Նորավանքի վիմական արձանագրությունները

Ստորև ներկայացված է Վայոց ձորի մարզի Արենի համայնքի Ամաղու գյուղից 3 կմ հարավ-արևելք գտնվող Նորավանք վանական համալիրի վիմական արձանագրությունները:

Արձանագրություններ

№	Պատկեր	Արձանագրության գտնվելու հատված	Արձանագրություն	Ծանոթագրություն
1		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի, հյուսիսային պատի ամենավերին մասում, ներքուստ, 12 տող:	Ի Թ(ՎԻՆ) :ՈՀ: (1221). ԿԱՄԱՒՆ Ա(ՍՏՈՒԾՈ)Յ, ԵՍ՝ ԼԻՊԱՐԻՏ, ՈՐԴԻ ԱԼԱԿՈՒՄԻՆ, ԹՈՌՆ ՄԵԾԻ ԱՒՐՊԵԼԱՆՑ, ԶԻ ՀԱՅՐՆ ԻՄ ԱԼՈՒՄԻՆ ՔԻՆԱՑԱՒ Թ ԱԳԱՒՈՐԻՆ ԱԲԽ(Ա)ԶԱՑ, ԳՆԱՑ Ի ՏՈՒՆՆ ԱԹԱԲԱԿ ԷԼՏԿՈՒԶԱՆՑ ԵՒ ՆԱ ՄԵԾ ԱՒԳԱՏՈՎ ՄԵԾԱՐԵՑ ԶՆԱ, ԵՏ ՆՄԱ ԶՄԵԾ ՔԱՂԱՔՆ ՀԱՄԻԱՆ: ԵՍ՝ ԼԻՊԱՐԻՏՍ, ՈՐԴԻ ՆՈՐԱ, ՄԱՆՈՒԿ ԳՈԼՈՎ ԴԱՐՁԱ ՎԵՐԸՍՏԻՆ Ի ԼՈՒՍԱՒՈՐ ՀԱՒԱՏՆ ՍՐԲՈՅՆ ԳՐԻԳՈՐ(Ի), ԵԿԻ ԱՌ Մ ԵԾ ԱԹԱՊԱԿ ԻՒԱՆԷ ԵՒ ՀԱՅՐԵՆԵՑՆ ՓՈԽԱՆ ԵՐ[Ե]Տ ԶՀԱՐԱՇԿԱԲԵՐԴ ԻՒՐ ԿԵՐՈՎՍ. ԵՒ ԵՍ ՇԻՆԵՑԻ ԶՎԱՆՔՍ, ՈՐ ԿՈՉ Ի ՆՈՐԱՎԱՆՔ, ՅԱՌ[ԱՋՆ]ՈՐԴՈՒԹԵ(ԱՆ) Տ(Է)Ր ՍԱՐԳՍԻ ՍԻՒՆԵԱՑ ՎԵՐԱԴԻՏՈՂԻ, ՇԻՆԵՑԻ ԶԵԿԵՂԵՑԻՍ ԵՒ ԱՒԱԳ Ս(ՈՒՐ)Բ ՆՇԱՆ ԱՌ ԱԹԱԲ ԱԿ ԻՒԱՆԷԻ ԷՐ, ԱՅԼ ՅԵՏ ԲԵՐԱՔ ԳԵՂ :Բ: (2)՝ ԶԱԳԱՐԱԿԻ ՁՈՐ ՈՒ ՏԽԱՐԲ ԻՒՐ ՍԱՀ(Մ)ԱՆԱՒՔՆ։ Տ(Է)Ր ՍԱՐԳԻՍ ԵՒ ՄԻԱԲԱՆՔՍ ՀԱՍՏԱՏԵՑԻՆ ԻՆՁ ԶԱՒ ԱԳ ԽՈՐԱՆՆ :Գ: (3) ԱՒՐ ԺԱՄ ԿԻՐԱԿԷՆ, Ի ՇԱԲԱԹՆ ԵՒ ԶՀԻՆԳՇԱԲԱԹՆ Ի ՅԱՄԷՆ ՇԱԲԱԹՈՒՄ. ԵՒ ԿԵՆԱԿՑԻՆ ԻՄՈ ԱԶՓԱԻՆ ՍԱՀՄԱՆԵՑԻՆ Ի ՏԱՐՈՒՄՆ Տ(ԵԱՌ)ՆԸՆԴԱՌԱՋ ԱՒՐՆ ԶԱՄԷՆ ԵԿԵՂԵՑԻՔՍ׃ ԱՐԴ, ՈՐՔ ԸՆԹ(ԵՌՆ)ՈՅՔ ԶԳԻՐՍ ԽՆԴՐԵՑԷՔ Ի Ք(ՐԻՍՏՈՍ)Է ԻՄ ՈՐԴԵ(Ա)ՑՆ՝ ԱԼՈՒԿՈՒՄԻՆ, ՍՄՊԱՏԱ, ԻՒԱՆԷԻ, ՓԱԽՐԱԴԱՒԼԱԻՆ, ՏԱՐՍԱԻՃԻՆ ԱՐԵՒՇԱՏՈՒԹԻ(ՒՆ): ԱՐԴ, ՈՐՔ ԱՅՍ ՀԱՍՏԱՏՈՒՆ ԳՐՈ ՅՍ ՀԱԿԱՌԱԿ ԿԱ, ՅԻՄՈՑ ԿԱՄ ՅԱՒՏԱՐԱՑ, ԿԱՄ ՅԱՒԱԳԱՑ Ի ՀԱ(ՅՈՑ), ԿԱՄ Ի ՎՐԱՑ Ի ԶԱՅՆ ԳԵՂԱՐԷՔՆ ՀԱՆԵԼ ՋԱՆԱՆ ԿԱՄ ԶԺԱՄՆ ԽԱՓԱՆԵԼ :ՅԺԸ: (318) ՀԱՅՐԱՊԵՏԱՑՆ ՆԶՈՎԱԾ Է ՈՒ ՄԵՐ ՄԵՂԱՑՆ ՊԱՐՏԱԿԱՆ Է, ՈՒ ԹԷ ՏԱՃԻԿ ԱՒԱԳ ՓՈԽԻ ՈՒ ՀԱՆԵԼ ՋԱՆԱՅ ԻՒՐ ՀԱՒԱՏԷՆ ՈՒ Ի ՄԱՀ ՄԵՏԻ ԱՊԻԶԱՐԷ ՈՒ :Ռ: (1000), :Ռ: (1000), :Ռ: (1000) ՆԱԼԱԹ ՆԱԼԱԹ։	Սեդրակ Բարխուդարյան. Երկրորդ տողում ԱԹԱԲԱՎՄԿՈՒԶԱՆՑ համարում ենք գրողի շփոթմունք և վերծանում ԱԹԱԲԱԿ ԷԼՏԿՈՒԶԱՆՑ։ Երկրորդ տողում ՄԵԾԱՒԳԱՏՈՎ վերծանում ենք ՄԵԾ ԱՒԳԱՏՈՎ = ԱՒԳՏՈՎ. Ստեփանոս Օրբելյանն ունի մեծաւ փառօք, այլ հրատարակիչներ՝ մեծաւգթով։ Օրբելյանի մեջբերածը հավանորեն վանքի «Քոթուկ»-ից է, թեև նույնիմաստ, բայց ավելի ընդարձակ և թվականն էլ :ՈՀԲ:. միաժամանակ գրիչների շփոթմամբ բաժանված է երկու մասի, որոնց արանքում մտցվում է այլ արձանագրություն։ Կարեն Մաթևոսյան. Արձանագրությունը մեծ կարևորություն ունի Օրբելյան տոհմի Հայաստանում հաստատման պատմության տեսանկյունից և պատահական չէ, որ այն իր գրքում մեջ է բերում Ստեփանոս Օրբելյանը, բայց որոշ հավելումներ կատարելով։ Մասնավորապես, Լիպարիտի՝ Իվանե Զաքարյանից ստացածի մասին պատմող այս հատվածը՝ «ԵՒ ՀԱՅՐԵՆԵՑՆ ՓՈԽԱՆ ԵՐ[Ե]Տ ԶՀԱՐԱՇԿԱԲԵՐԴ ԻՒՐ ԿԵՐՈՎՍ» Ստեփանոս Օրբելյանը լրացրել է՝ «և այլ բազում գիւղս ի Վայոց ձոր, ի Գեղարքունի, ի Կոտայսն և ի Կայեն», որից հետո շարունակել է, ինչպես վիմագրում է։ Երկրորդ տողի սկզբում Սեդրակ Բարխուդարյանը պակասող (ենթադրաբար գրչի բաց թողած) տառի վերականգնում է կատարում՝ ԱԲԽ(Ա)ԶԱՑ, բայց հնարավոր է, որ այստեղ գործ ունենք խոսակցական լեզվի կամ բարբառի արտահայտման հետ և գրիչն ուզել է գրել հենց «Աբխզաց»։ Հիշատակված ՀԱՄԻԱՆ քաղաքը – Համադան քաղաքն է Պարսկաստանում։
2		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. արևմտյան մուտքի կամար ճակատաքարի և նրա շրջանակի վրա, արտաքուստ (այժմ գավթի մեջ). 7 տող:	ԵՍ՝ Տ(Է)Ր ՍԱՐԳԻՍ, ՔԵՌՈՐԴԻ Տ(Է)Ր ՍՏԵՓԱՆՈՍԻ ՍԻՒՆԵԱՑ ԱՐՀԻԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ, ՇԻՆԵՑԻ ԶԵԿԵՂԵՑԻՍ Ի ԲԱՐԷԽ ԱՒՍՈՒԹԻ(ՒՆ) ԻՆՁ, ԵՒ ԼԻՊԱՐՏԻՆ, ԵՒ ՆԱԽՆԵԱՑ ՄԵՐՈՑ, ԵՒ ԵՐԿՈՒՑ ՀԱՅՐԱԶԱՏ ԵՂԲԱՐՑՆ, ՈՐ ՍՊԱՆԱՆ Ի ԹՈՒՐՔԱՑ ՊԱՏԵՐԱԶՄԱՑ, ՎԱՍՆ ՈՐՈՅ ԱՂԱՉԵՄ ՀԱՆԴԻՊՈՂԱՑ ՅԻՇԵԼ ԶՄԵԶ Ի Ք(ՐԻՍՏՈ)Ս։	Սեդրակ Բարխուդարյան. Թեև թվական չունի, սակայն պարզ է, որ ժամանակը նույնն է, ինչ-որ նախորդինը՝ 1221 թվական։
3		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. հարավ-արևմտյան ավանդատան մուտքի ճակատին, երեսով հյուսիս. 8 տող:	ՅԱՆՈՒՆ Ա(ՍՏՈՒԾՈ)Յ. ԱՅՍ ԳԻՐ Է Տ(ԵԱՌ)Ն ՍԱՐ[Գ] ՍԻ ԵՒ ՍՊԱՍԱՒՈՐԱՑ Ս(ՈՒՐ)Բ ԿԱՐԱՊԵՏԻ Ս, ՈՐ ՏՈՒԱՔ ԶԽՈՐԱՆՍ ՀԱՍԱՆԱՅ Ա ՄԱՂՈՒԵՑՈՅ, ՈՐ ՆՈՐԱ ՀԱԼԱԼ ԱՐԴԵԱ ՄՔ ՇԻՆԵՑԱՒ, Ի ՏԱՐԻՆ :Բ: (2) ԱՒՐ ԺԱՄ ՀԱՍՏԱՏԵՑԱՔ ԶՊԵՏՐՈՍԻ-ԶՊԱՒՂՈՍԻ ՏԱՒՆ ՀԱՍԱՆԱ, ԻՒՐ ԿՆՈՋՆ, ԵՒ ՈՐ ՀԱԿ ԱՌԱԿԻ...	