Ծուռ հայելիների թագավորություն
| Ծուռ հայելիների թագավորություն ռուս.՝ Королевство кривых зеркал | |
|---|---|
| Տեսակ | գրական ստեղծագործություն |
| Ժանր | մանկական գրականություն և ֆենթեզի |
| Ձև | վեպ |
| Հեղինակ | Վիտալի Գուբարև |
| Բնագիր լեզու | ռուսերեն |
| Հրատարակվել է | 1951 |
«Ծուռ հայելիների թագավորություն» (ռուս.՝ «Королевство кривых зеркал»), խորհրդային գրող Վիտալի Գուբարևի հեքիաթային վիպակը, որը հրատարակվել է 1951 թվականին Դավիթ Դուբինսկու նկարազարդումներով[1]։ Պատմությունը դարձել է ֆանտաստիկ ժանրում Գուբարևի առաջին աշխատանքը, որը նախկինում հայտնի էր հիմնականում որպես Պավել Մորոզովի կենսագրության հեղինակ։ Գրեթե անմիջապես պատմվածքի հիման վրա ստեղծվել է ներկայացում[2]։
«Ծուռ հայելիների թագավորությունը», որը պատմում է պիոներուհի Օլյայի և նրա կրկնակի Յալոյի՝ դեպի կախարդական երկիր ճանապարհորդության և նրա ժողովրդի ազատության համար պայքարի մասին, մեծ ժողովրդականություն է ձեռք բերել, էկրանավորվել և վերատպվել է մի քանի անգամ։
Սյուժե
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հինգերորդ դասարանցի Օլյան առավոտյան չի ուզում վեր կենալ դպրոց գնալու համար, կոպտում է տատիկին, չի կարողանում անմիջապես գտնել երեկոյան այս ու այն կողմ նետած իրերը, միջանցքում ժամանակ է կորցնում՝ հայելու մեջ հիանալով իրենով։ Երբ Օլյան դպրոցից տուն է գալիս, տան լույսերը մարում են, և մթության մեջ հայելին խոսում է աղջկա հետ և խորհուրդ տալիս նրան կողքից նայել իրեն, ինչը կարելի է անել, եթե նա հայտնվի ապակու մյուս կողմում: Օլյան անցնում է հայելու միջով, որտեղ հանդիպում է իր արտացոլանքին՝ աղջիկ Յալոյին։ Նրա անունը հնչում է ինչպես Օլյայի անունը, բայց «արտացոլված», քանի որ այդ վայրը նման է արտացոլանքի։ Նրանք միասին հայտնվում են կախարդական երկրում՝ հեքիաթի գրքի բացված էջերի միջոցով։ Յալոն, որ մարմնավորում է Օլյայի թերությունները, սկզբում իրեն ավելի անլուրջ և վախկոտ է պահում, բայց ժամանակի ընթացքում նա չի զիջում Օլյային համառությամբ և քաջությամբ:
Կախարդական երկիրը, պարզվում է, թագավորություն է, որը ղեկավարում է հիմար Տոպսեդ թագավորը («Դեսպոտ») և որտեղ հարուստները ճնշում են աղքատներին: Աղջիկները ականատես են լինում, թե ինչպես է ծուռ հայելիներ պատրաստող գործարանում հսկիչը ծեծում Գուրդ («Դրուգ», թարգմ․՝ «Ընկեր») անունով ըմբոստացած տղային և նրան ձերբակալում ու տանում Մահվան աշտարակ։ Գուրդին պատրաստվում են մահապատժի ենթարկել՝ աշտարակից ցած նետելով։ Թաքնվելով փասիաններով զամբյուղներում, որոնք տեղափոխվում են թագավորական խոհանոց, աղջիկները հայտնվում են պալատում, որտեղ նրանք ծանոթանում են Ակսալ («Լասկա») անունով խոհարարի հետ։ Նա որոշում է օգնել աղջիկներին և առավոտյան նրանց տալիս է մանկլավիկերի զգեստներ։ Մանկլավիկերի քողի տակ Օլյան և Յալոն