատ ավելին, քան համարժեք ֆեոդալական ուժերը[58]։ Արդյունքում, այդ ժամանակաշրջանի հրամանատարները գնալով ավելի շատ էին ներգրավում ավելի մեծ թվով վարձկանների[59]։

Իր թագադրումից հետո Ջոնը ռազմական ուժերով տեղափոխվեց հարավ՝ Ֆրանսիա և պաշտպանական դիրք ընդունեց արևելյան և հարավային Նորմանդիայի սահմանների երկայնքով[60]։ Երկու կողմերն էլ ընդհատեցին ապակողմնորոշիչ բանակցությունները նախքան պատերազմի վերսկսումը։ Ջոնի դիրքն այժմ ավելի ուժեղ էր՝ շնորհիվ այն հաստատման, որ կոմս Բալդուին IX Ֆլանդրացին և Ռենո Բուլոնացին թարմացրել էին հակաֆրանսիական դաշինքները, որոնք նախապես պայմանավորվել էին Ռիչարդի հետ[52]։ Անժուական հզոր ազնվական Ուիլյամ դե Ռոշին համոզեցին Արթուրից անցում կատարել Ջոնի կողմը։ Հանկարծ հավասարակշռությունը թվում էր, թե Ֆիլիպից և Արթուրից իջնում է Ջոնի օգտին[61]։ Կողմերից ոչ մեկը չէր ցանկանում շարունակել հակամարտությունը, և պապական զինադադարից հետո երկու առաջնորդները հանդիպեցին 1200 թվականի հունվարին՝ բանակցելու խաղաղության հնարավոր պայմանների շուրջ[61]։ Ջոնի տեսանկյունից, այն, ինչ տեղի ունեցավ, հնարավորություն էր կայունացնելու իր մայրցամաքային ունեցվածքի նկատմամբ վերահսկողությունը և Փարիզում Ֆիլիպի հետ կայուն խաղաղություն հաստատելու:Ջոնն ու Ֆիլիպը բանակցեցին 1200 թվականի մայիսին Լե Գուլեի պայմանագրի շուրջ։ Այս պայմանագրով Ֆիլիպը ճանաչեց Ջոնին որպես Ռիչարդի օրինական ժառանգորդ՝ կապված նրա ֆրանսիական ունեցվածքի հետ՝ ժամանակավորապես հրաժարվելով Արթուրի ավելի լայն պահանջներից[62][nb 2]։ Ջոնն իր հերթին հրաժարվեց Ռիչարդի նախկին քաղաքականությունից՝ Ֆիլիպին զսպելու Ֆլանդրիայի և Բուլոնի հետ դաշինքների միջոցով և ընդունեց Ֆիլիպի իրավունքը՝ որպես Ֆրանսիայում Ջոնի հողերի օրինական ֆեոդալ տիրակալ[63]։ Ջոնի քաղաքականությունը նրան բերեց «Փափուկ սուր» անհարգալից տիտղոսը որոշ անգլիացի մատենագիրների կողմից, ովքեր նրա վարքագիծը հակադրեցին իր ավելի ագրեսիվ եղբոր՝ Ռիչարդի հետ[64]։

Երկրորդ ամուսնությունը և հետևանքները, 1200–1202

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A photograph of a medieval tomb with a carving of Isabella on top. She is lying with her hands clasped, wearing a blue dress.

Նոր խաղաղությունը տևեց ընդամենը երկու տարի։ Պատերազմը վերսկսվեց այն բանից հետո, երբ 1200 թվականի օգոստոսին Ջոնը որոշեց ամուսնանալ Անգուլեմի Իզաբելլայի հետ:Կրկին ամուսնանալու համար Ջոնը նախ պետք է լքեր իր կնոջը՝ Իզաբելլային՝ Գլոսթերի կոմսուհուն։ Թագավորը դա արեց՝ պնդելով, որ նա չի կարողացել ստանալ անհրաժեշտ պապական իրավունքը՝ առաջին հերթին կոմսուհու հետ ամուսնանալու համար՝ որպես զարմիկ (Ջոնը չէր կարող օրինականորեն ամուսնանալ նրա հետ առանց դրա):Անհասկանալի է մնում, թե ինչու Ջոնն ընտրեց ամուսնանալ Անգուլեմի Իզաբելլայի հետ:Ժամանակակից մատենագիրները պնդում էին, որ Ջոնը խորապես սիրահարվել էր նրան,(Իզաբելլան Անգուլեմի ամուսնության ժամանակ կամ 12 կամ 14 տարեկան էր)[62]։ Մյուս կողմից, Անգումուսի հողերը, որոնք եկան նրա հետ, ռազմավարական նշանակություն ունեին Ջոնի համար։ Ամուսնանալով Իզաբելլայի հետ՝ Ջոնը ձեռք էր բերում առանցքային ցամաքային ճանապարհ Պուատուի և Գասկոնիայի միջև, ինչը զգալիորեն ամրապնդեց նրա տիրապետությունը Ակվիտանիայի վրա[65][nb 3]։

Իզաբելլան, սակայն, արդեն նշանված էր Լուսինյան Հյու IX-ի հետ՝ (Պուատու ազնվական ընտանիքի կարևոր անդամ և Ռաուլ I-ի եղբայր), ով հողեր ուներ Արևելյան Նորմանդիայի սահմանի երկայնքով[62]։ Ինչպես Ջոնը ռազմավարական օգուտներ էր քաղում Իզաբելլայի հետ ամուսնանալուց, այնպես էլ ամուսնությունը սպառնում էր Լուսինյանների շահերին, որոնց սեփական հողերը ապահովում էին թագավորական ապարանքների և զորքերի առանցքային ուղին Ակվիտանիայում[67]։ Փոխհատուցման որևէ ձևի շուրջ բանակցելու փոխարեն Ջոնը Հյուին «արհամարհանքով» վերաբերվեց։ Սա հանգեցրեց Լուսինյանների ապստամբությանը, որն անմիջապես ճնշվեց Ջոնի կողմից, ով նույնպես միջամտեց՝ ճնշելու Ռաուլին Նորմանդիայում[65]։

Չնայած Ջոնը Պուատու կոմս էր և, հետևաբար, Լուսինյանների օրինական ֆեոդալը, նրանք կարող էին օրինական կերպով բողոքարկել Ջոնի գործողությունները Ֆրանսիայում իրենց իսկ ֆեոդալ Ֆիլիպին[65]։ Հյուն արեց դա 1201 թվականին, և Ֆիլիպը կանչեց Ջոնին մասնակցելու Փարիզի դատարան 1202 թվականին՝ վկայակոչելով Լե Գուլեի պայմանագիրը[65]։ Ջոնը չէր ցանկանում այս կերպ թուլացնել իր հեղինակությունը արևմտյան Ֆրանսիայում։ Նա պնդում էր, որ կարիք չկա հաճախելու Ֆիլիպի արքունիք՝ Նորմանդիայի դուքսի իր հատուկ կարգավիճակի պատճառով, որով ֆեոդալական ավանդույթի համաձայն ազատված էր ֆրանսիական դատարան կանչվելուց[65]։ Ֆիլիպը պնդում էր, որ ինքը Ջոնին կանչում է ոչ թե որպես Նորմանդիայի դուքս, այլ որպես Պուատուի կոմս, որը նման հատուկ կարգավիճակ չուներ[65]։ Երբ Ջոնը հրաժարվեց գալ, Ֆիլիպը հայտարարեց, որ Ջոնը խախտում է իր ֆեոդալական պարտականությունները։ Ջոնի բոլոր հողերը, որոնք ընկել էին ֆրանսիական տիրապետության տակ, վերանվիրեցին Արթուրին, բացառությամբ Նորմանդիայի, որը նա հետ վերցրեց և սկսեց նոր պատերազմ ընդդեմ Ջոնի[65]։

Նորմանդիայի կորուստը, 1202–1204

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A map of France showing John's bold sweep towards Mirebeau with a red arrow.
Ջոնի 1202 թվականի հաջող արշավը, որն ավարտվեց Միրեբոի ճակատամարտի հաղթանակով;կարմիր սլաքները ցույց են տալիս Ջոնի զորքերի շարժումը, կապույտը՝ Ֆիլիպ II-ի ուժերինը և բաց կապույտը՝ Ֆիլիպի բրետոնյան և Լուսինյան դաշնակիցներինը։

Ջոնն ի սկզբանե որդեգրեց պաշտպանական կեցվածք, որը նման էր 1199-ին՝ խուսափել բաց ճակատամարտից և զգուշորեն պաշտպանելիր առանցքային ամրոցները[68]։ Ջոնի գործողություններն ավելի խառնաշփոթ դարձան, քանի որ քարոզարշավը զարգանում էր, և Ֆիլիպը սկսեց կայուն առաջընթաց գրանցել արևելքում[68]։ Ջոնը հուլիսին տեղեկացավ, որ Արթուրի ուժերը սպառնում էին մորը՝ Էլեանորային, Միրեբո ամրոցում։ Ուիլյամ դե Ռոշի ուղեկցությամբ, (նրա տեղակալը Անժուում) նա իր վարձկան բանակը արագորեն դեպի հարավ թեքեց՝ Էլեանորային պաշտպանելու համար[68]։ Նրա ուժերն անսպասելիորեն բռնեցին Արթուրին և գրավեցին ապստամբների ամբողջ ղեկավարությունը Միրեբոի ճակատամարտում[68]։ Երբ հարավային թևը թուլացավ, Ֆիլիպը ստիպված եղավ նահանջել արևելքից և թեքվեց դեպի հարավ, որպեսզի զսպի Ջոնի բանակը[68]։

Ջոնի դիրքը Ֆրանսիայում զգալիորեն ամրապնդվեց Միրեբոյում տարած հաղթանակով, սակայն Ջոնի վերաբերմունքն իր նոր բանտարկյալների և իր դաշնակից Ուիլյամ դե Ռոշի նկատմամբ արագորեն խաթարեց այդ նվաճումները։ Դե Ռոշը հզոր Անժուական ազնվական էր, բայց Ջոնը հիմնականում անտեսեց նրան՝ պատճառելով զգալի վիրավորանք, մինչդեռ թագավորը ապստամբ առաջնորդներին պահեց այնպիսի վատ պայմաններում, որ նրանցից քսաներկուսը մահացան[69]։ Այս ժամանակաշրջանի ազնվականության մեծ մասը սերտորեն կապված էր ազգակցական կապով, և նրանց հարազատների նկատմամբ նման վարքագիծը համարվում էր անընդունելի[70]։ Ուիլյամ դե Ռոշը և Ջոնի այլ տարածաշրջանային դաշնակիցներ Անժուում և Բրետանում լքեցին նրան՝ հօգուտ Ֆիլիպի, և Բրետանն ապստամբեց[70]։ Ջոնի ֆինանսական վիճակը ծանր էր, երբ հաշվի առնվեցին այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են նյութի և զինվորների համեմատական ռազմական ծախսերը։ Մինչդեռ Ֆիլիպը Ջոնի նկատմամբ ռեսուրսների զգալի, թեև ոչ ճնշող առավելություն ուներ[71][nb 4]։

1203 թվականի սկզբին Ջոնի դաշնակիցների հետագա դասալքությունները անշեղորեն նվազեցրին տարածաշրջանում մանևրելու նրա ազատությունը[70]։ Նա փորձեց համոզել Իննոկենտիոս III Պապին միջամտել հակամարտությանը, սակայն Իննոկենտիոսի ջանքերն անհաջող էին[70]։ Քանի որ Ջոնի համար իրավիճակը վատթարացավ, նա, ըստ երևույթին, որոշել էր սպանել Արթուրին՝ նպատակ ունենալով հեռացնել պոտենցիալ հակառակորդին և խաթարել Բրետանի ապստամբ ուժերին[70]։ Արթուրը սկզբում բանտարկվել է Ֆալեզում, այնուհետև տեղափոխվել է Ռուան։ Դրանից հետո Արթուրի ճակատագիրը մնում է անորոշ, սակայն ժամանակակից պատմաբանները կարծում են, որ նա սպանվել է Ջոնի կողմից[70]։ Մարգամ աբբայության տարեգրությունը հուշում է, որ «Ջոնը բռնել է Արթուրին և որոշ ժամանակ կենդանի պահել նրան բանտում՝ Ռուանի ամրոցում, երբ Ջոնը հարբած էր, նա սպանեց Արթուրին իր ձեռքով և ծանր քարը կապելով մարմնին՝ գցեց այն դեպի Սեն»[73][nb 5]։ Արթուրի մահվան մասին լուրերը ավելի նվազեցրին աջակցությունը Ջոնին ողջ տարածաշրջանում[74]։ Արթուրի քույրը՝ Էլեանորը, ով նույնպես գերեվարվել էր Միրեբոյում, երկար տարիներ Ջոնի կողմից բանտարկված էր[74]։

A map of Normandy, showing Philip's invasion with a sequence of blue arrows, and the Breton advance from the west shown in light blue.
Ֆիլիպ II-ի հաջող արշավանքը Նորմանդիա 1204 թվականին; կապույտ սլաքները ցույց են տալիս Ֆիլիպ II-ի ուժերի և բաց կապույտըՖիլիպի բրետոնական դաշնակիցների շարժումը

1203 թվականի վերջին Ջոնը փորձեց ազատել դղյակ Գայլարդին, որը, չնայած Ֆիլիպի կողմից պաշարված էր, պահպանում էր Նորմանդիայի արևելյան թևը[75]։ Ջոնը փորձեց համաժամանակյա գործողություն իրականացնել, որը ներառում էր ցամաքային և ջրային ուժեր, որոնք այսօր պատմաբանների մեծամասնության կողմից համարվում են երևակայական ընկալման մեջ, բայց չափազանց բարդ, որպեսզի այդ ժամանակաշրջանի ուժերը հաջողությամբ իրականացնեին[75]։ Ջոնի գործողությունը արգելափակվեց Ֆիլիպի զորքերի կողմից, և Ջոնը վերադարձավ Բրետան՝ փորձելով Ֆիլիպին հեռացնել արևելյան Նորմանդիայից[75]։ Ջոնը հաջողությամբ ավերեց Բրետանի մեծ մասը, բայց չշեղվեց Ֆիլիպին հիմնական հարվածելուց դեպի Նորմանդիայի արևելք[75]։

Պատմաբանների միջև կարծիքները տարբերվում են այս արշավի ընթացքում Ջոնի կողմից ցուցաբերած ռազմական հմտության վերաբերյալ, ընդ որում, պատմաբանները պնդում են, որ նրա կատարումը ընդունելի էր, թեև ոչ տպավորիչ[62][nb 6]։ Ջոնի վիճակը սկսեց արագորեն վատանալ։ Նորմանդիայի արևելյան սահմանային շրջանը մի քանի տարի շարունակ կառավարվել էր Ֆիլիպի և նրա նախորդների կողմից, մինչդեռ հարավում Անժևինի իշխանությունը խարխլվել էր մի քանի տարի առաջ Ռիչարդի կողմից տարբեր կարևոր ամրոցներ նվիրելու պատճառով[77]։ Նրա կողմից կենտրոնական շրջաններում խրթին վարձկանների օգտագործումը արագորեն խլեց նրա մնացած աջակցությունն այս ոլորտում, ինչը հիմք դրեց Անժևինի իշխանության հանկարծակի փլուզման համար[78][nb 7]։ Դեկտեմբերին Ջոնը նահանջեց, հրամաններ ուղարկելով նոր պաշտպանական գիծ ստեղծելու դղյակ Գայլարդից արևմուտք[75]։ 1204 թվականի մարտին Գայլարդ ամրոցն ընկավ։ Ջոնի մայրը՝ Էլեանորը, մահացավ հաջորդ ամիս[75]։ Սա ոչ միայն անձնական հարված էր Ջոնի համար, այլ սպառնում էր քանդել Անժևինների լայնածավալ դաշինքները Ֆրանսիայի ծայր հարավում[75]։ Ֆիլիպը շարժվեց դեպի հարավ՝ նոր պաշտպանական գծի շուրջ և հարվածեց Դքսությանը՝ այժմ հանդիպելով փոքր դիմադրության[75]։ Օգոստոսին Ֆիլիպը գրավել էր Նորմանդիան և առաջ շարժվել դեպի հարավ՝ գրավելու նաև Անժուն և Պուատուն[80]։ Ջոնի միակ սեփականությունը մայրցամաքում այժմ Աքվիտանիայի դքսությունն էր[81]։

Ջոն Պլանտագենետը որպես թագավոր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թագավորություն և թագավորական վարչակազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A photograph of a hand written medieval pipe roll, with a handwritten list of entries and a formal stamp in the centre of the document
Գլանաթերթ, 13-րդ դարի վերջին թագավորական կառավարման ավելի բարդ համակարգի մի մասը

Անժևինների միապետների օրոք կառավարման բնույթը վատ սահմանված և անորոշ էր:Ջոնի նախորդները որոշում էին կայացնում՝ օգտագործելով «ուժ և կամք» սկզբունքը՝ ընդունելով գործադիր և երբեմն կամայական որոշումներ, որոնք հաճախ հիմնավորվում էին այն հիմքով, որ թագավորը վեր է օրենքից[82]։ Ե՛վ Հենրի II-ը, և՛ Ռիչարդը պնդում էին, որ թագավորներն օժտված են «աստվածային մեծության» հատկությամբ։ Ջոնը շարունակեց այս միտումը և իր համար որպես կառավարիչ հավակնեց «գրեթե կայսերական կարգավիճակի»[82]։ 12-րդ դարում թագավորության բնույթի մասին հակառակ կարծիքներ էին արտահայտվում, և շատ ժամանակակից գրողներ կարծում էին, որ միապետները պետք է կառավարեն սովորույթների և օրենքի համաձայն և խորհրդատվություն վերցնեն թագավորության առաջատար անդամներից[82]։ Դեռևս չկար մոդել, թե ինչ պետք է տեղի ունենար, եթե թագավորը հրաժարվեր դա անել[82]։ Չնայած Անգլիայում եզակի հեղինակություն ունենալու իր հավակնությանը, Ջոնը երբեմն արդարացնում էր իր գործողությունները այն հիմքով, որ նա խորհրդակցություն է անցկացրել բարոնների հետ[82]։ Ժամանակակից պատմաբանները շարունակում են կիսել այն կարծիքը, որ Ջոնը տառապում էր «արքայական շիզոֆրենիայի» դեպքից՝ կառավարության նկատմամբ իր մոտեցումներում,կամ նրա գործողությունները պարզապես արտացոլում էին 13-րդ դարի սկզբի Անժևինների թագավորության բարդ մոդելը[83]։

Ջոնը ժառանգեց կառավարման բարդ համակարգ Անգլիայում, որտեղ թագավորական մի շարք գործակալներ օգնում էին թագավորական ընտանիքին։ Կանցլերը կատարում էր գրավոր գրառումներ և հաղորդագրություններ, գանձապետական վարչությունը զբաղվում էր համապատասխանաբար եկամուտներով և ծախսերով և զանազան դատավորներ գործարկվում էին թագավորության շուրջ արդարադատություն իրականացնելու համար[84]։ Հյուբերտ Ուոլթերի նման տղամարդկանց ջանքերի շնորհիվ ռեկորդների բարելավման այս միտումը շարունակվեց նրա թագավորության ընթացքում[85]։ Ինչպես նախորդ թագավորները, Ջոնը ղեկավարում էր դատարանը, նա զբաղվում էր ինչպես տեղական, այնպես էլ ազգային հարցերով[86]։ Ջոնը շատ ակտիվ էր Անգլիայի կառավարման մեջ և ներգրավված էր կառավարման բոլոր ասպեկտներում[87]։ Մասամբ նա հետևում էր Հենրի I-ի և Հենրի II-ի ավանդույթներին, սակայն 13-րդ դարում վարչական աշխատանքների ծավալը մեծապես ավելացավ, ինչը շատ ավելի մեծ ճնշում գործադրեց թագավորի վրա, ով ցանկանում էր կառավարել այս ոճով[87]։ Ջոնը Անգլիայում ավելի շատ ժամանակ էր անցկացնում, քան իր նախորդները, ինչը նրա իշխանությունը դարձրեց ավելի անհատական, քան նախորդ թագավորներինը, հատկապես նախկինում անտեսված տարածքներում, ինչպիսին է հյուսիսը[88]։