Սեդրակ Բարխուդարյան. Թեև տեղ կա, բայց չի շարունակված։ Կարեն Մաթևոսյան. Այս արձանագրությունն է հիմնական պատճառներից մեկը, որ Սուրբ Ստեփանոս նորակառույց եկեղեցու անունն ուսումնասիրողների զգալի մասը համարել են Սուրբ Կարապետ (մինչև Սուրբ Կարապետի ավերակների հայտնաբերումը 1970-ականներին)։ Մինչդեռ այս արձանագրության մեջ ոչ թե նշված է նորաշեն եկեղեցու անունը, այլ այն վերաբերում է արդեն գործող վանքի՝ Սուրբ Կարապետի առաջնորդի և միաբանների խոստմանը, որոնք համապատասխան պատարագ են հատկացրել Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու խորաններից մեկի շինության ծախսերը հոգացող Հասան Ամաղուեցուն։ «Դիվանի» վերծանության մեջ 7-րդ տողում սխալմամբ ՅԱՍԱՆԱ է տպվել։
4		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. հարավարևելյան ավանդատան ճակատին (Առաջին հարկի). 10 տող:	ԿԱՄԱՒՆ Ա(ՍՏՈՒԾՈ)Յ. ՆՈՒԱՍՏ ԾԱՌԱՅՍ Ա(ՍՏՈՒԾՈ)Յ Տ(Է)Ր ՍԱՐԳԻՍ, ՀԱՃՈՒԹ(ԵԱՄ)Բ ԵՂԲԱՅՐ ՈՒԹԵԱՆՍ ԵՏՈՒ ԶԱՅՍ ԽՈՐԱՆՍ ԸՍՏ ՀՈԳՈՅ ԶԱՒԱԿԻ ԽԻԿԱՐԻ, ՁԵՌԱՅՍ ՈՒՆ ԱՇԱՅԿԵՐՏԻ ԵՒ ՓԱԿԱԿԱԼԻ Ս(ՈՒՐ)Բ ՔԱՒ ԱՐԱՆԻՍ, ԶԻ ՆՈՐԱՅ ԱՐԴԵԱՄԲՔ ՇԻՆԵ ՑԱՒ. ԵՒ ՍԱՀՄԱՆԵՑԱՔ :Բ: (2) ԱՒՐ ԺԱՄ, ՈՐՉԱ Փ ԻՆՔՆ [Ք] ԼԻՆԻ ԻՆԾՆ... Ո...	Սեդրակ Բարխուդարյան. Վերջին երեք կարճ տողերը շարունակված են մուտքի կողին և եղծված են։ Ժամանակակից է շինությանը՝ 1221 թվականի։ Կարեն Մաթևոսյան. Արձանագրությունից երևում է, որ ինչպես նախորդ ավանդատուն խորանի կառուցման ծախսերը կատարել էր Հասան Ամաղուեցին՝ ստանալով երկու պատարագ, այնպես էլ այս խորանի ծախսը հոգացել է եկեղեցու փակակալը՝ Սարգիս եպիսկոպոսի աշակերտ Խիկարը՝ նույնպես երկու պատարագ ստանալով։
5		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. արևմտյան պատի հարավային մասում, խիստ հողմահարված, ներքուստ, 8 տող:	ԿԱՄԱՒ [ԱՄԵՆԱԿԱԼԻՆ] Ա(ՍՏՈՒԾՈ)Յ. ԵՍ՝ ԴԱՒԻԹ ԿՐԱՒՆԱՒՈՐ, ՄԻԱԲԱՆԵՑԱ Ս(ՈՒՐ)Բ ՈՒԽՏԻՍ ԵՒ ԵՏՈՒ ԻՄ Ի[ՆՉ]Ք [Ի Ս(ՈՒՐ)Բ] ՎԿԱՅՍ, ԽԱՉԵՐ ԾԱՌԻ ԵՒ ՅԱՅՍՄԱ(Ւ)ՈՐ[Ք]... ՎԵՑԿԻ ԵՒ :Ի: (20) ՈՉԽԱՐ. Տ(Է)Ր ՍԱՐԳԻՍՆ ԵՒ Մ[ԻԱԲԱՆՔ] ՀԱՍՏԱՏԵՑԻՆ Ս(ՈՒՐ)Բ ՅԱԿՈԲԻՆ ՏԱՒՆ :Դ: (4) Պ ԱՏԱՐԱԳ՝ :Բ: (2) ԳՐԻԳՈՐՈՅՆ, :Բ: (2) ԻՆՁ՝ ԴԱՒԹ Ի. ԿԱՏԱՐԻՉՔՆ ԱՒՐՀՆԻՆ ԵՒ ԽԱՓԱՆԻՉՔՆ ԴԱՏԻՆ Ի Տ(ԵԱՌՆ)Է։	Սեդրակ Բարխուդարյան. Ժամանակը որոշվում է վանահայր Սարգսի հիշատակումով, որը շինության ժամանակակից էր, հետևաբար՝ 13-րդ դարի առաջին կեսը։ Նույնանուն վանահայր կա նաև դարավերջին։ Կարեն Մաթևոսյան. Եթե ճիշտ է երկրորդ տողի վերջում Սեդրակ Բարխուդարյանի վերականգնումը՝ «ԵՏՈՒ ԻՄ Ի[ՆՉ]Ք [Ի ՍԲ]», որին հաջորդում է «ՎԿԱՅՍ» բառը, ապա այն վերաբերում է Ստեփանոս Նախավկային, որի անունով էր եկեղեցին։ Հնարավոր է նաև, որ եղած լինի. «…Ի ՆԱԽԱ/ՎԿԱՅՍ»։ Այնուհետև, հավանաբար, խոսվում է «Ձեռաց խաչերի» մասին, հետաքրքրական է նաև նվիրաբերված Հայսմավուրքի հիշատակությունը։