թափանցում են նախաճաշող թագավորի մոտ և խնդրում նրան ներում շնորհել Գուրդին։ Թագավորը, սակայն, համաձայնում է միայն հետաձգել նրա մահապատիժը։ Աղջիկները հասկանում են, որ թագավորության ամենաազդեցիկ գործիչը դաժան նախարար Նուշրոկն է («Կուրշոն»), որն ամբողջ երկրում տեղադրել է հազարավոր ծուռ հայելիներ, որոնք խեղաթյուրում են ճշմարտությունը և թույլ չեն տալիս աղքատներին պատմել իրենց տառապանքների մասին:
Մանկլավիկ ձևանալով՝ աղջիկները թափանցում են Մահվան աշտարակ և սնունդ տանում շղթայված Գուրդին։ Շղթայի բանալին ունեն միայն թագավորը և նախարար Աբաժը («Ժաբա», թարգմ․՝ «Դոդոշ»)՝ բրնձի բոլոր դաշտերի սեփականատերը։ Երբ աղջիկները լսում են, թե ինչպես է պալատում Նուշրոկը սպառնում թագավորին, և նա համաձայնում է վաղը մահապատժի ենթարկել Գուրդին, նրանք վերցնում են թագավորի բանալին և փախչում են լծված կառքով, բայց ճանապարհին կորցնում են բանալին։ Գիշերը հայտնվում են Նուշրոկի դստեր՝ Անիդագի («Գադինա») ամրոցում։ Նուշրոկը գալիս է նրա մոտ և առաջարկում Տոսպեդի փոխարեն թագուհի դառնալ։ Նա գտնում է գաղտնալսող աղջիկներին և բռնում Յալոյին, մինչդեռ Օլյան նետվում է գետը։ Միայնակ նա հասնում է Աբաշի ամրոց։ Անիդագի Բար ( «Ռաբ», թարգմ․՝ «Ստրուկ») անունով ծառան Յալոյին տանում է գինու մառան, որտեղից Յալոն նույնպես ստորգետնյա անցումով գալիս է Աբաշայի ամրոց։ Նա տեսնում է Նուշրոկի վեճը Աբաշի հետ, քանի որ վերջինս ցանկանում է գահին նստեցնել իր որդուն։ Օգտվելով նախարարների կռվից՝ Յալոն վերցնում է Աբաշի բանալին, և Բարը նրան ու Օլյային տեղափոխում է քաղաք։
Մահվան աշտարակում աղջիկները ազատում են Գուրդին։ Օլյան տալիս է նրան իր հագուստը, որպեսզի ներքևում պահակները թույլ տան անցնել որպես թագավորական մանկլավիկ։ Երբ Յալոն և Գուրդը հեռանում են, Նուշրոկը բարձրանում է աշտարակի վրա։ Նա կատաղած սպառնում է Օլյային մահով, բայց չի դիմանում նրա պարզ հայացքին և ինքն էլ ընկնում է ներքև՝ բաժանվելով ապակու հազարավոր բեկորների։ Թագավորության բնակիչները շնորհակալություն են հայտնում Օլյային և Յալոյին, որ իրենց օգնել են տապալել բռնակալների իշխանությունը և կոտրել ծուռ հայելիները, ինչպես նաև ոչնչացնել Մահվան աշտարակը։ Օլյան, գիտակցելով, որ կողքից իրեն նայելն իրեն օգնել է, վերադառնում է հայելու մյուս կողմը, որտեղ կրկին հանդիպում է տատիկին:
Արձագանքներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ֆինն գրականագետ Բեն Հելմանը Գուբարևի անցումը դեպի գեղարվեստական գրականություն անսպասելի է համարել և նշոել, որ այս ստեղծագործության ծնունդն ու հրապարակումը «այն ժամանակվա քաղաքական և մշակութային մթնոլորտում չէր կարող չզարմացնել»։ Նրա կարծիքով՝ պատմության մեջ հայելային աշխարհի շարժառիթը հիշեցնում է Լյուիս Քերոլի «Ալիսը հայելու աշխարհում» ստեղծագործությունը, իսկ չարի ծառայության մեջ հայելու շարժառիթը Հանս Քրիստիան Անդերսենի «Ձյունե թագուհու» մասին է, պատմությունը նաև ստիպում է հիշել Յուրի Օլեշայի «Երեք հաստլիկ տղամարդիկ»՝ «սովետական մանկական գրականության ամենակարևոր քաղաքական հեքիաթը»: Այն հարցին, թե արդյոք «Ծուռ հայելիների թագավորությունը» «իրականում համարձակ հակասովետական այլաբանություն էր», ուսումնասիրողը նշել է[3]․
