Մասնակից:Makruhi/Ավազարկղ Ղ
'Մեսպիլուս գերմանիկա /'Mespilus germanica, հայտնի է նաև մեդլար անունով, տարածված թուփ է կամ փոքրիկ ծառ, որի պտուղների անունը նույնն է :Պտուղը մշակվել է դեռևս Հռոմեական ժամանակաշրջանից, որի միրգը ձմռանը չէր հասունանում և ուտելի էր խորոված վիճակում, այդ իսկ պատճառով էլ նա դասվում էր ուտեստների շարքը:
Ծագումը և նրա տեսակները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չնայած իր լատւնական անվանը, այն կոչվում է գերմանական մեդլար, տարածված է եղել Ասիայում և Հարավ-արևելյան Եվրոպայում, հատկապես Սև ծովի ափին, Բուլղարիայում և ժամանակակից Թուրքիայի տարածքում: Նա մշակվել է դեռևս 3000 տարի առաջ:[1]
Սակայն այժմ մեսպիլուս գերմանիկան միակ տեսակն է մեդլարի: 1990 թվականին նոր տեսակներ հայտնաբերվեցին Հյուսիսային Ամերիկայում, որոնցից են լոկատը, էրիոբոտրիա ճապոնիկան, մալակամոլեսը և այլն:[2] but was once thought to be closely related, and is still sometimes called the 'Japanese medlar'.
Ուսոմնասիրությունները ցույց են տվել , որ այն միայն եղել Բալկանյան թերակղզու հարավ-արևելյան մասում , Ասիայում , Կովկասում, Ղրիմում, հյուսիսային Իրանում և հավանաբար Թուրքմենիայում:
Նկարագիր և միջավայր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեսպիլուս գերմանիկան տաք ամառներ, մեղմ ձմեռներ սիրող բույս է, ինչպես նաև նրա աճի համար կարևոր է նաև արևոտ, չոր տեղանքը և թթուներով հարուստ հողը: Այլ պայմաններում նա աճում է միայն դեպի վեր, մինչ դեռ նա ավելի շուտ իր տեսքով թուփի նման, քան ծառի: Նրա կյանքի տևողությունը 30-50 տարի է: Նրա կեղևը մոխրաշականակագույն է դեպի վեր ձգվող կնճիռներով, որոնք ձևավորում են դեպի վեր ձգվող ուղղանկյուն տերևներ: Տերևները մուգ են և ձվաձև, 8-15 սմ երկարությամբ, 3-5 սմ լայնությամբ: Տերևները թեթևակի մազոտ են ներքևի մասում և մինչ աշնանը թափվելը նրանք կարմրում են: Դրանց հանդիպել են Հարավային Եվրոպայի մի քանի այգիներում:
Ծաղիկները ձվաձև հինգ սպիտակ թերթիկներով են:[3] Նրանք երևում են ուշ գարնանը երկսեռ են և փոշոտվում են մեղուների կողմից:[4] Ծաղիկը ունենում է 6 սմ լայնություն: Նրա կարմրավուն-շականակագույն միրգը սերմանման պտուղ է 2-3 սմ տրամագծով, լայն տարածված բաժակակալներով կենտրոնի շուրջ, որը նման է խոռոչում տեղադրված մրգի:
Մշակում և օգտագործում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեդլար սկսել են մշակել դեռ 30000 տարի առաջ Կասպից ծովի, հյուսիսային Իրանի շրջանում: Հունաստանում սկսել են զբաղվել նրա մշակությամբ մեր թվարկությունից դեռ 700 տարի առաջ, իսկ Հռոմում՝ մեր թվարկությունից 200 տարի առաջ: Նա շատ կարևոր բույս էր համարվում Հռոմում դեռ միջնադարում: 17-18-րդ դարերում նա նույնիսկ շատ զիջեց մյուս մրգերին, իսկ մեր օրերում սկսեցին ավելի քիչ մշակել: Նրա պտուղները այն հազվագյուտ մրգերից են, որոնք կարելի է ուտել ձմռանը, այն շատ կարևոր նշանակություն ունի այգեպանների համար, որովհետև հասանելի է ամբողջ տարին: Մեսպիլուս գերմանիկային կարելի է պատվաստել այլ տեսակի սերմերով, օրինակ եվրոպական տանձի, սերկևիլի, կամ սովորական ալոճի, բարելավելու համար նրա տեսակը տարբեր հողերում:[5]
Մեսպիլուս գերմանիկայի պտուղները պինդ են և թթու և շատ դառը: Նրանք ուտելի են դառնում փափկելուց հետո: Երբ սկսում է փափկել, նրա մաշկն արագ դուրս է գալիս և ստանում է մուգ շականակագույն տեսք, իսկ ներսում արտադրվում է թանձր խնձորի հյութ: Այս գործընթացը կարող է շփոթության մեջ գցել նրանց, որոնք առաջին անգամ են տեսնում, որովհետև նրանց կարող է այն թվալ փչացած:[6][7]
Պտուղը կարելի ուտել նաև խակ, հատկապես որպես աղանդեր, օրինակ պանրի կամ մրգային կարկանդակների հետ, [8] կամ էլ օգտագործում են մեդլարից մրգային դոնդող [9] և գինի պատտրաստելու համար: Մեկ այլ ուտեստը՝ մեդլարով պանիրն է, որը նման է լիմոնե կաթնաշոռի, պատրաստվում է մրգի միջուկից, ձվերից և կարագից: Այսպես կոչված մեդլարով թեյը սովորաբար չի պատրաստվում մեսպիլուս գերմանիկայից այլ գայլի հատապտուղից կամ գոջիից և այն երբեմն կոչվում է կարմիր մեդլար:[10]
Մեսպիլուս գերմանիկայի տեսակները աճում են Հոլլանդիայում , Նոթթինգհեմում, Ռուսաստանում:[11][12]
Իրանում նրա պտուղները, տերևները , կեղևն ու ծառի փայտն օգտագործում են բժշկական նպատակներով՝ ստամոքսի խանգարումների, կոկորդի ողողումների և ջերմությունը իջեցնելու համար:[13]