Արդարադատության իրականացումը Ջոնի համար առանձնահատուկ նշանակություն ուներ։ Հենրի II-ի օրոք անգլիական օրենսդրության մեջ ներդրվել էին մի քանի նոր գործընթացներ[89]։ Այս գործընթացները նշանակում էին, որ թագավորական դատարանները ավելի նշանակալի դեր ունեին տեղական իրավական գործերում, որոնք նախկինում զբաղվում էին միայն շրջանային կամ տեղական տերերի կողմից[90]։ Ջոնը բարձրացրեց սերժանտների և կարգադրիչների պրոֆեսիոնալիզմը և ընդլայնեց դատաբժշկական համակարգը, որն առաջին անգամ ներդրեց Հյուբերտ Ուոլթերը 1194 թվականին՝ ստեղծելով դատաքննիչների նոր դաս[91]։ Թագավորը քրտնաջան աշխատեց՝ ապահովելու, որ այս համակարգը լավ գործեր՝ իր նշանակած դատավորների միջոցով, աջակցելով իրավաբան մասնագետներին և փորձաքննությանը և անձամբ միջամտելով գործերին[92]։ Նա շարունակում էր համեմատաբար աննշան գործեր քննել նույնիսկ ռազմական ճգնաժամերի ժամանակ[93]։ Դիտարկելով դրականորեն՝ Լյուիս Ուորենը գտնում է, որ Ջոնը կատարել է «արդարություն ապահովելու իր թագավորական պարտականությունը … եռանդով և անխոնջությամբ, որին մեծապես պարտադրված է անգլիական ընդհանուր օրենքը»[92]։ Ավելի քննադատաբար դիտարկելով՝ Ջոնը կարող էր դրդված լինել վճարները բարձրացնելու թագավորական իրավական գործընթացի ներուժով, այլ ոչ թե պարզ արդարադատություն իրականացնելու ցանկությամբ[94]:Այնուամենայնիվ, այս փոփոխությունները տարածված էին բազմաթիվ ազատ վարձակալների մոտ, ովքեր ձեռք բերեցին ավելի հուսալի իրավական համակարգ, որը կարող էր շրջանցել բարոններին, որոնց դեմ հաճախ էին նման գործեր հարուցվում[95]։ Ջոնի բարեփոխումներն ավելի քիչ տարածված էին բարոնների շրջանում, հատկապես, քանի որ նրանք կամայական էին և հաճախ վրեժխնդիր էին թագավորական արդարադատության հանդեպ[95]։

Տնտեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A photograph of the front and back of a silver penny, the design dominated by a triangle in the centre of each coin. One side shows King John's head.
Արծաթե «արքա Ջոն» մետաղադրամ, առաջիններից, որոնք ձուլել են Դաբլինում

Ջոնի հիմնական մարտահրավերներից մեկը մեծ գումարներ ձեռք բերելն էր, որն անհրաժեշտ էր Նորմանդիան վերադարձնելու իր արշավների համար[96]։ Անժևին արքաներն ունեին եկամտի երեք հիմնական աղբյուր՝ իրենց անձնական հողերից կամ կալվածքներից, որպես ֆեոդալական տիրոջ իրավունքների շնորհիվ հավաքագրված գումար և հարկումից ստացված եկամուտներ։ Թագավորական տնօրինության եկամուտներն անճկուն էին և դանդաղորեն նվազում էին նորմանական նվաճումից հետո:Հարցին չօգնեց Ռիչարդի կողմից 1189 թվականին թագավորական բազմաթիվ ունեցվածքի վաճառքը, և հարկումը շատ ավելի փոքր դեր խաղաց թագավորական եկամուտների վրա, քան հետագա դարերում:Անգլիական թագավորներն ունեին լայնածավալ ֆեոդալական իրավունքներ, որոնք կարող էին օգտագործվել եկամուտ ստեղծելու համար, ներառյալ սկուտաժային համակարգը, որտեղ ֆեոդալական զինվորական ծառայությունից խուսափում էին թագավորին կանխիկ վճարելով։ Նա եկամուտ էր ստանում տուգանքներից, դատական վճարներից, կանոնադրությունների վաճառքից և այլ արտոնություններից[97]։ Ջոնն ակտիվացրել է իր ջանքերը՝ առավելագույնի հասցնելու եկամտի բոլոր հնարավոր աղբյուրները, այնքանով, որքանով նրան նկարագրել են որպես «քծնոր, ժլատ, շորթող և փողամիտ»[98]։ Նա նաև օգտագործեց եկամուտների ստեղծումը որպես բարոնների նկատմամբ քաղաքական վերահսկողություն իրականացնելու միջոց։ Թագավորի սիրելի կողմնակիցների կողմից թագին ունեցած պարտքերը կարող էին ներվել։ Թշնամիների պարտքերի հավաքագրումն ավելի խստորեն էր կիրառվում։

A photograph of the "heads" side of a silver coin
«Արծաթե թագավոր» Ջոն մետաղադրամ

Արդյունքը եղավ նորարարական, բայց ոչ հանրաճանաչ ֆինանսական միջոցների հաջորդականությունը։ Ջոնն իր թագավորության տասնյոթ տարիների ընթացքում գանձել է սկաուտաժի վճարումներ տասնմեկ անգամ շատ՝ համեմատած նախորդ երեք միապետների օրոք[99]։ Շատ դեպքերում դրանք գանձվում էին որևէ փաստացի ռազմական արշավի բացակայության պայմաններում, ինչը հակասում էր սկզբնական գաղափարին, որ սկուտաժը իրական զինվորական ծառայությանն այլընտրանք է[99]։ Ջոնն առավելագույնս օգտագործում էր օգնության վճարներ պահանջելու իր իրավունքը, երբ կալվածքներն ու ամրոցները ժառանգվում էին, երբեմն գանձում էին հսկայական գումարներ, որոնք գերազանցում էին բարոնների վճարման կարողությունները[99]։ Հիմնվելով 1194 թվականին շերիֆի նշանակումների հաջող վաճառքի վրա՝ թագավորը նախաձեռնեց նշանակումների նոր փուլ՝ նոր գործող ղեկավարները հետ վերադարձրեցին իրենց ներդրումները տուգանքների ավելացման միջոցով[100]։ Ռիչարդի մեկ այլ նորամուծություն՝ այրիներից գանձվող գանձումները, ովքեր ցանկանում էին ամուրի մնալ, ընդլայնվեց Ջոնի օրոք[100]։ Ջոնը շարունակում էր կանոնադրություններ վաճառել նոր քաղաքների համար, այդ թվում՝ նախատեսված Լիվերպուլ քաղաքի համար, և կանոնադրությունները վաճառվեցին թագավորության և Գասկոնիայի շուկաների համար[101][nb 8]։ Թագավորը նոր հարկեր մտցրեց և ընդլայնեց գոյություն ունեցողները։ Հրեաները, որոնք խոցելի դիրք էին զբաղեցնում միջնադարյան Անգլիայում՝ պաշտպանված միայն թագավորի կողմից, ենթակա էին հսկայական հարկերի։ Համայնքից 44000 ֆունտ է հանվել 1210 թ.դրա մեծ մասը փոխանցվել է հրեա վաշխառուների քրիստոնյա պարտապաններին[100][nb 9]։ 1207-ին Ջոնը ստեղծեց եկամտի և շարժական ապրանքների նոր հարկ, որը փաստորեն ժամանակակից եկամտահարկի տարբերակ էր, որն արտադրեց 60,000 ֆունտ ստեռլինգ։ Նա ստեղծեց ներմուծման և արտահանման նոր մաքսատուրքեր, որոնք ուղղակիորեն վճարվում էին Թագին[103]։ Նա պարզեց, որ այս միջոցները նրան հնարավորություն են տվել լրացուցիչ միջոցներ հայթհայթել բարոնների հողերի բռնագրավման միջոցով, ովքեր չեն կարողացել վճարել կամ հրաժարվել են վճարել[104]։

Ջոնի գահակալության սկզբում գների կտրուկ փոփոխություն եղավ, քանի որ վատ բերքը և սննդի մեծ պահանջարկը հանգեցրին հացահատիկի և անասունների թանկացման։ Այս գնաճային ճնշումը պետք է շարունակվեր 13-րդ դարի մնացած հատվածում և երկարաժամկետ տնտեսական հետևանքներ կունենար Անգլիայի համար[105]։ Արդյունքում առաջացած սոցիալական ճնշումները բարդացան գնանկման պոռթկումներով, որոնք առաջացել էին Ջոնի ռազմական արշավներից[106]։ Այն ժամանակ սովորական էր, որ թագավորը հարկեր էր հավաքում արծաթով, որն այնուհետև վերածվում էր նոր մետաղադրամների։ Այդ մետաղադրամներն այնուհետև դրվում էին տակառների մեջ և ուղարկվում թագավորական ամրոցներ ամբողջ երկրում՝ վարձկաններ վարձելու կամ այլ ծախսեր հոգալու համար[107]։ Այն ժամանակ, երբ Ջոնը պատրաստվում էր արշավների Նորմանդիայում, օրինակ, հսկայական քանակությամբ արծաթ պետք է դուրս բերվեր տնտեսությունից և պահվեր ամիսներով, ինչն ակամա հանգեցրեց մի ժամանակաշրջանի, երբ արծաթե մետաղադրամները պարզապես դժվար էր ձեռք բերել։ Արդյունքը եղավ քաղաքական անկարգություններն ամբողջ երկրում[108]։ Ջոնը փորձեց լուծել անգլիական արժույթի հետ կապված որոշ խնդիրներ 1204 և 1205 թվականներին՝ կատարելով դրամի արմատական վերանայում՝ բարելավելով դրա որակն ու հետևողականությունը[109]։

Թագավորական «տնային տնտեսություն»

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ձոն թագավորը եկեղեցի ներկայացնելով, նկարվել է մ.թ., 1250–1259 Մեթյու Փերիսի կողմից

