Էնեիդա (Կոտլյարևսկի)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Էնեիդա (ուկրաիներեն՝ Енеїда), Բուռլեսկ-պոեմ, որը հիմնված է հռոմեացի բանաստեղծ Վերգիլիոս համանուն բանաստեղծության սյուժեի վրա, որը գրվել է Ի. Պ. Կոտլյարևսկու կողմից որպես Ն. ուկրաինական նոր գրականություն՝ գրված ժողովրդական լեզվով[1][2][3][4][5]։

«Էնեիդա»-ը ուներ «Փոքր ռուսերեն բառերի բառարան» հավելվածը, որը ուկրաիներեն գլոսարիում բառարան էր (ավելի քան 1000 բառ), որը պարունակում էր նաև ուղղագրություն՝ ըստ հնչյունական ուղղագրության, որը հայտնի է որպես «յարիժկա»։

1798 թվականին Սանկտ Պետերբուրգում տպագրվել են Կոտլյարևսկու «Էնեիդա»-ի առաջին երեք մասերը։ Դրանք տպագրվել են առանց հեղինակի իմացության։

Նույն հրատարակությունը կրկնվել է 1808 թվականին։ Կոտլյարևսկին Ս. Մ. Կոչուբեյի միջոցներով 1809 թվականին հրատարակել է չորս մաս՝ մի շարք փոփոխություններ կատարելով ավելի վաղ հրապարակված տեքստում։ Հինգերորդ և վեցերորդ մասերը գրվել են 1820-ական թվականների առաջին կեսին, և «Էնեիդա» առաջին ամբողջական հրատարակությունը լույս է տեսել 1842 թվականին Խարկովում հեղինակի մահից հետո։ «Էնեիդա»-ն գրված է յամբով, 10 տողանոց մենակ ստրոֆայով, որը ընդունված է Լոմոնոսովից և դասականության այլ բանաստեղծներից (ռիմովկայի ԱբԱբՎՎԳԴԳ)։

Սյուժե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրոյայի անկումից հետո Էնեասը հավաքում է իր ընկերներին և մեկնում ծովային ճանապարհորդության։ Յունոնա, ով չի սիրում Էնեասին, քանի որ նա Վեներայի որդին է, շտապում է քամիների աստված Էոլի մոտ և խնդրում նրան ոչնչացնել Էնեասին և նրա ողջ ջոկատին։ Էոլը չի կարող հրաժարվել երիտասարդ գեղեցկուհուց և քամիներին ասում է, որ ծովը գրգռեն, ինչը նրանք անում են։ Բայց Նեպտունը Էնեասի խնդրանքով (այն ժամանակ զգալի չափով) հանդիմանում է քամիներին և հանգստացնում ծովը։ Այդ ընթացքում Վեներան գնում է Զևսի մոտ՝ խնդրելով խնամակալություն վերցնել իր որդուն։ Զևսը Վեներային խոստանում է, որ իր որդուն երջանիկ ճակատագիր կուղարկի։ Նրա շնորհիվ Էնեասը երկար թափառումներից հետո հայտնվում է Կարթագեն քաղաքում, որտեղ թագավորում է Դիդոնեն, սիրահարվում, երկու տարի մնում ու հյուրասիրում նրա հետ։ Սա նման չէ երկնքի, ամպրոպի և կայծակի աստծուն, որը ղեկավարում է ամբողջ աշխարհը՝ Զևսին։ Զայրացած աստվածը ուղարկում է Մերկուրիին՝ պատվիրելով բաժանել սիրահար զույգին և համոզել Էնեասին շարունակել նավարկությունը։ Էնեասը ծրագրում է գաղտնի հեռանալ Դիդոնեից, սակայն դա նրան չի հաջողվում։ Նա հեռանում է միայն Դիդոնեի հետ բուռն տեսարանից հետո, ով հեռանալուց հետո հրկիզում է եղեգի կրակը, իրեն նետում կրակի մեջ և այնտեղ մահ է գտնում։

