Մասնակից:Գուրգեն Մուրադյան/Ավազարկղ
Մեյձիի հեղափոխություն (ճապ.՝ 明治維新 Meiji Ishin) 1868 թվականին Ճապոնիայում կայսր Մուցուհիտոյի կողմից իրականացված բարեփոխումների համակարգ: Չնայած, որ Ճապոնիայում կայսրերը կառավարում էին նաև Մեյձիից առաջ՝ իշխանությունը հիմնկանում կենտրոնացած էր Տոկուգավայի Սյոգունատի ձեռքում, որն կայսեր անունից երկրի փաստացի կառավարիչն էր 1603-1867 թվականներին: Բարեփոխումների հիմնական դրույթները ամփոփվում են Երդման կանոնադրությունում: Հեղափոխությունը առաջ բերեց հսկայական փոփոխություններ երկրի ներքին կյանքում՝ ընդգրկելով ինչպես Էդոյի ժամանակաշրջանը (հաճախ անվանվում է նաև Տոկուգավայի Սյոգունի ուշ ժամանակաշրջան), այնպես էլ Մեյձիի կառավարման սկզբնական շրջանը:
Արտաքին ազդակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ճապոնացիները քաջ գիտակցում էին, որ զիջում են Արևմտյան աշխարհին, նամանավանդ այն բանից հետո, երբ ամերիկյան կոմմոդոր Մեթյու Ս. Փերրին Սև նավերով (ճապ.՝ 黒船, kurofune)՝ զինված նորագույն զենքերով և տեխնոլոգիաներով, որոնք մի քանի գլուխ գերազնցում էին ճապոնական ռազմանավերին, ժամանեց Ճապոնիա՝ համաձայնագիր կնքելու համար, որն ամերիկացիներին հնարավորություն կտար ազատ մուտք գործել ճապոնական նավահանգիստներ՝ առևտուր իրականացնելու համար[1]: Շիմաձու Նարիակիրայի նման անհատներ եկան այն եզրահանգման, որ նախաձեռնող լինելու դեպքում իրենք կարող են գերակայություն ապահովել: Այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է սեփական դռները բացել արտասահամանյան տեխնոլոգիաների առջև: Չինացի գեներալ Լի Հոնգժանգը, հետևելով Արևմտյան տերությունների և Ճապոնիայի միջև հարաբերություններին, վերջինիս դեռևս 1863 թվականին համարում էր «Չինաստանի հիմնական ախոյանը», երբ վաղ էր խոսել Մեյձիի բարեփոխումների մասին[2]: Մեյձիի հեղափոխության ղեկավարները գործում էին հանուն կայսերական իշխանության վերականգնման, միաժամանակ նպատակ ունենալով ամրապնդել Ճապոնիան՝ գաղութային տերությունների կողմից սպառնացող վտանգին դիմագրավելու համար: Դրանով ավարտին է հասցվում Սակոկույի դարաշրջանը, որն տևել էր շուրջ 250 տարի և նշանավորվել էր օտարերկրացիներին երկիր մուտք գործելու, իսկ ճապոնացիներին երկիրը լքելու դեպքում մահապատժի կիրառմամբ: «Մեյձի» բառն նշանակում է «լուսավորյալ օրենք»: Նպատակն էր «ժամանակակից նվաճումները» համադրել «արևելյան արժեհամակարգին» [3]: Նման քաղաքականության հիմնական ջատագովներն էին Իտո Հիրոբումին, Մացուկատա Մասայոշին, Կիդո Տակայոշին, Իտագակի Տայցուկեն, Յամագատա Արիտոմոն, Մորի Արինորին, Օկուբո Տոշիմիչին և Յամագուչի Նաոյոշին:
Կայսերականության վերականգնումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեյձիի բարեփոխումների հիմքը հանդիսացավ 1866 թվականի Սացումա-Չոշյու դաշինքը՝ կնքված Սաիգո Տակամորիի և Կիդո Տակայոշիի միջև, ովքեր Սացումա և Չոշյու տների բարեփոխումների ուղղվածության առաջնորդներն էին: Վերոնշյալ երկու առաջնորդները աջակցեցին կայսր Կոմեիին (կայսր մեյձիի հայրը) և միավորվեցին Սակամոտո Ռյոմայի հետ՝ նպատակ ունենալով վիճարկել Տոկագավայի սյոգունատի կառավարումը և վերականգնել կայսեր իշխանությունը: Կայսր Կոմեիի մահվանից (1867 թվականի հունվարի 30) հետո՝ 1867 թվականի փետրվարի 3-ին կայսր Մեյձին բազմեց ճապոնական գահին: Այդ ժամանակահատվածը Ճապոնիայում նաև աչքի ընկավ ֆեոդալական (ավատատիրական) կարգերից դեպի շուկայական տնտեսություն անցմամբ, ինչն էլ իր հերթին ճապոնական տնտեսությունը խորը կախվածության մեջ գցեց Արևմտյան տերություններից: Պատմաբանները 19-րդ դարի 60-70-ական թվականների դեպքերը Ճապոնիայում գնահատում են որպես բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխություն, որը, սակայն, մինչև վերջ չհասցվեց: Երիտասարդ բուրժուազիան ցանկանում էր վերացնել ֆեոդալական սահմանափակումները վերափոխումների միջոցով, պահպանել իր հողային սեփականությունը և շահագործման կիսաֆեոդալական ձևերը: Նա համաձայնության եկավ խոշոր հողատերերի հետ` ստեղծելով միապետական բուրժուակալվածատիրական ռեակցիոն դաշինք, և անավարտ թողեց հեղափոխությունը [4]:
Սյոգունատի կառավարման ավարտը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տոկուգավայի Սյոգունատը պաշտոնապես իր կառավարումն ավարտեց 1867 թվականի նոյեմբերի 9-ին, երբ Տոկուգավայի 15-րդ սյոգուն Տոկուգավա Յոշինոբուն «իր լիազորությունները փոխանցեց Կայսրին» և 10 օր անց հրաժարական տվեց: 1868 թվականի հունվարի 3-ին պաշտոնապես վերականգնվում է կայսեր գերագույն իշխանությունը և կայսեր գլխավորությամբ ստեղծվում է նոր կառավարություն: [5]: Հենց այս ժամանակ էլ Յոշինոբուն զրկվում է նաև փաստացի իշխանությունից, և ավարտվում է կայսերական իշխանության ամբողջական վերականգնումը [6]: Քիչ անց՝ 1868 թվականի հունվարին Տոբա-Ֆուշիմիի ճակատամարտով սկսվեց Բոշինի պատերազմը (Վիշապի տարվա պատերազմ), որտեղ Սացումայի և Չոշյույի ուժերը հաղթեցին նախկին սյոգունի ուժերին: Դա կայսրին ստիպեց (կամ էլ թույլատրեց) Յոշինոբուին լիովին զրկել իշխանությունից՝ բեմահարթական կառուցելով սեփական իշխանության վերականգնման համար: 1868 թվականի փետրվարի 3-ին կայսրը ձևական հրովարտակ ստորագրեց՝ հայտարարելով սեփական իշխանության վերականգման վերաբերյալ:
|
Ճապոնիայի կայսրը բոլոր օտար երկրների սուվերեններին և նրանց հպատակներին հայտարարում է, որ այս թույլտվությունը տրամադրվել է Տոկուգավայի սյոգուն Յոշինոբուին՝ իր դիմումի համաձայն կառավարելու իրավասությունը վերադարձնելու համար: Հետագայում մնեք ենք տնօրինելու ներքին և արտաքին հարաբերությունները: Հետևաբար կայսեր տիտղոսը պետք է փոխարինվի Տայկունի տիտղոսով, որտեղ էլ կնքվել են համաձայնագրերը: Արտաքին քաղաքականություն իրականաղնող պաշտոնյաները նշանակվելու են մեր կողմից: Ցանկալի է, որ դաշնագրի տերությունների ներկայացուցիչները նույնպես ճանաչեն այս հայտարարությունը: - Մուցուհիտո, Հունվարի 3, 1868 [7]