Մի կողմից, գիրքը ասոցիացիաներ է առաջացնում ֆաշիստական բռնապետության հետ, որտեղ աշխատավոր ժողովրդի կամքը դաժանորեն ճնշվում է։ Իսկ մյուս կողմից, ծուռ հայելիները, որոնք այդքան բացահայտ խեղաթյուրում են իրականությունը, կարելի է մեկնաբանել որպես խորհրդային քարոզչական համակարգի ծաղրերգություն։ (…) Գուբարևը, ըստ երևույթին, փորձեց հնարավորինս խուսափել բոլոր տեսակի կասկածներից, քանի որ գիրքն ավարտվում է Խորհրդային Միության միանշանակ գովասանքով:
Հելմանը կարծում է, որ Օլյայի բերանը դնելով «աշխարհում իմ հայրենի երկրից ավելի գեղեցիկ և լավ բան չկա» բառերը, Գուբարևը, «անտրտունջ կերպով հետևելով պաշտոնական քարոզչական արշավի հրահանգներին, խորհրդային երեխաներին ցույց տվեց ևս մեկ աղավաղող հայելի»:
Ըստ Իլյա Կուկուլինի, վիպակի ստեղծման պատմությունը կարելի է անվանել պատմություն այն մասին, թե ինչպես «գրողը և կուսակցական կոմսոմոլի ֆունկցիոները որոշեց գրել մանկական հեքիաթ՝ դեռահասներին բացատրելով 1940-ականների վերջի մանկավարժական նոր դրույթներ, բայց շնորհիվ այս դրույթների անհամապատասխանության և հետաքրքրաշարժ դարձնելու ցանկության պատճառով նա ստեղծեց մի գործ, որը խարխլել է ինչպես սոցիալիստական ռեալիզմի գեղագիտության, այնպես էլ խորհրդային մանկավարժության հիմքերը»[4]։ Հելմանի նման, Կուկուլինն ասում է, որ «Գուբարևի համար, ով ուղղափառ ստալինիստի համբավ ուներ, նման վիպակ գրելը շատ անսպասելի արարք էր»[5]։ Նա նաև նշել է հայելու հետ կապված սյուժետային քայլի նմանությունը Քերոլի «Ալիսան հայելիների աշխարհում»[6], իսկ աղջիկների հագուստը՝ Շեքսպիրյան «Վերոնացի երկու ազնվական», «Տասներկուերորդ գիշեր», «Ինչպես կցանկանաք» կատակերգությունների և «Վենետիկի վաճառականը»[7] ստեղծագործություններում և Բեթհովենի «Ֆիդելիո»[8] օպերայում եղածի հետ։
Հետազոտողը խորհրդային համատեքստում Գուբարևի ստեղծագործության ժանրը սահմանում է որպես «հեքիաթ-առակ՝ պայմանականորեն եվրոպական միջավայրով», և նախքան պատմվածքի ստեղծվելն այդ ժանրը խորհրդային մշակույթում արդեն ձեռք էր բերել «բացահայտ հակատոտալիտար իմաստ»[9]․ դրա օրինակներից են Յուրի Օլեշայի «Երեք հաստլիկ տղամարդիկ» (1928 թվական), Ալեքսեյ Տոլստոյի «Ոսկե բանալի կամ Պինոքիոյի արկածները» (1936 թվական), Եվգենի Շվարցի «Մերկ արքան» (1934 թվական), «Ստվեր» (1940 թվական) և «Վիշապը» (1944 թվական) կամ Թամարա Գաբեի «Վարպետների քաղաքը, կամ Երկու կուզիկների հեքիաթը» (1943 թվական)[10]։ Միևնույն ժամանակ, 1940-ականների վերջից, երբ մեծ թափ ստացավ «Կոսմոպոլիտիզմի դեմ պայքարը», գրողներն ու ռեժիսորները նախապատվությունը տվեցին ռուսական հեքիաթային սյուժեներին, այնպես որ «Ծուռ հայելիների թագավորությունը» դարձավ նկատելի բացառություն[6]։
