Մասնակից:Մանե Եղիկյան/Ավազարկղ
Սարդիներեն լեզու (սարդ.՝ limba sarda), հնդեվրոպական ընտանիքի ռոմանական խմբի լեզու, որով խոսում է Սարդինիա կղզու (Իտալիա) բնակչությունը՝ բացառությամբ հյուսիսային ծայրամասերի, որտեղ տարածված է իտալերենի կորսիկական բարբառը և Արևմտյան ափի մի քանի քաղաքներ, որտեղ ապրում են կատալաներեն և լիգուրերեն լեզուների կրողները։
Լեզվաաշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արեալ և քանակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2006 թվականին կղզու 1,600,000 բնակիչներից 83%-ը հասկանում էր սարդիներեն, 52%-ը կարողանում էր խոսել այդ լեզվով, բայց միայն 26%-ի համար էր այն համարվում ամյրենի լեզու: Սարդիներենի կրողներն ավելի շատ են կղզու կենտրոնում և հարավում: Ամենից հաճախ նրանք տարեց մարդիկ են՝ հասարակության քիչ կրթված շերտերի ներկայացուցիչները։ 1970-ական թվականներից երեխաների շրջանակներում սարդիներնը դադարել է յուրացվել։[1]
Կարգավիճակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ունի Եվրոպական միության տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ։ Կրողների քանակը' մոտ 0,85 միլիոն է:
Խոսողների ընդհանուր թիվը (ներառյալ սասարյան և գալուրյան բարբառները) գնահատվում է 1,200,000:[2]
Ըստ առկա գնահատականների՝ կղզիների բնակիչների 68,4%-ը լավ տիրապետում է սարդիներենի բանավոր խոսքին: Այնուամենայնիվ, սարդինախոս համայնքի կենսունակությունը վտանգված է, և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն սարդիներենը դասում է որպես «միանշանակ վտանգված»[3]: Սարդիներեն հրատարակվում է «ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի սուրհանդակ» ամսագրում։
Բարբառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իրականում սարդիներեն լեզվի տեսակը ներկայացված է կղզու կենտրոնի և հյուսիսի բարբառներում (լոգուդորյան և նուորյան բարբառներ): Հարավային բարբառները (կամպիդանի) ավելի ենթակա են մայրցամաքային բարբառների ազդեցությանը, թեև որոշ կետերում դրանք ավելի արխայիկ են, քան լոգուդորյան բարբառները։ Սարդինիայի հեռավոր հյուսիսում տարածված են սասարերեն և գալլուրերեն, որոնք մոտ են կորսիկերեն-ին (որն իր հերթին պատմականորեն սարդինյան տիպի բարբառ է, որի վրա շատ հզոր երկրորդական ազդեցություն են ունեցել տոսկանյան և ջենովական բարբառները)։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նախապատմական շրջանում Սարդինիան բնակեցված էր չիլիացիների, բալարների և կորսերի բնիկ ցեղերով։ Գոյություն ունեին փյունիկյան (Մ.թ. ա. 9-րդ դարից), Կարթագենյան (Մ.թ.ա. 6-րդ դարից) և հունական առևտրական գաղութներ։ Մ.թ. ա. 238 թվականին Սարդինիան նվաճվեց Հռոմեական հանրապետության կողմից, որից հետո ենթարկվեց ռոմանիզացիային։ 456-534 թվականներին Սարդինիան ղեկավարում էին վանդալները։ Այնուհետև մինչև 9-րդ դարի սկիզբը Սարդինիան Բյուզանդիայի մաս էր կազմում։ Դրանից հետո Սարդինիայում որոշ ժամանակ գոյություն ունեին անկախ յուդիկատներ։ 1323 թվականից Սարդինիան աստիճանաբար նվաճում է Արագոնը։ 1479 թվականին Սարդինիան դարձավ Իսպանիայի Թագավորության մի մասը։ 1707 թվականին Սարդինիան գրավեց Ավստրիան, սակայն 13 տարի անց ստեղծվեց Սարդինիայի անկախ թագավորությունը, որը 1861 թվականին դարձավ Միավորված Իտալիայի մաս։[4]
Լեզվաբանական բնութագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ձևաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վերանայել Սարդիներենի մի շարք առանձնահատկություններն այն առանձնացնում են բոլոր կամ գրեթե բոլոր մյուս ռոմանական լեզուներից՝ այսպիսով, օրինակ, դրանում որոշայալ արտիկլը չի վերադառնում լատիներեն լատին․՝ ille «մեկը» դերանունին, իսկ լատին․՝ ipse «ինքն իրեն»՝ նուորի բարբառում su, sa, մն. չ. sus, sas (նմանատիպ երևույթ տեղի է ունեցել հին Պիրենեյան բարբառներում): Սարդիներենի արխայիկ առանձնահատկությունների շարքում է նախորդ շարքի ձայնավորներից առաջ հետին լեզուների պալատացման բացակայությունը (Օրինակ՝ kentu — sto, իտալական cento [ttentoento], ֆրանսիական cent [sɑ], իսպանական ciento [θjento] կամ [sjento]), վերջավորությունների պահպանումը-t և-s բայական հոլովման մեջ (չնայած վերջին հատկությունը հանդիպում է այսպես կոչված Լաուսբերգի գոտու հարավային իտալական բարբառներում, մյուս կողմից՝ սարդինյան բարբառների մի մասում-T անհետացել է): Այնուամենայնիվ, Սարդինիայում տեղի են ունեցել բազմաթիվ նորամուծություններ, ինչպիսիք են էպենտետիկ ձայնավորների զարգացումը, ինտերվոկալ բաղաձայնների տարբեր փոփոխությունները և այլն:
Շարահյուսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնականը SVO կարգն է, բայց SOV-ը նույնպես հաճախ հանդիպում է: Սահմանումը սովորաբար հետևում է սահմանվածին: Հարցերը կառուցվում են ինտոնացիայի և հակադարձման միջոցով:
Բառապաշար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սարդիներենի բառապաշարի մեծ մասը գալիս է լատիներենից։ Ենթաշերտային բառապաշարի մի փոքր շերտ սկիզբ է առնում պալեոսարդյան լեզվից, օրինակ՝ béga «բերրի հարթավայր», mátta «ծառ, բույս»: Փոխառություններ կան փյունիկերենից (tzikkiría «սամիթ», tzíppiri «խնկունի»), հունարենից (kaskáre «հորանջել», kálamu «տոթ ջերմություն»): Շատ փոխառություններ իտալերենից, իսպաներենից և կատալոներենից: Իսպաներենի միջոցով Սարդիներեն են մտել նաև արաբիզմները։ Սարդիներենը տարբերվում է ռոմանական այլ լեզուների մեծ մասից գերմանացիների գրեթե լիակատար բացակայությամբ ։ Գերմանական ծագման միայն մի փոքր թվով բառեր են ժամանակին անցել Սարդիներեն ժողովրդական լատիներենից կամ հայտնվել իտալական միջուկով:
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Andreose A., Renzi L. Geography and distribution of the Romance languages in Europe // Tha Cambridge History of the Romance languages. — New York: Cambridge University Press, 2013. — Т. II. — P. 302.
- ↑ «Ethnologue report for language code: srd» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017-07-01-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadlink=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Atlas of the World’s Languages in Danger» Արխիվացված է Փետրվար 12, 2015 Wayback Machine-ի միջոցով:, UNESCO
- ↑ Нарумов Б. П. Сардинский язык // Романские языки. — М.: Academia, 2001. — С. 160. — ISBN 5-87444-016-X
Հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կաղապար:Interwiki Կաղապար:Wiktionarycat