6		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. հյուսիս-արևելյան ավանդատան մուտքի գլխին ագուցված խաչքարի վրա, 8 տող:	ԱՅՍ ԱՒԾԵԱԼ ԱՐՁԱՆ ՆԿԱՐԵԱԼ ԱՐԵ(Ա)ՄԲ ԱՐԱՐՉԻՆ ԲԱՐ ԷԽԱՒՍՈՒԹԻ(ՒՆ) ԱԶԶ[ԻՆ ԿԱՆ] ԳՆԵՑԱՒ ԹՈՄԱԻ, ՊԱՆԴՈՒԽՏ ԵՒ ՏՐՈՒՊ Կ ՐԱՒՆԱՒՈՐԻ, ՈՎ ԵՐԿՐՊԱԳԷՔ .... [ՅԱՂԱՒ]ԹՍ Յ ԻՇԷՑԷ[Ք]։	Սեդրակ Բարխուդարյան. Երկու մասերից բաղկացած այս որմնախաչը պատի մեջ է դրվել շինության ժամանակ, հետևաբար և արձանագրությունը ժամանակակից է շինությանը՝ 1221 թվականին։
7		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. արևմտյան պատի վերնամասում, ներքուստ, 8 տող:	...ԿԱՄ]ԱՒ ԹԱԳԱՒՈՐԻ ՄԻԱԲԱՆԵՑԱ Ս(ՈՒՐ)Բ ՆԱԽԱՎԿԱ ՎԱՆԻՑ ԵՒ [ԵՏՈՒ ԻՄ ... ՀԱՅ]ՐԵՆԵ(Ա)ՑՆ Ի Ս(ՈՒՐ)Բ ՆՇԱՆ ԵՒ ...Ն ԶԻՄ ԲԱԺԻՆՆ, ԶՈՐ ԳԵՏԱ(Ւ) ՀԱՒՏԱՐԱՐԱԾ ԸԶՃՈԿԱՆ ԱՐՏՈՅ ԿՈՅՍՆ ՈՒ ՄՈՐԴԱԿ...։ Տ(Է)Ր ՍԱՐԳԻՍ ՈՒ ՄԻԱԲԱՆՔՍ ՀԱՍ[ՏԱՏԵՑԻՆ... Պ]ԱՏԱՐԱԳ :Ե: (5) ԱՒՐ ՋՈՒՐՋԻՆ, :Ե: (5)՝ ԽՈՒԹԼՈՒ ԽԱԹՈՒՆԻՆ, :Դ: (4)՝ ՋՈՒՐՋԻՆ ՀԱՒՐՆ՝ ԳՐ[ԻԳՈՐԻՆ]... [ՏԻ]ԿՆԱՆՑ ՏԻԿՆՈ՝ :Գ: (3), ՀԱՍԱՆԱ՝ :Ե: (5) ԷՐ ՎՃ[ԻՌՍ....] ՅԻՇԽԱՆՈՒԹԵ[ԱՆ] ՏԱՐՍԱԻՃԻՆ, ՄԵԾ ԻՇԽԱՆԻ, ԵՂԲԱՒՐ ՍՄՊԱՏԱ ԱՐՔԱԻ ԵՒ ԱՄ ՈՒՍ[ՆՈՅ ՆՈՐԱ Մ]ԻՆԱՅ ԽԱԹՈՒՆԻ, ՈՐ ԴՈՒՍՏՐ ԷՐ [ՋԱԼԱԼԻՆ, ԱՂ]ՎԱՆԻՑ ԱՐՔԱԻ։ ԱՐԴ, ՈՐ ԱՅՍ ՀԱՍՏԱՏ ՎՃՌԻՍ ԽԱՓԱՆԵԼ ՋԱՆԱՅ, ԹԷ ՅԻՄՈՑ, ԹԷ ԱՒՏԱՐԱՑ, ԹԷ ՅԻՇԽԱՆ[ԱՑ], ԹԷ Ի ՁԵՌՆԱՒՈՐԱՑ՝ ԵՐԻՑ Ս(ՈՒՐ)Բ. ԺՈՂՈՎՈՅՆ ՆԶՈՎԵԱԼ ԵՂԻՑԻ :ՅԺԸ: (318) ՀԱՅՐԱՊԵՏ[ԱՑ] ՈՐՈՇԵԱԼ ԵՂԻՑԻ ՈՒ ՄԱՍՆ, ՈՒ ԲԱ ԺԻՆ ԶՅՈՒԴԱՅԻ, ԵՒ ԶԿԱՅԵՆԻ ԱՌՑԷ։ ԹԷ ՏԱՃԻԿ ԱՒԱԳ ՓՈԽԻ՝ Ի ՅԱ(ՍՏՈՒԾՈ)Յ, ՈՒ ՅԻՐ ՄԱՀՄԱԴԷՆ ԱՊԻԶԱՐ ԵՂԻՑԻ ՈՒ :Ռ: (1000), :Ռ: (1000) ՆԱԼԱԹ, :Ե: (5) ԱՒՐ ՅԱՅՏՆՈՒԹԵ(ԱՆ)Ն, :Ե: (5)՝ ԾԱՌԶ[ԱՐԴ]ԱՐԻՆ, :Դ: (4)՝ ԶԱՏ[ԿԻՆ], :Դ: (4)՝ ՎԱՐԴԵ[Ւ]ՈՐԻՆ, :Գ: (3)՝ Ս(ՈՒՐ)Բ ԽԱՉԻՆ։	Սեդրակ Բարխուդարյան. Արձանագրությունից մի շարք քարեր թափված են, այդ տեղերը առնված են գծերի մեջ. մնացած մասերը խիստ հողմահարված են։ Նույն վիճակում է եղել դեռևս Սարգիս Ջալալյանի ժամանակ, այդ պատճառով էլ հրատարակիչների կողմից վերծանվել է պակասավոր և սխալներով։ Ժամանակը մոտավորապես որոշվում է Տարսայիճի հիշատակումով, որը մահացել է 1290 թվականին, ուրեմն դեռևս նրա կենդանության օրոք է գրված։ Կարեն Մաթևոսյան. Արձանագրության սկզբում նվիրատուն նշում է «ՄԻԱԲԱՆԵՑԱ Ս(ՈՒՐ)Բ ՆԱԽԱՎԿԱ ՎԱՆԻՑ», այսինքն, այստեղ ոչ միայն եկեղեցին, այլև վանքն է կոչում Սուրբ Նախավկայի անունով։