Գրականության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չոսեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այն միրգը, որն արդեն փտած է մինչ հասունանալը, մեդլարը գրականության մեջ ձևականաորեն օգտագործվում է որպես վաղաժամ չքավորության/փտածության կամ անառակության խորհրդանիշ: Օրինակի համար, մի հեքիաթում, հերոսն իր ծեր տարիքը համեմատում է մեդլարի հետ:
Շեքսպիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շեքսպիրի ՞Թիմոնը Աթենքից՞ գործի մեջ Ապեմանտուսը ստիպում է ուտել խնձորը , որը նշանակում էր որ ով խառնվում է ուրիշի գործերին, նա ինքը փտած մարդ է: Մեկ այլ գործում երիտասարդը ներողություն է խնդրում իր անբարո անցյալ կյանքի համար, որովհետև գտնում էր, որ իր հետ ամուսնացած կինը, պետք է ամուսանցած լիներ փտած մեդլարի հետ: Նա ինքը իրեն համեմատում է այդ մրգի հետ իր անբարո վարքի համար: Իր մյուս գործում ՞ինչպես այն քեզ դուր է գալիս՞, Շեքսպիրի հերոսուհին՝ Ռոզալինդը մի բարդ բառախաղ է կազմում ընդգրկելով իրեն շրջապատող ծառերի անունները, որոնք իրեն սիրային նամակներ են բերում և մեդլարի հետ:
16-17-րդ դարերում մեդլարը կոչվել է նաև ՞ բաց ավանակներ՞ մրգի սուր ձևի պատճառով, բազմաթիվ երկիծական պիեսներում:
16 և 17-րդ դարերի այլ հեղինակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օրինակ Սերվանտեսի ՞Դուն Կիխոտ՞ գործի մեջ, գլխավոր հերոսն ու Սանչո Պանչոն դաշտի մեջտեղում հայտնվելով իրենք իրենց սնում են մեդլարներով: Թոմաս Դեկկերն իր պիեսներից մեկում կանանց համեմատում է մեդլարի հետ,որոնք դեռ չհասունացած արդեն փտած են:
Մեկ այլ համեմատություն կարելի է գտնել նաև Թոմաս Միդդլետոնի գործրերից մեկում, որտեղ անբարոյական կինը համեմատվում է մեդլարի հետ:
Ժամանակակից գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժամանակակից գրականության մեջ որոշ գրողներ հիշատակել են այս մրգի մասին: Սակին օգտագործել է մեդլարը իր կարճ պատմվածքներում:Նրա հերոսն ասում է ,որ չի կարելի դիմադրել մեդլարին, երբ այն հասած է և հյութալի:
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Baird, J.R.; Thieret, J.W. (1989). The Medlar (Mespilus germanica, Rosaceae) from antiquity to obscurity. Economic Botany. 43(3): 328–372. preview
- ↑ Campbell, C.S.; Evans, R.C.; Morgan, D.R.; Dickinson, T.A.; Arsenault, M.P. (2007). «Phylogeny of subtribe Pyrinae (formerly the Maloideae, Rosaceae): Limited resolution of a complex evolutionary history» (PDF). Plant Systematics and Evolution. 266 (1–2): 119–145.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Mitchell, Alan (1978). A Field Guide to the Trees of Britain and Northern Europe publisher=Collins (2 ed.). էջ 277.
{{cite book}}: Missing pipe in:|title=(օգնություն) - ↑ «Plants for a Future».
- ↑ «Medlar». Royal Horticultural Society. 2011. Վերցված է 8 July 2013-ին.
- ↑ Glew, R.H.; Ayaz, F.A.; Sanz, C.; VanderJagt, D.J.; Huang, H.S.; Chuang, L.T.; Strnad, M. (2003). «Changes in sugars, organic acids and amino acids in medlar (Mespilus germanica L.) during fruit development and maturation». Food Chemistry. 83 (3): 363–369.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Rop, O.; Sochor, J.; Jurikova, T.; Zitka, O.; Skutkova, H.; Mlcek, J.; Salas, P.; Krska, B.; Babula, P.; Adam, V.; Kramarova, D.; Beklova, M.; Provaznik, I.; Kizek, R. (2011). «Effect of Five Different Stages of Ripening on Chemical Compounds in Medlar (Mespilus germanica L.)». Molecules. 16 (74–91).
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Martin, James. «Medlars recipes». British Broadcasting Corporation. Վերցված է 8 July 2013-ին.
- ↑ «Nigel Slater on... medlars». Royal Horticultural Society. Վերցված է 8 July 2013-ին.
- ↑ McAdam, Diana (12 October 2007). «Goji berries: The new superfruit». The (Daily) Telegraph. Վերցված է 8 July 2013-ին.
- ↑ Phipps, J.B.; O’Kennon, R.J.; Lance, R.W. 2003. Hawthorns and medlars. Royal Horticultural Society, Cambridge, U.K.
- ↑ Glowinski, L. 1991. The complete book of fruit growing in Australia. Thomas C. Lothian Pty Ltd, Port Melbourne, Victoria.
- ↑ Bibalani, Ghassem Habibi; Mosazadeh-Sayadmahaleh, Fatemeh (February 2012). «Medicinal benefits and usage of medlar ( Mespilus germanica ) in Gilan Province (Roudsar District), Iran» (PDF). Journal of Medicinal Plants Research. 6 (7): 1155–1159.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)