|
|
Տոկուգավայի բոլոր հողերը բռնագրավվեցին և հանձնվեցին «կայսեր հսկողությանը», ինչն նրանց արտոնյալ կարգավիճակ տրամադրեց Մեյձիի նոր կառավարության կողմից: Ֆուհանքենի սանչիշեի հետ մեկտեղ՝ այս տարածքները բաժանվեցին 3 տիպի՝ քաղաքային պրեֆեկտուրաներ (府 fu), գյուղական պրեֆեկտուրաներ (県 ken) և արդեղ գոյություն ունեցող վարչական միավորները: 1869 թվականին Տոսա, Հիզեն, Սացումա, Չոշու տիրույթների դայմյոները, ովքեր առավել վճռական հանդես եկան սյոգունատի դեմ, համոզվեցին «իրենց տարածքները հանձնել կայսերը»: Արդյունքում մյուս դայմյոները նույնպես համոզվեցին՝ հնարավոր է, որ անդրանիկ անգամ Ճապոնիայում ստեղծելով կենտրոնացված կառավարոււթյուն, որն իրականացնում էր ուղղակի կառավարում բոլոր տիանքսիաների նկատմամբ: Սյոգունատի որոշ ուժեր փախան Հոկայդո, որտեղ նրանք փորձեցին ստեղծել Էզոյի Հանրապետությունը, սակայն կայսրին հավատարիմ ուժերը 1869 թվականի մայիսին Հոկայդոյում Հակոդատեի ճակատամարտում վերջ դրեցին այդ փորձերին: Նախկին սյոգունի զորաբանակի (Էնոմոտո Տակակիի և Հիջիկատա Տոշիձոյի գլխավորությամբ) ջախջախումը ազդարարեց Տոկուգավայի սյոգունատի վերջնական ավարտը՝ ամբողջովին վերականգնելով կայսեր իշխանությունը: Ի վերջո, 1871 թվականին նախկին և ներկա դայմյոները կանչվեցին կայսեր մոտ, որտեղ հայտարարվեց, որ այժմ բոլոր տիրույթները վերդարձվում են կայսրին: Դրանով վերանում է տիրութային կառավարման համակարգը: Շուրջ 300 տիրույթներ (藩 han) վերածվեցին պրեֆեկտուրաների, որոնց յուրաքանչյուրը կառավարվում էր պետության կողմից նշանակված նահանգապետերի կողմից: 1888 թվականին մի քանի պրեֆեկտուրաներ միավորվեցին, ինչի արդյունքում վերջիններիս թիվը կրճատվեց հասնելով 75-ի: Դայմյոներին խոստացվեց իրենց ֆեոդալների եկամուտների 1/10-ը՝ իբրև մասնավոր եկամուտ: Ավելի ուշ, նրանց պարտքերը և սամուրայների վճարները պետք է ընդունվեին պետության կողմից:
Ռազմական բարեփոխումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կայսր Մեյձին 1868 թվականին իր Երդման կանոնադրությունում հայտատարարեց. «Գիտելիքը կփնտրվի աշխարհով մեկ, և դրանով կայսերական իշխանության հիմքերը կամրապնդվեն» [8]: Մորի Արինորիի ղեկավարությամբ՝ Ճապոնիայի մի խումբ առաջատար մտավորականներ 1873 թվականին հիմնեցին «Մեյձիի 6-րդ տարվա հասարակությունը» (明六社 Meirokusha)՝ նպատակ ունենալով տարածել «քաղաքակրթություն և լուսավորականություն»՝ ժամանակակից գաղափարների և բարոյագիտության միջոցով: Սակայն իշխանության վերականգնման ժամանակ, քաղաքական իշխանությունը սյոգուններից ուղղակիորեն