8		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. հյուսիս-արևմտյան ավանդատան երկրորդ հարկի պատին, երեսով հարավ. 7 տող:	.................................................................... .................................................................... ........Ա(ՍՏՈՒԱ)ԾԱԾԻՆ..............ԴԱՒԼԱԹԻՆ.... ............................................................................. ԱԹԱՊԻՆ ՅԻՇԱՏ[ԱԿ] ՄԵՐ ԱՍ.... Խ]ՈՒԹԼՈՒ ԽԱԹՈՒՆԻՆ, Տ(Է)Ր ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԵՒ ՄԻԱԲԱՆՔՍ ՀԱՍՏԱՏԵՑԻՆ [Ի] ՏԱՐԻՆ :Ա: (1) ԱՒՐ ՊԱՏԱՐԱԳ ԱՆԽԱՓԱՆ, ՈՐ ԽԱՓԱ ՆԵԼ ՋԱՆԱ, ԴԱՏԻ Ի Տ(ԵԱՌՆ)Է։	Սեդրակ Բարխուդարյան. Սկզբի երկու տողերը բոլորովին եղծված են։ Նախորդ արձանագրության նվիրատուներին է վերաբերում և մոտ է նրան ժամանակով։
9		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. հյուսիսային պատին, ներքուստ, №1 արձանագրության տակ, 22 տող:	ՇՆՈՐՀԱՒՔ ԵՒ ՈՂՈՐՄՈՒԹ(ԵԱՄ)Բ Ս(ՈՒՐ)Բ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԵ(ԱՆ)Ն. ՅՈՒՍՈՎՆ, ՈՐ ԱՌ Ք(ՐԻՍՏՈ)Ս. ԵՍ՝ ՅՈՔՆԱՄԵՂ ԵՒ ԱՊԻԿԱՐ ՍՏԵՓԱՆՈՍ, ՈՐԴ Ի ԻՇԽԱՆԱՑ ԻՇԽԱՆԻՆ ՏԱՐՍԱԻՃԻՆ, ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՍԻՒՆ ԵԱՑ ԵՒ ՏԵՍՈՒՉ ԵՐԿՆԱՀԱՆԳԷՏ ԱԹՈՌՈՅՍ ՏԱԹԵՒՈ ԵՒ ՆՈՐԱՎԱՆԻՑ, ՅԻՇԵԼՈՎ ԶՈՒՆԱՅՆՈՒԹԻ(ՒՆ) ՎԱՅՐԿԵՆԻ ԿԵՆԱ ՑՍ՝ ԵՏՈՒ ԶԻՄ ՀՈԳՈ ՄԱՍՆՆ ԲԱԺԻՆ Ա(ՍՏՈՒԾՈ)Յ ԵՒ ԺԱՌԱՆԳ Ս(ՈՒՐ)Բ ԵԿԵՂԵՑՈՅՍ ԶՉՎԱ ԳԵՂՆ ԻՒՐ ԲՈԼՈՐ ՍԱՀՄԱՆԱՒՔՆ ԱԶԱՏ ՅԱՄԷՆ ԱՇԽԱՐՀԱԿԱՆ ՀԱՐԿԱՑ՝ Ի ԴԻՒԱՆԷ, Ի ԽԱԼԱՆԷ ԵՒ ՅԱՄԷՆ ՉԱՐԷ, ԶՈՐ ԳՆԵԼ ԷԻ ՅԻՄ ԱԽԲԱՒՐԷՆ՝ Ի ՋԱԼԱԼԷՆ ԵՒ ՏՎԵԼ Ի Գ ԻՆՆ :ԻԱ: (21) ՀԱԶԱՐ ԴՐԱՄ, ԵՒ Ի ՓՈՇԱՀԱՆՔՆ՝ ԶՍ(ՈՒՐ)Բ ՍԱՀԱԿ ԵՒ ԶԱԲԱՍԱՇԷՆ, ԵՒ ԱՅԼ ԵՏՈՒ ՅԻՄ ՀԱԼԱԼ ՀԱՅՐԵՆԱԲԱԺՆԷՆ Ի ՀՐ ՇԿԱԲԵՐԴ, ԶՔԱՐԿՈՓ ՎԱՆՔՆ ԻՒՐ ՍԱՀՄԱՆԱՒՔՆ, ԵՒ ՅԵՂԵԳԵՑ ՁՈՐԻՆ՝ ԶԱՐԱՏԷՆՍՆ ԻՒՐ ԳԵՂՈՎՆ, ԵՒ ԱՄԷՆ ՀԱՅՐԵՆԻՔ Ն Ի ՄԱՍ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻ(ՒՆ) Ի Ս(ՈՒՐ)Բ ՈՒԽՏՍ ՆՈՐԱՎԱՆԻՑ ՀԱՅՐԵՆԻՔ ԱՆԽԱԽՏ ԵՒ ԱՆԴԱՎԻ՝ ՄԻՆՉ Ի ԳԱԼՈՒՍՏՆ Ա(ՍՏՈՒԾՈ)Յ. ԵՒ ԱՅԼ ԲԱԶ [ՈՒՄ...] ԵՒ ԿԱՄԱՒ ՄԻԱԲԱՆ ԵՂԲԱՐՑՍ ՀԱՍՏԱՏԵՑԻ ԻՆՁ ՅԻՇԱՏԱԿ Ի ՍԱ, ԶԻ ԶԿՆԻ ԿՐԿՆՈԶԱՏԿԻՆ :Ա: :Խ: (մեկ 40-ունք) ՊԱՏԱՐԱԳ ԱՌՆԵՆ ԵՒ ԱՄԷՆ ԱՒՐ ԱՄԲԻԾՔ ԵՒ ԱՒԵՏԱՐԱՆ՝ ՄԻՆՉ Ի ՀՈԳՈՅՆ ԳԱԼՈՒՍՏՆ, ԵՒ ԶԱՒՐ ՊԷՆՏԷԿՈ[Ո]ՍՏԷԻՆ ՄԵԶ ՅԻՇԱՏԱԿ ԿԱՏԱՐԵՆ՝ ԶԵՆՄԱՄԲ ԶՈՒԱՐԱԿԱՑ ԵՒ ԸՌԱՏ ԸՌՈՃԿԱՒՔ, ԵՒ ՅԱՄԷՆ ԵԿԵՂԵՑԻՔՍ ՄԵԶ ՊԱՏ ԱՐԱԳԵՆ՝ ԹԵՐԵՒՍ ԳՏԻՑ ՅԱ(ՍՏՈՒԱ)Ծ ՀՈԳՈՅՆ ՈՂՈՐՄՈՒԹ(ԻՒ)Ն ԵՂԿԵԼԻ ՀՈԳՈՅՍ Ի ՄԵԾԻ ԱՒՈՒՐՆ ԱՆԵՐԵԿԻ՝ ՈՒՐ ԲԱՆՔՆ ՍՊԱՌԻՆ ԵՒ ԳՈՐԾՔՆ ԹԱԳԱՒՈՐԵՆ։ ԵՒ ԱՐԴ, ԵԹԵ ՈՔ ԶԱՅՍ ԽԱՓԱՆԵԼ ԽՈՐՀԻ ԿԱՄ ՅԱՓՇՏԱԿԵԼ ԶՏՈՒՐՔՍ ԵՒ ԿԱՄ Ի ԺԱՌԱՆԳԱՒ ՈՐԱՑԴ ԾՈՒԼԱՆԱԼ ԵԴԵ(Ա)Լ ՍԱՀՄԱՆԻՍ՝ ԸՆԴ ԱՆԼՈՅԾ ՆԶՈՎԻՒՔ ԵՂԻՑԻՆ ՅԱ(ՍՏՈՒԾՈ)Յ. ԱՄԵՆԱԿԱԼԵՆ ԵՒ ՅԱՄԵ ՆԱՅՆ ՍՐԲՈՑ ՅԵՐԿՆԱՒՈՐԱՑ ԵՒ ՅԵՐԿՐԱՒՈՐԱՑ, ԸՆԴ ԿԱՅԵՆԻ ԵՒ ԸՆԴ ՅՈՒԴԱԻ ԵՒ ԱՐԻՈ ՍԻ ՊԱՏԺԵԼ ԽԱՅՏԱՌԱԿԵՍՑԻՆ, ՄԵՐ ՄԵՂԱՑՆ ՊԱՐՏԱԿԱՆ ԵՂԻՑԻ[Ն]։ ԹԵ ՏԱՃԻԿ ՓՈԽԻ ԵՒ ԽԼԵԼ ՋԱՆԱ(Յ) ՅԱ(ՍՏՈՒԾՈ)Յ ԵՒ ՅԱՄԵՆԱՅՆ ՍՐԲՈՑ Ն ԶՈՎԱԾ ԵՂԻՑԻ ԵՒ ՅԻՒՐ ՓԵՂԱՄՊԱՐԷՆ Ի ՄԱՀՄԵՏԷ ԱՊԻԶԱՐ. ԵՒ :Ռ: (1000), :Ռ: (1000) ՆԱԼԱԹ ԼԻՆԻ, ՄԵՌԵԼԱՒՔ ԵՒ ԿԵՆԴ ԱՆԱՒՔ, Ի ԹՎԻՍ :ՉԽԷ: (1298). ՀԱՍՏԱՏ Է։	Սեդրակ Բարխուդարյան. 8-րդ տողում բնագիրն ունի ՓՈՇԱՀԱՆՔ, հրատարակիչները վերծանել են ՓՈՂԱՀԱՆՔ, երևի հիմնվելով Ստեփանոս Օրբելյանի «Պատմության» մեջ մեկ անգամ հանդիպող Փողահանք տեղանվան վրա: Բայց այդպիսի ձևափոխումը հեշտությամբ կարող էր կատարվել ձեռագրի մեջ՝ գրիչների մեղքով։ Կարեն Մաթևոսյան. Արձանագրության 9-րդ տողում Սեդրակ Բարխուդարյանի վերծանման «ԶՔԱՐԿՈՓԷԼԱՆՔՆ» վրիպումը Գագիկ Սարգսյանն ուղղում է՝ «ՔԱՐԿՈՓ ՎԱՆՔՆ», նաև անդրադառնում 8-րդ տողում նշված ՓՈՇԱՀԱՆՔ-ին, վկայակոչելով այդ մասին Սուրեն Ավագյանի ուշագրավ դիտարկումները և տեղորոշման միանգամայն ընդունելի վարկած է առաջ քաշում։
10		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. հյուսիսային պատին, ներքուստ, նախորդի տակ. 2 տող:	ԿԱՄԱՒՆ Ա(ՍՏՈՒԾՈ)Յ, ԵՍ՝ ՏԱՐՍ(ԱՅ)ԻՃՍ, ԵՏՈՒ ԷՐԻՆ ԱՐՏ ԻՒՐ ՍԱՀՄԱՆՕՔ ՆՈՐԱՎԱՆԻՑ ՎԱԽ(Մ)Ն։	Սեդրակ Բարխուդարյան. Այս երկտողը գրված է նախորդից տարբեր՝ 16-րդ դարի գրչությամբ. հետագա ավելացում է և կեղծիք։ Արսեն Հարությունյան. Նվիրագրի երկրորդ տողի ԷՐԻՆ ԱՐՏ բառակապակցությունը, որը «Դիվան»-ում մեկ բառ է կարդացվել, ցորենի արտն է, այսինքն՝ երբ հարդախառն ցորենը կամ գարին կալի վրա ծեծելուց հետո երնում (էրնում) են (քամուն տալիս)՝ հատիկը հարդից զատելու համար։