Ջոնի թագավորական ընտանիքը հիմնված էր հետևորդների մի քանի խմբերի վրա։ Խմբերից մեկը ծանոթ ռեգիստրներն էին, նրա անմիջական ընկերներն ու ասպետները, ովքեր նրա հետ ճանապարհորդում էին երկրով մեկ։ Նրանք կարևոր դեր են խաղացել նաև ռազմական արշավների կազմակերպման և ղեկավարման գործում[110]։ Թագավորական հետևորդների մեկ այլ հատված էր թագավորական խորհուրդը՝ Վեստմինստերյան դատարանները։ Այս ներքին շրջանակների անդամ լինելը հսկայական առավելություններ էր բերում, քանի որ ավելի հեշտ էր թագավորից բարեհաճություն ստանալը, դատական հայցեր ներկայացնելը, հարուստ ժառանգուհու հետ ամուսնանալը կամ պարտքերը մարելը[111]։ Հենրի II-ի ժամանակ այդ պաշտոնները գնալով ավելի ու ավելի էին զբաղեցնում «նոր մարդիկ» բարոնների սովորական շարքերից դուրս:Սա ուժեղացավ Ջոնի իշխանության ներքո, երբ մայրցամաքից շատ փոքր թվով ազնվականներ ժամանեցին արքունիքում պաշտոններ ստանձնելու համար, շատերը վարձկան առաջնորդներ էին Պուատուից[112]։ Այդ մարդկանց թվում էին զինվորներ, ովքեր Անգլիայում տխրահռչակ կդառնային իրենց ոչ քաղաքակիրթ պահվածքով, ներառյալ Ֆալկս դե Բրյոն, Ժերար դ'Աթեն, Էնգելարդ դե Սիգոնեն և Ֆիլիպ Մարկը[113]։ Շատ բարոններ թագավորի ընտանիքը ընկալում էին որպես այն, ինչ Ռալֆ Թերները բնութագրել է որպես «նեղ կլիմա, որը վայելում է թագավորական բարեհաճությունը բարոնների հաշվին», որը համալրված է ավելի ցածր կարգավիճակ ունեցող մարդկանցով[112]։

Ջոնը խորապես կասկածանքով էր վերաբերվում բարոններին, հատկապես նրանց, ովքեր բավականաչափ ուժ և հարստություն ունեին՝ իրեն մարտահրավեր նետելու համար[114]։ Բազմաթիվ բարոններ ենթարկվեցին նրա չարակամությանը, այդ թվում՝ հայտնի ասպետ Ուիլյամ Մարշալը, Փեմբրոքի առաջին կոմսը, որը սովորաբար համարվում էր որպես կատարյալ հավատարմության օրինակ[115]։ Ամենատխրահռչակ դեպքը, որը գերազանցում էր այն ամենն, ինչ այն ժամանակ ընդունելի էր համարվում, հզոր Ուիլյամ դե Բրաոզի՝ Բրամբերի 4-րդ տիրակալի դեպքն էր, ով հողեր ուներ Իռլանդիայում[116]։ Դե Բրաոզը ենթարկվել է փողի համար պատժիչ պահանջների, և երբ նա հրաժարվել է վճարել հսկայական գումար՝ 40,000 մարկ (այն ժամանակին համարժեք £26,666)[nb 10],նրա կինը՝ Մոդը, և նրանց որդիներից մեկը բանտարկվեցին Ջոնի կողմից, ինչը հանգեցրեց նրանց մահվան[117]։ Դե Բրաոզը մահացավ աքսորում 1211 թվականին, իսկ նրա թոռները բանտում մնացին մինչև 1218 թվականը[117]։ Ջոնի կասկածներն ու խանդը նշանակում էին, որ նա հազվադեպ էր լավ հարաբերություններ վայելում նույնիսկ առաջատար հավատարիմ բարոնների հետ[118]։

Անձնական կյանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A family tree, with John in a circle and his children's heads represented in circles, linked by coloured lines.
13-րդ դարի Ջոնի և նրա օրինական զավակների՝ Հենրիի, Ռիչարդի, Իզաբելլայի, Էլեանորայի և Ջոնի պատկերները

Ջոնի անձնական կյանքը մեծապես ազդեց նրա թագավորության վրա։ Ժամանակակից մատենագիրները նշում են, որ Ջոնը ցանկասեր էր և զուրկ էր բարեպաշտությունից[119]։ Ժամանակաշրջանի թագավորների և ազնվականների համար սովորական էր սիրուհիներ պահելը, սակայն մատենագիրները պնդում էին, որ Ջոնի սիրուհիներն ամուսնացած ազնվական կանայք էին, ինչը համարվում էր անընդունելի[119]։ Ջոնն իր առաջին ամուսնության ընթացքում ունեցել է առնվազն հինգ երեխա սիրուհիներից, և հայտնի է, որ այդ սիրուհիներից երկուսը եղել են ազնվական կանայք[120]։ Այնուամենայնիվ, Ջոնի սեռական վարքագիծը երկրորդ ամուսնությունից հետո այնքան էլ պարզ չէ:Նրա հայտնի ապօրինի զավակներից և ոչ մեկը չի ծնվել այն բանից հետո, երբ նա նորից ամուսնացավ, և այդ պահից հետո դավաճանության փաստացի ապացույց չկա, թեև Ջոնը, անշուշտ, ուներ կին ընկերներ դատարանում ողջ ժամանակահատվածում[121]։ Բարոնական ապստամբությունների ժամանակ Ջոնի հասցեին հնչեցված կոնկրետ մեղադրանքներն այժմ ընդհանուր առմամբ համարվում են հորինված՝ ապստամբությունն արդարացնելու նպատակով։ Այնուամենայնիվ, Ջոնի ժամանակակիցներից շատերը, թվում է, վատ կարծիք ունեին նրա սեռական վարքի մասին[119][nb 11]։

Ջոնի և նրա երկրորդ կնոջ՝ Իզաբելլայի Անգուլեմացու հարաբերությունների բնույթն անհասկանալի է։ Ջոնն ամուսնացավ Իզաբելլայի հետ, երբ նա համեմատաբար երիտասարդ էր։ Նրա ծննդյան ստույգ ամսաթիվն անորոշ է, և ըստ հաշվարկների՝ նա ամուսնության պահին եղել է 15 կամ ավելի հավանական 9 տարեկան[123][nb 12]։ Նույնիսկ այն ժամանակների չափանիշներով նա ամուսնացել էր շատ երիտասարդ տարիքում[124]։ Ջոնը մեծ գումար չի տրամադրել իր կնոջ, տան համար և չի փոխանցել նրա հողերից ստացված եկամուտների մեծ մասը, այնքանով, որքանով պատմաբան Նիկոլաս Վինսենթը նրան նկարագրել է որպես «անկեղծ չար» Իզաբելլայի նկատմամբ[125]։ Վինսենթը եզրակացրեց, որ ամուսնությունն առանձնապես «բարեկամական» չէր[126]։ Նրանց ամուսնության մյուս կողմերը հուշում են ավելի սերտ, ավելի դրական հարաբերությունների մասին։ Տարեգրողները արձանագրել են, որ Ջոնը «խելագար սիրահարվածություն» ուներ Իզաբելլայի նկատմամբ, և, անշուշտ, թագավորն ու թագուհին ամուսնական հարաբերություններ են ունեցել առնվազն 1207-ից 1215 թվականներին։ Նրանք հինգ երեխա ունեին[127]։ Ի տարբերություն Վինսենթի, պատմաբան Ուիլյամ Չեսթեր Ջորդանը եզրակացնում է, որ զույգը «ընկերակցական զույգ» էր, որը հաջողակ ամուսնություն ունեցավ այն ժամանակվա չափանիշներով[128]։

Ջոնի կրոնական համոզմունքի բացակայությունը նկատել են ժամանակակից մատենագիրները և ավելի ուշ պատմաբանները, ոմանք կասկածում են, որ նա լավագույն դեպքում անհավատարիմ, կամ նույնիսկ աթեիստ էր, ինչը շատ լուրջ խնդիր էր այդ ժամանակահատվածում[129]։ Ժամանակակից մատենագիրները երկար ցուցակագրել են նրա տարբեր հակակրոնական սովորությունները, այդ թվում՝ հաղորդություն չընդունելը, հայհոյական արտահայտությունները և եկեղեցու վարդապետության վերաբերյալ նրա սրամիտ, բայց սկանդալային կատակները, ներառյալ Հիսուսի Հարության անհավանականության մասին կատակները։ Պատմաբան Ֆրենկ Մաքլինը պնդում է, որ Ջոնի առաջին տարիները Ֆոնտևրոյում, զուգորդված նրա համեմատաբար առաջադեմ կրթությամբ, կարող էր նրան հանել եկեղեցու դեմ[19]։ Այլ պատմաբաններ ավելի զգույշ են եղել այս նյութը մեկնաբանելիս՝ նշելով, որ մատենագիրները հայտնում են նաև նրա անձնական հետաքրքրության մասին Սուրբ Վուլֆստանի կյանքի և նրա բարեկամության մասին մի քանի ավագ հոգևորականների հետ, հատկապես Հյու Լինքոլնացու հետ, ով հետագայում սուրբ է հռչակվել[130]։ Պատմաբան Լյուիս Ուորենը պնդում է, որ մատենագիրների պատմությունները ենթարկվում էին զգալի կողմնակալության, և թագավորը «առնվազն պայմանականորեն բարեպաշտ էր»՝ վկայակոչելով իր ուխտագնացությունները և կրոնական սուրբ գրությունների և մեկնաբանությունների նկատմամբ հետաքրքրությունը[131]։

Հետագա թագավորում (1204–1214)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մայրցամաքային քաղաքականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A drawing of a medieval castle, with a tall tower with a flag on top; a crossbowman is firing an arrow from the battlements at two horsemen.
Մեթյու Փերիսի 13-րդ դարի սկզբի գծանկարը, որը ցույց է տալիս ժամանակակից պատերազմները, ներառյալ ամրոցների, խաչքարերի և հեծյալ ասպետների օգտագործումը