Այդ ընթացքում ծովի վրա փոթորիկ է բարձրանում։ Տրոյացիները, փախչելով, նավարկում են սիցիլիական երկիր, որտեղ նրանց հյուրընկալորեն դիմավորում է Ացետես թագավորը։ Էնեասը այստեղ կազմակերպում է իր հոր՝ Անքիսեսի հուղարկավորությունը։ Կան խաղեր, որոնց ընթացքում Դարեսը մենամարտի մեջ է մտնում Էնթելեի հետ։ Օլիմպոսից եկած աստվածները հետևում են մրցույթի ընթացքին, և Վեներան խնդրում է Զևսին օգնել Դարեսին, և Դիոնիսոսը պաշտպանում է Էնթելեուսը։ Բայց Զևսն արգելում է աստվածներին խառնվել մենամարտին։ Այնուհետ Յունոն Իրիսին ուղարկում է տրոյացի կանանց մոտ, որոնց տրոյացիները չէին տարել խնջույքի, որպեսզի նա նրանց խորհուրդ տա հրկիզել տրոյական նավերը, ինչը նրանք անում են։ Հուսահատ Ենեասը աղոթում է աստվածներին, իսկ անձրևը հանգցնում է կրակը։ Անքիսեսի դրդմամբ, ով երազում հայտնվեց Էնեասին, տրոյացիները նավարկեցին Սիցիլիայից։ Վեներան կրկին խնդրում է Զևսին, որ նավաստիներին ուրախ ճանապարհորդություն ուղարկի։

Տրոյանները ծովում։ Նրանք երգեր են երգում Սահայդաչնիի, սեչիի մասին։ Հասնելով Կումայի երկիր՝ Էնեասը հանդիպում է սարսափելի Սիբիլլային, որը պատմում է նրան իր ապագա ճակատագրի մասին։ Նրա հետ հերոսը իջնում է դժոխք, որի պատկերը բանաստեղծության երրորդ մասն է։ Քարոնը նրան տեղափոխում է Ստիքս գետով։ Էնեասը զննում է դժոխքը, տեսնում զանազան մեղավորների և ճամփորդության ընթացքում հանդիպում է Դիդոնեի և Անքիսեսի հորը, որից հետո նորից ծով է բարձրանում։ Տրոյացիները ուրախությամբ անցնում են կախարդուհի Կիրցեի կղզին, գալիս Լատինա երկիր, որտեղ ուսումնասիրում են լատիներեն լեզուն և խնդրում Լատինային ընդունել իրենց իրենց երկրում։ Լատինին նրանց պատվին խնջույք է կազմակերպում և նույնիսկ պատրաստվում է իր աղջկան՝ Լավիսին նվիրել Էնեասին։ Սակայն Ջունոն չի ցանկանում դա թույլ տալ և ուղարկում է կախարդ Ֆյուրիին, որը հրահրում է Լատինա Ամատայի կնոջը և Ռուտուլյան թագավոր Թուրնային ընդդեմ Էնեասի։ Պատերազմ է սկսվում տրոյացիների և լատինների միջև։ Անմիջական պատճառը ծեր դայակի շունն է, որին որսի ժամանակ սպանել են տրոյական շները։ Վրդովված Էնեասը խորհուրդ է տալիս Արկադյան թագավոր Էվանդերին և խնդրում նրա օգնությունը։ Այդ ընթացքում Վեներան Վուլկանից նրա համար նոր զենք է ձեռք բերում։ Էվանդերն Էնեասին տալիս է բանակ՝ իր որդի Պալլասի գլխավորությամբ։ Սկսվում է համառ ճակատամարտ, որի ընթացքում Նիսն ու Էվրիալուսը ցույց են տալիս ասպետական խիզախություն։ Ավելի շատ ուժեղ թշնամու դեմ պայքարում երկուսն էլ մահանում են։ Այն ժամանակ, երբ համառ մարտեր են ընթանում Էնեասի և Տուրնուսի զորքերի միջև, աստվածները վիճում են Օլիմպոսում։ Պալլասը նույնպես զոհվում է ճակատամարտում։ Վերջում պատերազմի առաջնորդները՝ Էնեասը և Տուրնուսը, հանդիպում են մենամարտում, որտեղ Էնեասը հաղթում է իր հակառակորդին։

Կոտլյարևսկի ուկրաիներեն բառերի բառարան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոտլյարևսկու ստեղծագործության բնօրինակ տեքստը գրված է յարիժկայի վրա[6]։ Ավելի ուշ հրատարակությունները պահպանում են ժամանակակից նորմատիվ ուկրաինական ուղղագրությունը[7]։ Ուսումնասիրողները Էնեիդայի տեքստը պատկանում են ուկրաինական լեզվի պոլտավական բարբառին[8]։ Կոտլյարևսկին նաև կազմել է «Փոքր ռուսական բառերի բառարան» մոտ 1000 բառից, որոնք օգտագործվել են ստեղծագործությունում և կարող էին չհասկանալի լինել ռուս ընթերցողի համար[9]։