11		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. հյուսիս-արևմտյան խորանի երկրորդ հարկի պատին, երեսով հարավ, №8 արձանագրության տակ, խիստ հողմահարված. 7 տող:	ԵՍ՝ ՇՆՀԱՒՈՐՍ, ՏՎԻ :Ճ: (100) ԴԵԿԱՆ Ի ՆԱԽԱՅՎԿԱՅ ....................... ԱՀՈ ԵՒ ......................Ա Ք(ՐԻՍՏՈ)Ս Մ...ԻՆ .....................ՍԳԻՍ ԱՐ ...................ՄԵՂԱՑՆ ՊԱՐՏԱԿԱՆ ԵՆ Ի Յ.......
12		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. հյուսիս-արևելյան ավանդատան երկրորդ հարկի մուտքի ճակատակալ քարին, խիստ հողմահարված. 9 տող:	ԵՍ՝ ԱԲԱՍ, ՈՐԴԻ ՍՄՊԱՏ Ա........................... ԱՆՍ ..................................... ...... Զ։ Յ(ԱՅ)ՏՆՈՒԹԻ(ՒՆ) ՈՐՉ ԱՓ ԵՍ ԿԵՆԴԱՆ(Ի) ԵՄ Զ:Բ: (2) ԱՒՐՆ [ԻՄ Մ]ԱՒՐ ԴՈ(Վ)ԼԱԹԻ Ա ՌՆԵՆ ԵՒ ՅԵՏ ՄԵՐ ԱՆՑ [ԱՆԵԼՈ]Զ :Բ: (2) ԱՒՐՆ ԻՆՁ ԵՒ Զ :Ա: (1) ԱՒՐ ՀԱՒՐՆ. ԿԱՏԱՐԻՉՔՆ ԱՒՐ[ՀՆԻՆ ՅԱ(ՍՏՈՒԾՈ)Յ]	Սեդրակ Բարխուդարյան. 13-րդ դար։
13		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. արևմտյան պատուհանի ձախ կողմում, արտաքուստ, պատի մեջ ագուցված խաչքարի ստորին մասում, 3 տող:	ԶՀԱՅՐ Տ(ԵԱՌ)Ն ՍՏԵՓ ԱՆՆՈՍԻ ԶՏ(Է)Ր ԳՐ ԻԳՈՐ ՅԻՇԵՑԷՔ:	Կարեն Մաթևոսյան. Ստորև ներկայացվող երեք վիմագրերը (№ 13, 14, 15) Սեդրակ Բարխուդարյանը վկայաբերել է ըստ նախորդ հրատարակիչների և դրանք ներկայացրել գավթի արձանագրությունների վերջում՝ «ԳԱՎԻԹ. արևմտյան մուտքից վեր, արտաքուստ» բացատրությամբ։ Սակայն, այդ վիմագրերը գտնվում են Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու արևմտյան պատի ուղղանկյուն պատուհանի շուրջը (վերնամասում) ագուցված խաչքարերի ստորին մասերում, ուստի նշում ենք այստեղ և արձանագրությունները ներկայացնում աջից ձախ հերթականությամբ (նկ. 41)։ Տեղի ճշգրտմամբ նաև այս երեք խաչքարերի (երեք դեպքում էլ խաչերը փոքրիկ որմնասյուների վրա բարձրացող կամարի տակ են) և անթվական վիմագրերի ժամանակն է ավելի որոշակի դառնում, քանի որ եկեղեցու կառուցումն ավարտվել է 1223-ին, ուրեմն դրանք մինչև այդ թվականն են գրվել։ Կարեն Մաթևոսյան. Սյունյաց Ստեփանոս Գ Ֆախր էլ Մսեհ եպիսկոպոսի հայրն է՝ Գրիգոր Մեղրեցին, մահացել է 1168-ին։