Իլյա Կուկուլինի վարկածն այն է, որ Գուբարևը «փորձեց ստեղծել այնպիսի ստեղծագործություն, որը համապատասխանում է այդ ժամանակի նոր մանկավարժական-գաղափարական միտմանը»՝ «կամքի և բնավորության դաստիարակություն», բայց արդյունքը «պարզվեց, որ անկանխատեսելի էր նույնիսկ իր համար»[8]։ 1940-ականների երկրորդ կեսին մանկավարժության և կրթության հարցերին նվիրված խորհրդային ամսագրերում ավելացել է երեխայի մեջ կամք, քաջություն և տոկունություն սերմանելուն (անկախ սեռից) նվիրված հոդվածների թիվը. «նման աշխատանքի հիմնական խնդիրն է հռչակել երեխաների ունակությունը ինքնադաստիարակվելու՝ հատկապես դպրոցական տարիքում, բայց չափահասներից ստացված հրահանգներին համապատասխան»[8]։ Արվեստում այս գաղափարների իրականացման օրինակներ կարելի է համարել Նիկոլայ Նոսովի «Վիտյա Մալեևը դպրոցում և տանը» (1951 թվական) պատմությունը կամ Անատոլի Գրանիկի ֆիլմը, որը հիմնված է Ագնիա Բարտոյի «Ալյոշա Պտիցինը կոփում է բնավորությունը» (1953 թվական) սցենարի վրա[11]։ Այնուամենայնիվ, ի տարբերություն Նոսովի և Բարտոյի, Գուբարևը «փորձեց հեռանալ արդիականությունից և ստեղծել իր իմաստով համընդհանուր դիդակտիկ առակ», որի համար նա «որոշեց օգտագործել ոչ միայն երիտասարդ պարտիզանների և ստորգետնյա աշխատողների պատկերման սովետական պոետիկան, այլև իրեն հայտնի եվրոպական գրականության հետաքրքրաշարժ սյուժետային տարրեր»[12]։ Երկու անցումների շնորհիվ (նախ հայելու միջով, այնուհետև գրքի) «երկու աղջիկների ճանապարհորդությունը անսպասելիորեն ձեռք է բերում հնարավոր աշխարհներով ճանապարհորդելու առանձնահատկություններ», և «նման բազմազանությունը անուղղակիորեն հիմք է տալիս պատկերացնելու մեր սովորական իրականությունը միայն որպես հնարավորներից մեկը»[13]՝ «իրականության գաղափարի էրոզիան խաթարեց սոցիալիստական ռեալիստական ներկայացուցչության եզակիությունը»[14]։
Պավլիկ Մորոզովի մասին առասպելի հեղինակը հույս ուներ հեքիաթ գրել երեխաների ինքնակարգապահության և թշնամու նկատմամբ խորհրդային գաղափարախոսության հաղթանակի մասին: Բայց նրա վիպակը ստացվել է նաև այն մասին, թե ինչպես կարող է հերոսը ծուռ հայելիների աշխարհում տեսնել իր արտացոլանքը, դառնալ ինքնավստահ և ուրախանալ։
Ադապտացիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1953 թվականին ռեժիսոր Ա. Կարնովիչը բեմադրել է համանուն ռադիոհաղորդումը․
- Երգերի բառերը՝ Մ. Գ. Լվովսկի
- Կոմպոզիտոր՝ Գ. Ս. Ֆրիդ
- Ձայնագրության ռեժիսոր՝ Ն. Դ. Լվովա
- Հեղինակի խոսք՝ Ալեքսանդր Լուկյանով․
- Օլյա / Յալո - Նինել Շեֆեր
- Արքա - Ս․ Ա․ Մարտինսոն
- Նուշրոկ - Վ․ Ս․ Յակուտ