Իր թագավորության մնացած ժամանակահատվածում Ջոնը կենտրոնացավ Նորմանդիան հետ գրավելու փորձերի վրա[132]։ Առկա ապացույցները հուշում են, որ նա դքսության կորուստը չէր համարում Կապետյան իշխանության մշտական տեղաշարժ[132]։ Ռազմավարական առումով Ջոնը բախվեց մի քանի մարտահրավերների[133]։ Անգլիան ինքը պետք է ապահովված լիներ ֆրանսիական հնարավոր ներխուժումից[133], Բորդո տանող ծովային ուղիները պետք է հսկվեին Աքվիտանիա տանող ցամաքային ճանապարհի կորստից հետո, իսկ Ակվիտանիայում գտնվող նրա մնացած ունեցվածքը պետք է հսկվեր 1204 թվականի ապրիլին մոր՝ Էլեանորայի մահից հետո[133]։ Ջոնի նախընտրած ծրագիրն էր օգտագործել Պուատուն որպես գործողությունների հենակետ, առաջ շարժվել Լուարի հովտով՝ Փարիզին սպառնալու համար, ֆիքսել ֆրանսիական ուժերը և կոտրել Ֆիլիպի ներքին հաղորդակցության գծերը՝ նախքան ծովային ուժերի դքսությունում վայրէջք կատարելը[133]։ Իդեալում, այս պլանը կշահեր Ֆիլիպի արևելյան սահմաններում Ֆիլանդիայի և Բուլոնի հետ երկրորդ ճակատի բացումը, որը փաստորեն վերստեղծում էր Ռիչարդի՝ Գերմանիայից ճնշում գործադրելու հին ռազմավարությունը[133]։ Այս ամենը պահանջում էր մեծ գումարներ և զինվորներ[134]։

Ջոնն անցկացրեց 1205 թվականի մեծ մասը՝ հսկելով Անգլիան ֆրանսիական հնարավոր ներխուժումից[132][132]։ Երբ ներխուժման սպառնալիքը մարեց, Ջոնը Անգլիայում ստեղծեց մեծ ռազմական ուժ, որը նախատեսված էր Պուատուի համար, և մեծ նավատորմ իր իսկ հրամանատարությամբ, զինվորներով՝ նախատեսված Նորմանդիայի համար[134]։ Դրան հասնելու համար Ջոնը բարեփոխեց անգլիական ֆեոդալական ներդրումն իր արշավներում՝ ստեղծելով ավելի ճկուն համակարգ, որի ներքո տասը ասպետներից միայն մեկն էր իրականում մոբիլիզացվել, բայց ֆինանսական աջակցություն ստանում էին մյուս իննը։ Ասպետները ծառայում էին անորոշ ժամանակով[134]։ Ջոնը ստեղծեց ինժեներների ուժեղ թիմ՝ պատերազմի համար և պրոֆեսիոնալ խաչքարավորների զգալի ուժ[135]։ Թագավորին աջակցում էին ռազմական փորձ ունեցող առաջատար բարոնների թիմը, այդ թվում՝ Ուիլյամ Լոնգսփեյը, Սոլսբերիի 3-րդ կոմսը, Վիլյամ Մարշալը, Ռոջեր դե Լեյսին և մինչև նա բարեհաճությունից ընկավ, մարտիկ լորդ Ուիլյամ դե Բրաոզը[135]։

Ջոնն արդեն սկսել էր բարելավել իր ծովափնյա ուժերը Լա Մանշում մինչև Նորմանդիայի կորուստը, և նա արագորեն զարգացրեց հետագա ծովային կարողությունները դրա փլուզումից հետո[136]։ 1204-ի վերջին նա ուներ մոտ 50 մեծ գալաներ(նավի տեսակ),ևս 54 նավ կառուցվել է 1209-1212 թվականներին[137]։ Ուիլյամ Վրոթեմացին նշանակվեց «գալաների պահապան», ըստ էության, Ջոնի գլխավոր ծովակալ[132]։ Նա պատասխանատու էր Ջոնի գալաների, ծովափնյա նավերի և առևտրային նավերի միաձուլման համար մեկ գործառական նավատորմի մեջ[132]։ Ջոնն ընդունեց նավերի նախագծման վերջին բարելավումները, ներառյալ նոր խոշոր տրանսպորտային նավերը,և շարժական՝ մարտերում օգտագործելու համար[136]։

Անգլիայում բարոնական հուզումները կանխեցին 1205 թվականի ծրագրված արշավախմբի մեկնումը, և միայն ավելի փոքր ուժեր՝ Ուիլյամ Լոնգսպեի գլխավորությամբ, գործուղվեցին Պուատու[134]։ 1206 թվականին Ջոնն ինքը մեկնեց Պուատու, բայց ստիպված եղավ շեղվել դեպի հարավ՝ հակազդելու Կաստիլիայի Ալֆոնսո VIII-ից Գասկոնիային սպառնացող վտանգին[134]։ Ալֆոնսոյի դեմ հաջող արշավից հետո Ջոնը նորից շարժվեց դեպի հյուսիս՝ գրավելով Անջեր քաղաքը[134]։ Ֆիլիպը շարժվեց դեպի հարավ՝ հանդիպելու Ջոնին,տարվա քարոզարշավն ավարտվեց փակուղում և երկու կառավարիչների միջև կնքվեց երկամյա զինադադար[138]։

1206–1208 թվականների զինադադարի ժամանակ Ջոնը կենտրոնացավ իր ֆինանսական և ռազմական ռեսուրսների կուտակման վրա՝ նախապատրաստվելով Նորմանդիան հետ գրավելու հերթական փորձին[139]։ Ջոնն օգտագործեց այս գումարի մի մասը Ֆիլիպի արևելյան սահմաններում նոր դաշինքների համար վճարելու համար, որտեղ Կապետյան իշխանության աճը սկսում էր անհանգստացնել Ֆրանսիայի հարևաններին[139]։ 1212 թվականին Ջոնը հաջողությամբ դաշինք կնքեց իր եղբորորդու՝ Օտտո IV-ի հետ, որը հավակնում էր Գերմանիայում Սրբազան Հռոմեական կայսրի թագին, ինչպես նաև կոմս Ռենո Բուլոնցու և Ֆերդինանդ Ֆլանդրացու հետ[139]։ 1212 թվականի ներխուժման պլանները հետաձգվեցին Պուատուում ծառայության վերաբերյալ անգլիական բարոնական նոր ապստամբությունների պատճառով[139]։ Ֆիլիպը ձեռնամուխ եղավ նախաձեռնությանը 1213 թվականին՝ ուղարկելով իր ավագ որդուն՝ Լուիին, ներխուժելու Ֆլանդրիա՝ հաջորդն Անգլիա ներխուժելու մտադրությամբ[139]։ Ջոնը ստիպված եղավ հետաձգել իր սեփական ներխուժման ծրագրերը՝ այս սպառնալիքին դիմակայելու համար:Նա գործարկեց իր նոր նավատորմը՝ Դամ նավահանգստում ֆրանսիացիների վրա հարձակվելու համար[140]։ Հարձակումը հաջող էր՝ ոչնչացվեց Ֆիլիպի նավերը և այդ տարի Անգլիա ներխուժելու բոլոր հնարավորությունները[140]։ Ջոնը հույս ուներ օգտագործել այս առավելությունը՝ 1213-ի վերջին հարձակման համար, բայց բարոնական ապստամբությունը կրկին հետաձգեց նրա ներխուժման ծրագրերը մինչև 1214-ի սկիզբը, որն իր վերջին մայրցամաքային արշավն էր[140]։

Շոտլանդիա, Իռլանդիա և Ուելս

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A drawing of King John wearing a crown and a red robe. The king is sat down and stroking two hunting dogs.
13-րդ դարի Ջոնի պատկերը երկու որսորդական շների հետ

12-րդ դարի վերջին և 13-րդ դարի սկզբին Անգլիայի և Շոտլանդիայի միջև սահմանային և քաղաքական հարաբերությունները վիճարկվեցին, և Շոտլանդիայի թագավորները հավակնում էին ներկայիս հյուսիսային Անգլիայի մի մասին:Ջոնի հայրը՝ Հենրի II-ը, ստիպել էր Ուիլյամ Առյուծասրտին հավատարմության երդում տալ իրեն 1174 թվականին Ֆալեզի պայմանագրով[141]։ Սա չեղարկվել էր Ռիչարդ I-ի կողմից 1189 թվականին ֆինանսական փոխհատուցման դիմաց, բայց հարաբերությունները մնացին անկայուն[142]։ Ջոնը սկսեց իր թագավորությունը՝ վերահաստատելով իր ինքնիշխանությունը վիճելի հյուսիսային շրջանների նկատմամբ։ Երկու թագավորները պահպանեցին բարեկամական հարաբերություններ՝ հանդիպելով 1206 և 1207 թվականներին, մինչև որ 1209 թվականին լուրեր տարածվեցին, որ Ուիլյամը մտադիր է դաշնակցել Ֆրանսիայի թագավոր Ֆիլիպ II-ի հետ[143]։ Ջոնը ներխուժեց Շոտլանդիա և ստիպեց Ուիլյամին ստորագրել Նորհամի պայմանագիրը, որը Ջոնին տալիս էր Ուիլյամի դուստրերի վերահսկողությունը և պահանջում էր վճարել 10000 ֆունտ ստեռլինգ[144]։ Սա փաստացիորեն խաթարեց Ուիլյամի իշխանությունը սահմանից հյուսիս, և մինչև 1212 թվականը Ջոնը ստիպված եղավ ռազմական միջամտություն ցուցաբերել՝ աջակցելու Ուիլյամին իր ներքին մրցակիցների դեմ[144][nb 13]։ Ջոնը ջանքեր չգործադրեց Ֆալեզի պայմանագիրը թարմեցնելու համար, չնայած Վիլյամը և նրա որդին՝ Շոտլանդիայի թագավոր Ալեքսանդր II-ը, իրենց հերթին մնացին անկախ թագավորներ[146]։

Ջոնը մնաց Իռլանդիայի առաջնորդն իր ողջ թագավորության ընթացքում։ Նա վերցրեց երկիրը ռեսուրսների համար՝ մայրցամաքում Ֆիլիպի հետ պատերազմելու համար[147]։ Իռլանդիայում հակամարտությունը շարունակվեց անգլո-նորմանդական վերաբնակիչների և բնիկ իռլանդացի ցեղապետերի միջև, որտեղ Ջոնը շահարկում էր երկու խմբերն էլ՝ ընդլայնելու իր հարստությունն ու իշխանությունը երկրում[147]։ Ռիչարդի կառավարման ժամանակ Ջոնը հաջողությամբ մեծացրել էր իր հողերի չափը Իռլանդիայում, և նա շարունակեց այդ քաղաքականությունը որպես թագավոր[148]։ 1210 թվականին թագավորը մեծ բանակով անցավ Իռլանդիա՝ ճնշելու անգլո-նորմանդական տիրակալների ապստամբությունը։ Նա վերահաստատեց իր վերահսկողությունը երկրի վրա և օգտագործեց նոր կանոնադրություն՝ Իռլանդիայում անգլիական օրենքներին և սովորույթներին համապատասխանեցնելու համար[149]։