14		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. արևմտյան պատուհանից վեր, արտաքուստ, պատի մեջ ագուցված խաչքարի ստորին մասում, 1 տող:	ԶՄԱՅՐ Տ(ԵԱՌ)Ն ՅԻՇԵՑԷՔ Ի Ք(ՐԻՍՏՈ)Ս։	Կարեն Մաթևոսյան. Հրատարակության մեջ անեղծ ԶՄԱՅՐ բառը նշված է ԶՀԱՅՐ, իսկ Տ(ԵԱՌ)Ն բառից հետո դրված է բազմակետ, մինչդեռ այստեղ բացակայող բառեր կամ տառեր չկան Հավանորեն այս վիմագրում՝ առանց անունը տալու, նշվում է այս շարքի առաջին խաչքարի արձանագրության մեջ հիշատակված տեր Ստեփանոս Ֆախր էլ Մսեհի մայր և Գրիգոր Մեղրեցու կին Ծամամը։ Վերջինիս անվանապես և մեծարանքով հիշատակում է Ստեփանոս Օրբելյանը («սրբասէր և մեծահաւատ տիրուհի»)։ Բանն այն է, որ հենց Ծամամի համառ պնդումներով է Գրիգոր Մեղրեցին Հռոմկլա գնացել և եպիսկոպոս դարձել, որից հետո նույն պաշտոնին արժանացել է նաև նրանց որդին՝ Ստեփանոս Ֆախր էլ Մսեհը, որն էլ Նորավանքը Սյունյաց աթոռանիստ է դարձրել։
15		Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցի. արևմտյան պատուհանի աջ կողմում, արտաքուստ, պատի մեջ ագուցված խաչքարի ստորին մասում, 3 տող:	ԶՀԱՅՐ Տ(ԵԱՌ)Ն ՍԱՐԳՍ Ի ԶՅՈՒՍԷՓ ՅԻՇ ԵՑԷՔ Ի Ք(ՐԻՍՏՈ)Ս։	Կարեն Մաթևոսյան. Սարգիս Ա-ն Ստեփանոս Ֆախր էլ Մսեհի քրոջ, այսինքն՝ Գրիգոր Մեղրեցու և Ծամամի դուստր Խորիշահի և Հովսեփի որդին էր։ Ըստ էության, Ծամամը Սարգսի մայրական գծով տատն էր կամ մեծ մայրը, ընդ որում, մայրական կողմի ազգակցության շնորհիվ էր նա Սյունյաց եպիսկոպոս դարձել։
16		Գավիթ. հյուսիսային պատի կենտրոնական մասում, բազմաթիվ մանր խաչերի մեջ, ներքուստ, 4 տող:	ԹՎ(ԻՆ) :ՈՁԱ: (1232) ԵՍ՝ ԳՈՐԳ, ԶԻՄ ՀՈԳՈՅ ԱՐԴԻՒՆՔ ՏՎԻ Ի Ս(ՈՒՐ)Բ ՆԱԽԱՎԿԱՅՍ, ՄԱՍ ՊԱՀԱՐԱՆՈՎ ԵՒ ՏԱՒՆԱՊԱՏՃԱՌ. ԵՒ ԵՍ՝ Տ(Է)Ր ՍԱՐԳԻՍ ԵՒ ՄԻԱԲԱՆՔՍ ՀԱՍՏԱՏԵՑԻՆ ԶՍ(ՈՒՐ)Բ Գ ԵՈՐԳԻՆ :Ե: ՇԱԲԱԹՆ (հինգշաբթին) ԱՒՐՆ :Բ: (2) ՊԱՏԱՐԱԳ ԱՆԽԱՓԱՆ։	Սեդրակ Բարխուդարյան․ Այս ինչպես և հաջորդ արձանագրությունը թվագրված են գավթի կառուցման ընդունված՝ 1261 թվականից առաջ։ Կարեն Մաթևոսյան. Սա եկեղեցու կառուցումից կարճ ժամանակ անց գրված և հստակ թվական ունեցող ամենավաղ վիմագիրն է (1232), որտեղ այն կոչվում է Ստեփանոս Նախավկայի անունով։ Հետաքրքրական է նաև մասնատուփի և Տոնապատճառ մատյանի նվիրատվության արձանագրումը։
17		Գավիթ. արևելյան պատի հարավային անկյունում, մուտքի կողքին, ներքուստ, փորագրված խաչի շուրջ, 5 տող:	ԹՎ(ԻՆ) :ՈՀԱ: (1222) Յ[ԻՇ]ԵԱ Ք(ՐԻՍՏՈ)Ս Ա(ՍՏՈՒԱ)Ծ ԶՎԱՍ ԱԿ, ՈՐ ՏՂԱ ՀԱՍԱԿՈՎ ՓՈԽ ԵՑԱՒ ՅԱՇԽԱՐԷՍ։	Սեդրակ Բարխուդարյան․ Գավթի արևելյան պատը նույնն է Սուրբ Կարապետի արևմտյան պատի հետ, հետևաբար գրված է գավթի շինությունից առաջ՝ Սուրբ Կարապետի (Սուրբ Ստեփանոսի) արևմտյան պատին, արտաքուստ։