Ուկրաինական բառագրության մեջ այս բառարանին մեծ նշանակություն է տրվում[10], քանի որ այս աշխատանքը ոչ միայն հնարավորություն է տալիս առանձնացնել XIX դարում հայտնված նոր ուկրաինական բառերը հին բառերից, որոնք իրենց ծագումը ունեն հին ռուսերենից, այլև Կոտլյարևսկին նաև սահմանել է արտաքին առումով նման և միահյուսված ռուսական և ուկրաինական բառերի դիալեկտիկ տարբերություններ և դա նշել է իր բառարանում[11]. ուկր. старцi ՝ հայ. մուրացկաններ, ուկր. окроп՝ հայ. եռացող ջուր, ուկր. баня՝ հայ. գմբեթ, գմբեթ եկեղեցու վրա, ուկր. дитина՝ հայ. երեխա, ուկր. гной ՝ հայ. գոմաղբ և այլն։

Պոեմի նշանակությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էնեիդան շարունակում է Վիրգիլիոսի Էնեիդայի իրոիկոմիկ վերապատմումների եվրոպական ավանդույթը, որը սկսվել է Ֆրանսիայում Պ. Սկառոնի կողմից («Վիրգիլիոսը ներսից դուրս»), Ավստրիայում շարունակվել է Ա. Բլումաուերի կողմից և տարածվել արևելյան սլավոնական հողի վրա՝ Ռուս բանաստեղծ Ն.Պ. Օսիպովի կողմից («Վիրգիլիոսի Էնեիդան, շրջված ներսից»)։ Հետագայում Կոտլյարևսկու «Էնեիդա»-յի մոդելով Վ. Պ. Ռովինսկին գրել է բելառուսերեն Էնեիդա։

Թեև Կոտլյարևսկին Ն.Պ. Օսիպովից վերցրեց իր «Էնեիդա»-յի գաղափարը, չափը և ընդհանուր ուրվագիծը, նա ստեղծեց հետաքրքիր, ինքնատիպ գործ։ Նրա ինքնատիպ ստեղծագործության հիմնական առանձնահատկությունները դրսևորվել են ամբողջ ստեղծագործության անկեղծ ժողովրդական գունազարդման և հումորային երանգավորման մեջ։ Կոտլյարևսկուն հաջողվել է Վիրջիլի կողմից ընդունված հիման վրա ստեղծել ուկրաինական ժամանակակից կյանքի և կենսապայմանների կենդանի պատկերներ։ Գրողը սյուժետային իրադարձությունները տեղափոխել է ուկրաինական հող։ Էնեասը և նրա ընկերները ընթերցողների առաջ հայտնվում են որպես ատաման և նրա զապորոգյանի կազակները։

Էնեասի և նրա ընկերների բնավորությունը, պահվածքը, լեզուն, սովորույթները, հագուստը, զենքերը՝ այս ամենը ուկրաինացի զապորոգյան է։ Օլիմպիական աստվածների կերպարներում հեշտ է ճանաչել ուկրաինացի կալվածատերերին իրենց մոլեգնող բնավորությամբ, թերություններով և կիմերներով։ Կոտլյարևսկու «Էնեիդա»-ն պարունակում է հարուստ ազգագրական նյութեր, ժողովրդական հագուստի նկարագրություններ, ուտելիքներ, խնջույքներ, խաղեր, պարեր, երաժշտություն, երգեր, տան կահավորանք, ժողովրդական սովորույթներ, ծեսեր, երեկոյան խնջույքներ, հավատալիքներ, գուշակություններ, հուղարկավորություններ, ոգեկոչումներ և այլն։ Այն աշխատանքի համար վառ ազգային ուկրաինական համ է։ Հեղինակը դիտմամբ օգտագործում է հնագույն բառեր՝ մակարոնեղեն, և նույնիսկ, գուցե, հորինում է «անտիկ» (օրինակ՝ «ջերեգելի») բառերը։

Գիրքը արագ տարածվեց Ուկրաինայում բազմաթիվ ցուցակներով, ուղեկցված ընթերցողների հավելումներով։ Էնեյդայի առանձին տողերը մեջբերվել են նաև Ն. Վ. Գոգոլմ է Դիկանի մոտակայքում գտնվող Վեչեր գյուղում[12]։

Էկրանավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1969 թվականին Ի. Կոտլյարևսկու պոեմի հիման վրա թողարկվել է մուլտֆիլմը՝ «Կոզակի՝ Էնեյի արկածները»[13]։

1991 թվականին ստեղծագործության հիման վրա թողարկվել է «Էնեիդա» մուլտֆիլմը (ուկրաիներեն՝ Енеїда)[14]:

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ուկրաինայի Ազգային բանկի հիշատակի մետաղադրամը, նվիրված Ի. Էնեիդայի 200-ամյակին Պ. Կոտլյարևսկի
    Ուկրաինայի Ազգային բանկի հիշատակի մետաղադրամը, նվիրված Ի. Էնեիդայի 200-ամյակին Պ. Կոտլյարևսկի
  • Ուկրաինայի փոստային նամականիշը, նվիրված Կոտլյարևսկու Էնեիդային (2016)
    Ուկրաինայի փոստային նամականիշը, նվիրված Կոտլյարևսկու Էնեիդային (2016)
  • Օսիպովի և Կոտլյարևսկու Էնեիդայի առաջին տողը
    Օսիպովի և Կոտլյարևսկու Էնեիդայի առաջին տողը
  • «Էնեիդ» Ի. Պ. Կոտլյարևսկի՝ 1968 թվականի հրատարակություն: Նկարիչ Ա. Դ. Բազիլևիչ
    «Էնեիդ» Ի. Պ. Կոտլյարևսկի՝ 1968 թվականի հրատարակություն: Նկարիչ Ա. Դ. Բազիլևիչ

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ М.Л.ГАСПАРОВ Очерк истории европейского стиха. — Москва: «Наука», 1989. — 304 с. — ISBN 5-02-011352-2
  2. ↑ М.Л.ГАСПАРОВ. «Очерк истории европейского стиха». Издательство «Наука». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 22-ին.
  3. ↑ А.А.Бестужев-Марлинский (1826). «Взгляд на старую и новую словесность в России». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 12-ին. Վերցված է 2016 թ․ մարտի 11-ին. «В шутовском роде (burlesque) известны у нас Майков и Осипов. Первый (р. 1725, ум. 1778 г.) оскорбил образованный вкус своею поэмою "Елисей". Второй, в "Энеиде" наизнанку, довольно забавен и оригинален. Ее же на малороссийское наречие с большею удачею переложил Котляревский.»
  4. ↑ Бондарчук П. М. КОТЛЯРЕВСЬКИЙ Іван Петрович // Енциклопедія історії України: Т. 5: Кон — Кю / Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України. — К.: В-во «Наукова думка», 2008. — 568 с.: іл..
  5. ↑ Украинская литература // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 4 т. — СПб., 1907—1909.
  6. ↑ Vergilius Виргилиева Энеида на Малороссійскій язык: Часть 1-4. — 1809-01-01. — 182 с.
  7. ↑ Роман Бріскін. «І.Котляревський: "Енеїда"». pysar.net. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 12-ին.
  8. ↑ Kateryna Dvorzhak. «ИССЛЕДОВАНИЕ СПЕЦИФИКИ РУССКОГО ЯЗЫКА В УКРАИНЕ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ» (PDF).
  9. ↑ Котляревский, Иван Петрович Словарь малороссийских слов, содержащихся в Энеиде, с русским переводом. — 1842-01-01.
  10. ↑ В.В.Дубичинский. «УКРАИНСКАЯ ЛЕКСИКОГРАФИЯ: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ» (PDF). (Украина).
  11. ↑ «Библиотека диссертаций». disser.h10.ru. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 12-ին.
  12. ↑ Стешенко И.М. И.П. Котляревский и Осипов в их взаимоотношении // Киевская старина. — 1882. — Т. 62. — С. 1—82.
  13. ↑ Приключения казака Энея
  14. ↑ Энеида

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Левченко Г. Нариси з історії української літературної мови першої пол. XIX ст. К.-Х., 1946; КІУЛМ, т. 1. К.: 1958(ուկր.)
  • Житецький П. Г. «Енеїда» Котляревського у зв’язку з оглядом української літератури XVIII ст. // Житецький П. Г. Вибр. пр. Філологія. К.: 1987(ուկր.)
  • Творчість Івана Котляревського в контексті сучасної філології. К.: 1990.(ուկր.)
  • Стеблін-Каменський С. П. Спогади про І. П. Котляревського / С. П. Стеблін-Каменський // Іван Котляревський у документах, спогадах, дослідженнях / упорядкування, вступна стаття А. Залашка. — К. : Дніпро, 1969. — С. 91—110. (укр.)
  • Чик Д., Чик О. «Хто москаля об’їхав зроду?»: поема «Енеїда» І. Котляревського в контексті крутійської літератури // Синопсис: текст, контекст, медіа. — 2017. — № 3 (19). — Режим доступу до статті: http://synopsis.kubg.edu.ua/index.php/synopsis/article/view/264 (укр.)
  • Литературная энциклопедия, том пятый, 193
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էնեիդա_(Կոտլյարևսկի)&oldid=9411565» էջից