Թագավորական իշխանությունը Ուելսում կիրառվում էր անհավասարաչափ, երբ երկիրը բաժանվում էր սահմանների երկայնքով երթի տիրակալների, Փեմբրոքշիրի թագավորական տարածքների և Հյուսիսային Ուելսի ավելի անկախ բնիկ ուելսի լորդերի միջև։ Ջոնը սերտորեն հետաքրքրված էր Ուելսով և լավ գիտեր երկիրը՝ այցելելով ամեն տարի 1204-ից 1211 թվականներին և ամուսնացնելով իր ապօրինի դստերը՝ Ջոանին, ուելսյան արքայազն Լիվելին Մեծի հետ[150]։ Թագավորն օգտագործեց երթի լորդերին և բնիկ ուելսցիներին՝ մեծացնելու իր տարածքն ու իշխանությունը՝ ձեռք բերելով ուելսցի տիրակալների հետ թագավորական ռազմական իշխանության աջակցությունը վայելող ավելի ճշգրիտ գործարքների հաջորդականություն[151]։ Այս համաձայնագրերը կատարելու համար թագավորական մեծ արշավախումբը տեղի ունեցավ 1211 թվականին, այն բանից հետո, երբ Լիվելինը փորձեց օգտագործել անկայունությունը, որն առաջացել էր Ուիլյամ դե Բրաոսի հեռացման հետևանքով, 1211 թվականի Ուելսի ապստամբության միջոցով[152]։ Ջոնի արշավանքը, որը հարվածեց Ուելսի կենտրոններին, ռազմական հաջողություն ունեցավ:Թեև միայն ժամանակավոր Լիվելինը համաձայնության եկավ, որը ներառում էր Ջոնի իշխանության ընդլայնումը Ուելսի մեծ մասում[152]։

Վեճ Պապի հետ և հեռացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A painting of Pope Innocent III, wearing his formal robes and a tall, pointed hat.
Պապ Իննոկենտիոս III-ը, ով 1209 թվականին վտարեց Ջոնին

Երբ 1205 թվականի հուլիսի 13-ին Քենթերբերիի արքեպիսկոպոս Հյուբերտ Ուոլթերը մահացավ, Ջոնը վեճի մեջ մտավ Հռոմի պապ Իննոկենտիոս III-ի հետ, որը հետագայում հանգեցրեց թագավորի արտաքսմանը:Նորմանդյան և Անժևին արքաները ավանդաբար մեծ իշխանություն ունեին եկեղեցու վրա իրենց տարածքներում:1040-ականներից սկսած, սակայն, հաջորդական պապերը բարեփոխող ուղերձ էին առաջ քաշել, որն ընդգծում էր Եկեղեցու «կենտրոնից ավելի համահունչ և ավելի հիերարխիկ կառավարելու կարևորությունը» և հիմնեց «իր իշխանության և իրավասության ոլորտը՝ առանձին և անկախ աշխարակալ տիրակալից»(պատմաբան Ռիչարդ Հասկրոֆթի խոսքերով)[153]։ 1140-ականներից հետո այս սկզբունքները հիմնականում ընդունվել էին անգլիական եկեղեցում, թեև Հռոմում իշխանությունը կենտրոնացնելու մտահոգությամբ[154]։ Այս փոփոխությունները կասկածի տակ դրեցին աշխարհական կառավարիչների, ինչպիսին Ջոնն էր, եկեղեցական նշանակումների վերաբերյալ սովորական իրավունքները[154]։ Ըստ պատմաբան Ռալֆ Թերների՝ Հռոմի Պապ Իննոկենտիոսը «հավակնոտ և ագրեսիվ» կրոնական առաջնորդ էր, որը պարտադրում էր եկեղեցու ներսում իր իրավունքներն ու պարտականությունները[155]։

Ջոնը ցանկանում էր, որ Ջոն դե Գրեյը՝ Նորվիչի եպիսկոպոսը և իր իսկ կողմնակիցներից մեկը, նշանակվեր Քենթերբերիի արքեպիսկոպոս, սակայն Քենթերբերիի տաճարի մասնաճյուղը հավակնում էր արքեպիսկոպոս ընտրելու բացառիկ իրավունքին։ Նրանք գերադասում էին Ռեջինալդին, որը մասնաճյուղի նախկին տեղակալն էր[156]։ Իրավիճակը բարդացնելու համար Քենթերբերի նահանգի եպիսկոպոսները նույնպես հավակնում էին հաջորդ արքեպիսկոպոսին նշանակելու իրավունքին[156]։ Մասնաճյուղը գաղտնի ընտրեց Ռեջինալդին, և նա մեկնեց Հռոմ՝ հաստատվելու համար։ Եպիսկոպոսները վիճարկեցին նշանակումը, և գործը ներկայացվեց Իննոկենտիոսի մոտ[157]։ Ջոնը ստիպեց Քենթերբերիի մասնաճյուղին փոխել իրենց աջակցությունը Ջոն դե Գրեյին, և սուրհանդակ ուղարկվեց Հռոմ՝ պապականությանը տեղեկացնելու նոր որոշման մասին[158]։ Իննոսենթը մերժեց և՛ Ռեջինալդին, և՛ Ջոն դե Գրեյին և փոխարենը նշանակեց իր թեկնածուին՝ Սթիվեն Լանգթոնին:Ջոնը մերժեց Իննոկենտիոսի խնդրանքը, որ նա համաձայնի Լենգթոնի նշանակմանը, սակայն Պապը, այնուամենայնիվ, օծեց Լենգթոնին 1207 թվականի հունիսին[158]։

Ջոնը զայրացած էր այն բանի համար, որ դա ընկալում էր որպես ընտրությունների վրա ազդելու իր սովորական իրավունքի վերացում[158]։ Նա դժգոհում էր և՛ Լենգթոնի՝ որպես անհատի ընտրության համար, քանի որ Ջոնը զգում էր, որ չափից դուրս ազդված է Փարիզի Կապետյան արքունիքի կողմից, և գործընթացից՝ որպես ամբողջություն[159]։ Նա արգելեց Լենգթոնին մուտք գործել Անգլիա և գրավեց արքեպիսկոպոսության հողերը և պապական այլ ունեցվածքներ[159]։ Իննոկենտիոսը հանձնարարություն ստեղծեց՝ փորձելով համոզել Ջոնին փոխել իր միտքը, բայց ապարդյուն։ Այնուհետև Իննոկենտիոսը 1208 թվականի մարտին արգելք դրեց Անգլիայի վրա՝ արգելելով հոգևորականներին կրոնական ծառայություններ մատուցել, բացառությամբ երիտասարդների մկրտությունների և մահացողների համար խոստովանությունների և ներումի[160]։

A photograph of a tall stone castle keep; most of the towers are square, but one, rebuilt after a siege, is circular.
Ռոչեսթերի ամրոցը Քենթում, Քենթերբերիի վիճելի արքեպիսկոպոսությանը պատկանող բազմաթիվ սեփականություններից մեկը, կարևոր ամրոց Ջոնի թագավորության վերջին տարիներին։

Ջոնը վերաբերվում էր արգելքին որպես «պապական պատերազմի հայտարարության համարժեք»[161]։ Նա պատասխանեց՝ փորձելով անձամբ պատժել Իննոկենտիոսին և սեպ խրել անգլիացի հոգևորականների միջև, ովքեր կարող էին աջակցել Ջոնին և նրանց, ովքեր ամուր դաշնակցում էին Հռոմի իշխանությունների հետ[161]։ Ջոնը գրավեց այն եկեղեցականների հողերը, որոնք չցանկացան ծառայություններ մատուցել, ինչպես նաև այն կալվածքները, որոնք կապված էին հենց Իննոկենտիոսի հետ։ Նա ձերբակալել է ապօրինի հարճերին, որոնց պահում էին շատ հոգևորականներ այդ ժամանակահատվածում, ազատ արձակելով նրանց միայն տուգանքների վճարումից հետո։ Նա գրավեց Անգլիայից փախած եկեղեցական անդամների հողերը և խոստացավ պաշտպանել նրանց, ովքեր ցանկանում էին հավատարիմ մնալ իրեն[161]։ Շատ դեպքերում առանձին հաստատություններ կարողացել են պայմանավորվել իրենց սեփականությունը տնօրինելու և իրենց ունեցվածքի արտադրանքը պահելու պայմաններով[162]։ Մինչև 1209 թվականը իրավիճակը չհանգուցալուծվեց, և Իննոկենտիոսը սպառնաց վտարել Ջոնին, եթե նա չհամաձայնվեր Լանգթոնի նշանակմանը[163]։ Երբ այս սպառնալիքը ձախողվեց, Իննոկենտիոսը 1209 թվականի նոյեմբերին վտարեց թագավորին[163]։ Թեև տեսականորեն զգալի հարված էր Ջոնի հեղինակությանը, թվում էր, թե դա մեծապես չէր անհանգստացնում թագավորին[163]։ Ջոնի մերձավոր դաշնակիցներից երկուսը` կայսր Օտտո IV-ը և Թուլուզի կոմս Ռայմոնդ VI-ը, արդեն իսկ իրենք կրել էին նույն պատիժը, և արտաքսման նշանակությունը որոշ չափով արժեզրկվել էր[163]։ Ջոնը պարզապես խստացրեց իր գոյություն ունեցող միջոցները և զգալի գումարներ կուտակեց թափուր աթոռների և աբբայությունների եկամուտներից:Օրինակ՝ 1213 թվականի գնահատականը ենթադրում էր, որ եկեղեցին կորցրել է մոտ 100,000 մարկ (այն ժամանակին համարժեք է 67,000 ֆունտ ստեռլինգին)[164]։ Պաշտոնական տվյալները վկայում են, որ անգլիական եկեղեցու տարեկան եկամուտի շուրջ 14%-ը յուրացվում էր Ջոնի կողմից[165]։

Ճգնաժամի զարգացմանը զուգընթաց, Պապ Իննոկենտիոսը որոշ զիջումների գնաց[166]։ 1209 թվականից ի վեր վանական համայնքներին թույլատրվեց մասնավոր պատարագ մատուցել, իսկ 1212 թվականի վերջում թույլատրվեց մահացողների Սուրբ հաղորդությունը (Վիատիկումը)[167]։ Թաղումների և եկեղեցիների մուտքի կանոնները, կարծես թե, անշեղորեն շրջանցվել են[166]։ Թեև արգելքը բեռ էր բնակչության մեծ մասի համար, այն չհանգեցրեց ապստամբության Ջոնի դեմ։ Մինչև 1213 թվականը, սակայն, Ջոնն ավելի ու ավելի էր անհանգստանում ֆրանսիական ներխուժման վտանգի համար[168]։