անցավ օլիգարխիային: Հիմնական առաջնորդներն էին Օկուբո Տոշիմիչին և Սայգո Տակամորին Սացումա պրովինցիայից և Իտո Հիրոբումին, Յամագատա Արիտոմոն ու Կիդո Տակայոշին Չշոշու պրովինցիայից: Դա ցույց էր տալիս նրանց հավատն առ կայսերական կառավարման ավանդական գործելաոճը՝ համաձայն որի, Ճապոնիայի կայսրը հանդես էր գալիս լոկ իբրև ազգի հոգևոր հեղինակություն, իսկ նրա նախարարները երկիրը կառավարում էին նրա անունից:
Մեյձիի օլիգարխիան, որն կայսեր իշխանության ներքո կառավարություն էր ձևավորել, առաջինը քայլեր ձեռնարկեց իշխանության ամրապնդման համար: Այդ քայլերն հիմնականում ուղղված էին Էդոյի դարաշրջանի կառավարության, սյոգունատի, դայմյոների և սամուրայների դասի մնացուկների դեմ: Օլիգարխները նաև ձգտում էին չեղարկել հասարակության չորս դասերը (մտավորականներ, գյուղացիներ, արհեստավորներ, առևտրականներ)[9]: Այդ ժամանակ ողջ Ճապոնիայի տարածքում հաշվվում էր շուրջ, 1,9 միլիոն սամուրայ: Համեմատության համար նշենք, որ դա 10 անագամ ավելի էր 1789 թվականի ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ արտոնյալ դասի թվաքանակից: Ավելին, սամուրայաները Ճապոնիայում ոչ միայն իրենց զգում էին «լորդերի» նման, այլև նրանցից շատերը անգամ ստրուկներ ունեին: Քանի որ սամուրայները պետականորեն ամրագրված թոշակ էին ստանում, նրանց ապահովումը կառավարության համար մեծ բեռ էր ներկայանցնում: Հենց դա էլ օլիգարխիային ստիպեց անցնել կտրուկ քայլերի: Ազդարարվում է մի երկարատև գործընթացի սկիզբ, որն ի վերջո պետք է հանգեցներ սամուրայների դասի վերանալուն: Նախ 1873 թվականի հայտարարվեց, որ սամուրայների թոշակները պետք է հարկվեին սահմանված կարգով: Հաջորդ տարում սամուրայներին թույլատրվեց իրենց թոշակները ներդնել պետական պարտատոմսերում: Ի վերջո, 1876 թվականին այս փոփոխությունը դարձավ պարտադիր: 1873 թվականին զինված ուժերի բարեփոխման համար կառավարությունը հրապարակում է զինապարտության հատուկ որոշում, որի համաձայն բոլոր տղամարդիկ 21 տարին լրանալու պես պետք է 4 տարի ծառայեին բանակում, իսկ դրանից հետո ևս 3 տարի պահեստազորում: Սամուրայաների և գյուղացիների միջև հիմնական տարբերությոընը այն էր, որ գյուղացիներին արգելվում էր զենք կրել: Իսկ այժմ սամուրայները զրկվում էին այդ «առավելությունից»: Ավելին, նրանց արգելվում էր զենքով զբոսնել քաղաքում, ինչն ընդգծում էր նրանց կարգավիճակը: Այս ամենը խռովություններ առաջացրեց դժգոհ սամուրայների շրջանում: Նշանավոր էր Սայգո Տակամորիի ղեկավարած Սացումայի ապստամբությունը, որն վերաճեց քաղաքացիական պատերազմի: Այս ապստամբության ժամանակ իրենց մարտական մկրտությունը ստացան Ճապոնիայի նորակազմյալ զինված ուժերը, որոնք մարզվել էին արևմտյան զենքերով և մարտավարությամբ: Թեպետ բանակի միջուկը հիմնականում կազմված էր Տոկիոյի ոստիկանությունից, որի