- Անիդագ - Օ․ Ա․ Վիկլանդ
- Աբաժ - Վ․Պ․ Լեկարև
- Գուրդ - Նադեժդա Գեներալովա
- Բար - Լ․ Գ․ Պիրոգով
- Պահակ - Միխայիլ Աբրամով
- Հայելի - Գալինա Իվանովնա
«Ծուռ հայելիների թագավորություն» հեքիաթ-ֆիլմը ռեժիսոր Ալեքսանդր Ռոուի կողմից բեմադրվել է Մ.Գորկու անվան կինոստուդիայում 1963 թվականին: Գուբարևը Լև Արկադևի հետ հանդես է եկել որպես ֆիլմի սցենարի համահեղինակ։
Ռեժիսոր Ալեքսանդր Իգուդինի համանուն երաժշտական ֆիլմը (Տոլմաչով քույրերի և ռուսական էստրադայի աստղերի մասնակցությամբ) ռուսական հեռուստատեսությամբ ցուցադրվել է 2007 թվականի դեկտեմբերի 31-ին։ Յուդիթ Ռոժավսկայան դարձել է վիպակի հիման վրա բեմադրված համանուն բալետի երաժշտության հեղինակը՝ հիմնված 1965 թվականին Կիևի Հոկտեմբերյան մշակույթի պալատի բալետի Ժողովրդական թատրոնում Նատալիա Սկորուլսկայայի լիբրետոյի հիման վրա։
2020 թվականին ռեժիսոր Անտոն Ֆեոդորովը Ալմետևսկի թաթարական պետական դրամատիկական թատրոնում բեմադրել է «Ծուռ թագավորություն» պիեսը՝ հիմնված «Ծուռ հայելիների թագավորությունը» հեքիաթի վրա, բայց սյուժեն (տեքստը՝ Արսենի Ֆարյատիևի և անձամբ Ֆեոդորովի, օգտագործվել են նամակներ տրոցկիստական ընդդիմության անդամներից) արմատապես վերաիմաստավորվել է Վիտալի Գուբարևի պատմության և Ալեքսանդր Ռոուի համանուն ֆիլմի համեմատ[15]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Губарев В. Г. Королевство кривых зеркал (сказка). Илл.: Д. Дубинский. М.: Молодая гвардия, 1951. — 84 с.
- ↑ Губарев В., Успенский А. Королевство кривых зеркал (пьеса-сказка) // Пьесы-сказки / Сост. В. Г. Титова. М.: Искусство, 1953.
- ↑ Хеллман, 2016
- ↑ Кукулин, 2015, էջ 152
- ↑ Кукулин, 2015, էջ 157
- ↑ 6,0 6,1 Кукулин, 2015, էջ 162
- ↑ Кукулин, 2015, էջ 163
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Кукулин, 2015, էջ 164
- ↑ Кукулин, 2015, էջ 159
- ↑ Кукулин, 2015, էջ 160–161
- ↑ Кукулин, 2015, էջ 183
- ↑ Кукулин, 2015, էջ 185
- ↑ Кукулин, 2015, էջ 186
- ↑ Кукулин, 2015, էջ 187
- ↑ Куприна В. Следы невиданных зверей // Петербургский театральный журнал : Журнал. — АНО «Петербургский театральный журнал», 2020. — № 4 (102). — ISSN 0869-8198. Архивировано из первоисточника 27 Մարտի 2024.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Илья Кукулин «Воспитание воли» в советской психологии и детская литература конца 1940-х — начала 1950-х годов // Острова утопии: Педагогическое и социальное проектирование послевоенной школы (1940—1980-е) / И. В. Кукулин, М. Л. Майофис, Сафронов, П. А. Сафронов. — М.: Новое литературное обозрение, 2015. — С. 152—189. — ISBN 9785444803943.
- Бен Хеллман Сказка и быль: История русской детской литературы. — М.: Новое литературное обозрение, 2016. — ISBN 9785444804643