Աճող քաղաքական ճնշման ներքո Ջոնը վերջապես բանակցեց հաշտության պայմանների շուրջ, և պապական պայմաններն ընդունվեցին Պանդուլֆ Վերաչիոյի ներկայությամբ՝ 1213 թվականի մայիսին Դովերի Տեմպլեր եկեղեցում[169]։ Որպես գործարքի մաս, Ջոնն առաջարկեց Անգլիայի թագավորությունը հանձնել պապական ծառայությանը՝ տարեկան 1000 մարկ (այն ժամանակ համարժեք £700-ին) ֆեոդալական ծառայության դիմաց։ 700 մարկ (~ £ 500) Անգլիայի համար և 300 մարկ (~ £ 200) Իռլանդիայի համար, ինչպես նաև եկեղեցուն փոխհատուցում ճգնաժամի ընթացքում կորցրած ցանկացած եկամուտի համար[170]։ Այս բանաձեւը հակասական արձագանքներ առաջացրեց:Թեև որոշ մատենագիրներ կարծում էին, որ Ջոնը նվաստացել էր իրադարձությունների հաջորդականության պատճառով, սակայն հասարակական արձագանքը քիչ էր[171]։ Հռոմի պապը օգուտ քաղեց իր վաղեմի անգլիական խնդրի լուծումից, բայց Ջոնը, հավանաբար, ավելին շահեց, քանի որ Իննոկենտիոսը դարձավ Ջոնի ամուր աջակիցը նրա թագավորության մնացած ժամանակահատվածում սատարելով նրան ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին քաղաքականության հարցերում[172]։ Իննոկենտիոսը անմիջապես դեմ ելավ Ֆիլիպին կոչ անելով նրան հրաժարվել Անգլիա ներխուժելու ծրագրից և հաշտություն կնքել[172]։ Ջոնը վճարեց փոխհատուցման գումարի մի մասը, որը խոստացել էր Եկեղեցուն, բայց նա դադարեց վճարումներ կատարել 1214 թվականի վերջին՝ չվճարելով գումարի երկու երրորդը։ Թվում է, թե Իննոկենտիոսը հարմար կերպով մոռացել է այս պարտքը՝ հանուն ավելի լայն հարաբերությունների[173]։

Մահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
A photograph of the tomb of King John; a large carved, square, stone block supports a carved effigy of the king lying down.
Ջոն թագավորի գերեզմանը Ուոսթերի տաճարում

1216 թվականի սեպտեմբերին Ջոնը սկսեց նոր, եռանդուն հարձակումը:Նա երթով շարժվեց Քոթսվոլդսից, հարձակողական գործողություններ արեց՝ ազատելու պաշարված Վինձոր ամրոցը և հարձակվեց դեպի արևելք Լոնդոնի շրջակայքում մինչև Քեմբրիջ՝ Լինքոլնշիրի և Արևելյան Անգլիայի ապստամբների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքները բաժանելու համար[174]։ Այնտեղից նա ճանապարհորդեց հյուսիս՝ Լինքոլնի ապստամբների պաշարումը թոթափելու և դեպի արևելք՝ Լինն, հավանաբար մայրցամաքից հետագա մատակարարումներ պատվիրելու համար[175]։ Լինում Ջոնը հիվանդացավ դիզենտերիայով, որն ի վերջո մահացու դարձավ[175]։ Միևնույն ժամանակ, Ալեքսանդր II-ը կրկին ներխուժեց հյուսիսային Անգլիա՝ օգոստոսին գրավելով Կարլայլը և այնուհետև արշավելով հարավ՝ հարգանքի տուրք մատուցելու արքայազն Լուիին իր անգլիական ունեցվածքի համար[176]։ Լարվածությունը Լուիի և անգլիացի բարոնների միջև սկսեց աճել՝ առաջացնելով դասալքությունների ալիք, ներառյալ Ուիլյամ Մարշալի որդի Ուիլյամը և Ուիլյամ Լոնգեսփին, որոնք երկուսն էլ վերադարձան Ջոնի խմբակցություն[177]։

Թագավորական զարդեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ջոնը վերադարձավ արևմուտք, բայց ասում են, որ ճանապարհին կորցրել է իր ուղեբեռի մեծ մասը[178]։ Ռոջեր Վենդովերը ներկայացնում է դրա ամենապարզ նկարագրությունը՝ ենթադրելով, որ թագավորի ունեցվածքը, ներառյալ անգլիական թագի զարդերը, կորել են, երբ նա հատել է մակընթացային գետաբերաններից մեկը, որը թափվում է Վաշ՝ ներծծվելով ավազով և հորձանուտներով[178]։ Միջադեպի մասին պատմությունները զգալիորեն տարբերվում են տարբեր մատենագիրների միջև, և դեպքի ճշգրիտ վայրը երբեք չի հաստատվել.կորուստները կարող էին վերաբերվել միայն նրա ձիերից մի քանիսին[179]։ Ժամանակակից պատմաբանները պնդում են, որ 1216 թվականի հոկտեմբերին Ջոնը բախվել է «փակուղու»՝ «պարտությունից անզիջում ռազմական իրավիճակի»[180]։

Ջոնի հիվանդությունը սաստկացավ և նա հասավ Նոթինգհեմշիր նահանգի Նյուարք ամրոց,չկարողանալով ավելի հեռուն գնալ։ Նա մահացել է հոկտեմբերի 18-ի լույս 19-ի գիշերը[6][181]։ Նրա մահից անմիջապես հետո բազմաթիվ, հավանաբար հորինված, լուրեր շրջանառվեցին այն մասին, որ նրան սպանել են թունավոր խմիչքով, թունավ սալորով կամ «դեղձի մեծ քանակությունով»[182]։ Նրա մարմինը վարձկանների խմբի կողմից ուղեկցվեց հարավ և թաղվեց Ուորքեսթր տաճարում՝ Սուրբ Վուլֆստանի զոհասեղանի դիմաց[183]։ Նրա համար 1232 թվականին արձանով նոր սարկոֆագ է պատրաստվել, որում այժմ հանգչում է նրա աճյունը[184]։

Իր կտակում Ջոնը հրամայեց, որ իր զարմուհի Էլեանորան, ով կարող էր հավակնել իր իրավահաջորդի՝ Հենրի III-ի գահին, երբեք չազատվի բանտից[185]։