անդամները առավելապես նախկին սամուրայներն էին: Սա մեծ ազդակ էր ապստամբ սամուրայների համար՝ մատնանշելով, որ նրանց դարաշրջանն անցել է: Գնալով սամուրայների ապստամբությունները նվազում էին, և նրանք դանդաղ քայլերով ինտեգրվում էին հասարակության կազմում: Սամուրայների ոգու մասին պատկերացումները մնացել էին ռոմանտիկ հիշողություններում, և հաճախ Ճապոնական կայսրության կողմից կիրառվում էին իբրև քարոզչական գործիք 20-րդ դարասկզբի պատերազմներում: Դրա հետ մեկտեղ սամուրայների մեծագույն մասը գոհ էր իրենց նոր կարգավիճակից: Մեծ մասը աշխատանք գտավ կառավարական բյուրոկրատական ապարատում, որն իրենից ներկայացնում էր էլիտար դաս: Սամուրայները, ժողովրդի մեծագույն մասից ավելի լավ կրթված լինելով, դարձան ուսուցիչներ, զինագործներ, պետական չինովնիկներ կամ զինվորականներ: Թեպետ սամուրայների պաշտոնական կոչումը վերացվել էր, սակայն էլիտար ոգին դեռևս պահպանվում էր: Միաժամանակ, 1873 թվականին օլիգարխները ձեռնամուխ եղան նաև ագրարային բարեփոխումների իրականացմանը: Մասնավորապես, օրինականցվեց հողի վարձակալությունը, որն ավանդաբար կիրառվում էր դեռևս Տոկուգավայի ժամանակաշրջանից: Չնայած սյոգունների քայլերին ուղղված 4 խավերի պահպանմանը՝ նրանց կառավարման ժամանակ գյուղացիները սկսում են իրենց հողերը տրամադրել ֆերմերներին՝ միաժամանակ հարստություն կուտակելով այդ ժամանակահատվածում: Դրա պատճառով հիմնովին խախտվեց նախկին դասային համակարգը, որն էլ հանգեցրեց սյոգունների և բակուֆուների դերակատարման անկմանը: Ճապոնիայի զինվորականությունը, որոնք ամրապնդվել էին համազգային զորահավաքով և սամուրայական ոգով, համաձարկվում էր իրեն համարել բարգավաճող գերտերություն, քանի որ Ճապոնիան հաղթել էր չին-ճապոնական և ռուս-ճապոնական պատերազմներում:
- ↑ Hunt, Lynn, Thomas R. Martin, Barbara H. Rosenwein, R. Po-chia Hsia et al. The Making of the West, Peoples and Cultures. Vol. C. 3rd ed. Boston: Bedford/ St. Martin's, 2009. 712-13.
- ↑ Henry Kissinger On China. 2011 p.79
- ↑ Hunt, Lynn, Thomas R. Martin, Barbara H. Rosenwein, R. Po-chia Hsia et al.. The Making of the West, Peoples and Cultures. Vol. C. 3rd ed. Boston: Bedford/ St. Martin's, 2009. 712-13.
- ↑ Լավրենտի Անանյան, Լիդա Պետրոսյան, Տնտեսական պատմություն, Ուսումնական ձեռնարկ, Երևան, Տնտեսագետ, 2005, էջ 115-116:
- ↑ Գևորգ Քիլիմջյան, Հնդկաստանի, Չինաստանի և Ճապոնիայի Միջնադարի ու Նոր ժամաանակների պատմություն, Դասախոսություններ, Երևան, 2017, էջ 165
- ↑ "One can date the 'restoration' of imperial rule from the edict of 3 January 1868." Jansen (2000), p. 334.
- ↑ Quoted and translated in A Diplomat In Japan, Sir Ernest Satow, p. 353, 978-1-933330-16-7
- ↑ Henry Kissinger On China. 2011 p.79
- ↑ Fairbank, 108.