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Henry II also bit and gnawed his fingers; extreme rage is considered by many historians to be a trait of the Angevin kings.[21]
  2. ↑ Nonetheless, the treaty did offer Arthur certain protections as John's vassal.[63]
  3. ↑ Angoulême and Limoges were strategically located counties that had traditionally exercised a high degree of autonomy. They formed a key route for communications between Anjou and Gascony. Many of the details surrounding these counties during this period are uncertain and subject to historical debate, but it would appear that both the English and French dynasties had been attempting to apply influence and build alliances with the key families in the region for many years before the flash point in 1202.[66]
  4. ↑ This interpretation has been challenged by John Gillingham, whose minority view is that Richard, unlike John, successfully defended Normandy with a similar level of military resources.[72]
  5. ↑ Although all modern biographers of John believe that he had his rival, Arthur, killed, the details of the Margam Abbey account can be questioned; as Frank McLynn points out, the Welsh monks appear "curiously well-informed" about the details of the incident in France.[73]
  6. ↑ For positive interpretations of John's military skills in the campaign see Kate Norgate, who argues that John's attempt to relieve Château Gaillard was a "masterpiece of ingenuity"; Ralph Turner terms his performance as a general "capable"; Lewis Warren places the blame on John's inability to inspire loyalty amongst the local nobles, rather than a simple lack of military skill. Frank McLynn is more damning, describing the military aspects of the campaign as a "disastrous failure".[76]
  7. ↑ David Carpenter provides an accessible summary of Power's argument on the collapse of Normandy.[79]
  8. ↑ One consequence of this was an expansion of the wine trade with the Continent. In 1203, the citizens and merchants of Bordeaux were exempted from the Grande Coutume, which was the principal tax on their exports. In exchange, the regions of Bordeaux, Bayonne and Dax pledged support against the French Crown. The unblocked ports gave Gascon merchants open access to the English wine market for the first time. The following year, John granted the same exemptions to La Rochelle and Poitou.[102]
  9. ↑ Medieval financial figures have no easy contemporary equivalent, due to the different role of money in the economy.
  10. ↑ Both the mark and the pound sterling were accountancy terms in this period; a mark was worth around two-thirds of a pound.
  11. ↑ The most notable piece of evidence for any later royal affairs is the famous entry on the fine roll of Christmas 1204 involving Hugh de Neville's wife. This entry notes that de Neville's wife offered the King 200 chickens if she could spend a night with her husband, Hugh. This is conventionally interpreted as implying that she was having an affair with the King but in this case wished to have sex with her husband instead – thus the humorous fine. An alternative explanation is that she was tired of Hugh being sent away on royal service and the fine was a light-hearted way of convincing John to ensure that her husband remained at court for a night.[122]
  12. ↑ These estimates are based on chronicler accounts, the date of Isabella's parents' marriage and on the date of birth of her first child.[123]
  13. ↑ William's son, Alexander II of Scotland, would later state that he had been betrothed in 1212 to John's daughter Joan. Current scholarship considers Alexander's claim unreliable.[145]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Kindred Britain
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 Lundy D. R. The Peerage
  3. ↑ Norgate (1902), pp. 1–2.
  4. ↑ Bradbury (2007), p. 353.
  5. ↑ Turner, p. 23.
  6. ↑ 6,0 6,1 Fryde, Greenway, Porter and Roy, p. 37.
  7. ↑ 7,0 7,1 Warren, p. 21.
  8. ↑ Barlow, p. 275; Warren, p. 23.
  9. ↑ Barlow, p. 284.
  10. ↑ 10,0 10,1 Barlow, p. 305.
  11. ↑ Warren, p. 27.
  12. ↑ Barlow, p. 281.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Turner, p. 31.
  14. ↑ 14,0 14,1 Warren, p. 26.
  15. ↑ Turner, p. 31; Warren, p. 26.
  16. ↑ McLynn, pp. 27, 77.
  17. ↑ Warren, p. 140.
  18. ↑ Warren, pp. 139–40; McLynn, p. 78
  19. ↑ 19,0 19,1 McLynn, p. 78.
  20. ↑ Warren, p. 139; McLynn, p. 78; Danziger and Gillingham, p. 26.
  21. ↑ 21,0 21,1 McLynn, p. 78, 94; Turner, p. 30.
  22. ↑ 22,0 22,1 Carpenter (2004), p. 223; Turner, p. 35.
  23. ↑ McLynn, p. 36.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 24,6 24,7 Turner, p. 36.
  25. ↑ 25,0 25,1 Carpenter (2004), p. 223.
  26. ↑ Carpenter (2004), p. 243.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 27,5 27,6 27,7 27,8 Turner, p. 37.
  28. ↑ 28,0 28,1 Warren, p. 35.
  29. ↑ 29,0 29,1 Warren, p. 36.
  30. ↑ 30,0 30,1 Warren, p. 37.
  31. ↑ Turner, p. 39; Warren, p. 38.
  32. ↑ Turner, p. 38.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 Warren, p. 38.
  34. ↑ Warren, pp. 38–39.
  35. ↑ Warren, pp. 39–40.
  36. ↑ Barlow, p. 293; Warren p. 39.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Warren, p. 40.
  38. ↑ Warren, p. 39.
  39. ↑ Warren, p. 41.
  40. ↑ Warren, pp. 40–41.
  41. ↑ Inwood, p. 58.
  42. ↑ Warren, p. 42.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 Warren, p. 43.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 Warren, p. 44.
  45. ↑ 45,0 45,1 Warren, p. 45.
  46. ↑ 46,0 46,1 Warren, p. 46.
  47. ↑ Warren, pp. 46–47.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 48,3 Warren, p. 47.
  49. ↑ Fryde (2007), p. 336.
  50. ↑ Carpenter (2004), p. 264.
  51. ↑ Barlow, p. 305; Turner, p. 48.
  52. ↑ 52,0 52,1 Warren, p. 53.
  53. ↑ Warren, p. 51.
  54. ↑ Barrett, p. 91.
  55. ↑ Warren, pp. 57–58; Barlow, p. 280.
  56. ↑ Warren, p. 57.
  57. ↑ Warren, p. 59.
  58. ↑ Huscroft, pp. 169–170.
  59. ↑ Huscroft, p. 170.
  60. ↑ Carpenter (2004), p. 264; Turner, p. 100.
  61. ↑ 61,0 61,1 Warren, p. 54.
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 62,3 Turner, p. 98.
  63. ↑ 63,0 63,1 Warren, p. 55.
  64. ↑ Warren, p. 63.
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 65,4 65,5 65,6 Turner, p. 99.
  66. ↑ Vincent, pp. 168–182.
  67. ↑ Turner, pp. 98–99.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 68,3 68,4 Turner, p. 100.
  69. ↑ Turner, pp. 100–101.
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 70,4 70,5 Turner, p. 101.
  71. ↑ Holt (1984), p. 94; Turner, p. 94; Bradbury (1998), p. 159; Moss, p. 119.
  72. ↑ Gillingham (1994), p. 76.
  73. ↑ 73,0 73,1 McLynn, p. 306.
  74. ↑ 74,0 74,1 Warren, p. 83.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 75,3 75,4 75,5 75,6 75,7 Turner, p. 102.
  76. ↑ Norgate (1902), p. 96; Turner, p. 98; Warren, p. 88; McLynn, p. 473.
  77. ↑ Power, pp. 135–136.
  78. ↑ Power, p. 135.
  79. ↑ Carpenter (2004), pp. 264–265.
  80. ↑ Turner, pp. 102–103.
  81. ↑ Turner, p. 103.
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 82,3 82,4 Turner, p. 149.
  83. ↑ Warren, p. 178; Turner, p. 156.
  84. ↑ Warren, p. 127.
  85. ↑ Bartlett, p. 200.
  86. ↑ Warren, p. 130.
  87. ↑ 87,0 87,1 Warren, p. 132.
  88. ↑ Warren, p. 132; Huscroft, p. 171.
  89. ↑ Huscroft, p. 182.
  90. ↑ Huscroft, p. 184.
  91. ↑ McLynn, p. 366; Hunnisett, pp. 1–3.
  92. ↑ 92,0 92,1 Warren, pp. 143–144.
  93. ↑ Warren, p. 144.
  94. ↑ McLynn, p. 366.
  95. ↑ 95,0 95,1 Carpenter (2004), p. 273.
  96. ↑ Turner, p. 79.
  97. ↑ Lawler and Lawler, p. 6.
  98. ↑ McLynn, p. 288.
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 Turner, p. 87.
  100. ↑ 100,0 100,1 100,2 Carpenter (2004), p. 272.
  101. ↑ Hodgett, p. 57; Johnson, p. 142.
  102. ↑ Johnson, p. 142.
  103. ↑ Turner, p. 95.
  104. ↑ Turner, p. 148.
  105. ↑ Danziger and Gillingham, p. 44.
  106. ↑ Bolton pp. 32–33.
  107. ↑ Stenton, p. 163.
  108. ↑ Bolton, p. 40.
  109. ↑ Barlow, p. 329.
  110. ↑ Turner, pp. 144–145; Church (1999), p. 133.
  111. ↑ Turner, p. 147.
  112. ↑ 112,0 112,1 Turner, p. 145.
  113. ↑ Barlow, p. 326.
  114. ↑ Warren, p. 184.
  115. ↑ Warren, p. 185.
  116. ↑ Warren, p. 184; Turner, p. 23.
  117. ↑ 117,0 117,1 Warren, p. 185; Turner, p. 169.
  118. ↑ Turner, p. 139.
  119. ↑ 119,0 119,1 119,2 Turner, p. 166.
  120. ↑ Turner, p. 166, Vincent, p. 193.
  121. ↑ Vincent, p. 193.
  122. ↑ Vincent, p. 197, attributing the original idea to a private communication from Sir James Holt.
  123. ↑ 123,0 123,1 Vincent, pp. 174–175.
  124. ↑ Vincent, p. 175.
  125. ↑ Vincent, p. 184.
  126. ↑ Vincent, p. 196.
  127. ↑ Turner, p. 98; Vincent, p. 196.
  128. ↑ Jordan, cited in Turner, p. 12.
  129. ↑ McLynn, p. 290.
  130. ↑ Turner, p. 120.
  131. ↑ Warren, pp. 171–172.
  132. ↑ 132,0 132,1 132,2 132,3 132,4 132,5 Turner, p. 106.
  133. ↑ 133,0 133,1 133,2 133,3 133,4 Turner, pp. 106–107.
  134. ↑ 134,0 134,1 134,2 134,3 134,4 134,5 Turner, p. 107.
  135. ↑ 135,0 135,1 Barlow, p. 336.
  136. ↑ 136,0 136,1 Warren, p. 123.
  137. ↑ Turner, p. 106; Warren, p. 123
  138. ↑ Turner, pp. 107–108.
  139. ↑ 139,0 139,1 139,2 139,3 139,4 Turner, p. 108.
  140. ↑ 140,0 140,1 140,2 Turner, p. 109.
  141. ↑ Carpenter (2004), p. 224.
  142. ↑ Carpenter (2004), p. 255.
  143. ↑ Carpenter (2004), p. 277; Duncan, p. 260
  144. ↑ 144,0 144,1 Carpenter (2004), p. 277.
  145. ↑ Carpenter, p. 277; Duncan, p. 264.
  146. ↑ Duncan, p. 268.
  147. ↑ 147,0 147,1 Carpenter (2004), p. 278.
  148. ↑ Carpenter (2004), pp. 278–279.
  149. ↑ Carpenter (2004), pp. 280–281.
  150. ↑ Carpenter (2004), pp. 282–283.
  151. ↑ Carpenter (2004), p. 283.
  152. ↑ 152,0 152,1 Carpenter (2004), p. 284.
  153. ↑ Huscroft, p. 190.
  154. ↑ 154,0 154,1 Huscroft, p. 189; Turner, p. 121.
  155. ↑ Turner, p. 119.
  156. ↑ 156,0 156,1 Turner, p. 125.
  157. ↑ Turner, pp. 125–126.
  158. ↑ 158,0 158,1 158,2 Turner, p. 126.
  159. ↑ 159,0 159,1 Turner, p. 127.
  160. ↑ Turner, p. 128; Harper-Bill, p. 304.
  161. ↑ 161,0 161,1 161,2 Turner, p. 128.
  162. ↑ Poole, pp. 446–447.
  163. ↑ 163,0 163,1 163,2 163,3 Turner, p. 131.
  164. ↑ Harper-Bill, p. 306.
  165. ↑ Harper-Bill, p. 307.
  166. ↑ 166,0 166,1 Harper-Bill, p. 304.
  167. ↑ Harper-Bill, pp. 304–305.
  168. ↑ Turner, p. 133.
  169. ↑ Turner, p. 133; Lloyd, p. 213.
  170. ↑ Turner, p. 133; Harper-Bill, p. 308.
  171. ↑ Turner, pp. 133–134.
  172. ↑ 172,0 172,1 Turner, p. 134.
  173. ↑ Harper-Bill, p. 308.
  174. ↑ Turner, p. 194; Warren, p. 253.
  175. ↑ 175,0 175,1 Warren, p. 253.
  176. ↑ Turner, p. 194; Duncan, p. 267; Warren, p. 253.
  177. ↑ McLynn, p. 455; Warren, p. 253.
  178. ↑ 178,0 178,1 Warren, p. 254.
  179. ↑ Warren, pp. 284–285; Barlow, p. 356.
  180. ↑ Turner, p. 195; Barlow, p. 357.
  181. ↑ Warren, pp. 254–255.
  182. ↑ Given-Wilson, p. 87.
  183. ↑ Warren, p. 255; McLynn, p. 460.
  184. ↑ Danziger and Gillingham, p. 270.
  185. ↑ Tuten, Belle S.; Billado, Tracey L. Feud, violence, and practice: Essays in medieval studies in honor of Stephen D. White, pp. 280–285

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ջոն Պլանտագենետ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ջոն_Պլանտագենետ&oldid=9827208» էջից