Զայանդե
| Զայանդե | |
|---|---|
 Զայանդեի ավազանը | |
| Բնութագիր | |
| Երկարություն | 400 |
| Ավազանի մակերես | 41 500 կմ² |
| Ջրի ծախս | 38 ± 0,001 մ³/վ |
| Ջրահոսք | |
| Ակունք | Զագրոսի լեռնային համակարգ |
| Ակունքի տեղակայում | 32/18/12/N/52/52/03/E |
| Բարձրություն | 3,974 մ |
| Գետաբերան | Գավխունի |
| Գետաբերանի տեղակայում | Գավխունի |
| Կոորդինատներ | |
| Տեղակայում | |
| Երկիր |  Իրան |
| Երկրամաս | Սպահանի նահանգ |
| Ջրահավաք | Gavkhuni Basin? |
.JPG)
Զայանդե (նաև Զայանդեռուդ, պարս.՝ زایندهرود; պարսկերենից թարգմանած՝ «կենսատու գետ»), Իրանական լեռնաշխարհի խոշորագույն գետերից, տեղակայված է երկրի կենտրոնական հատվածում[1]։
Աշխարհագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Զայանդե գետի ակունքները գտնվում են Չհարմահալ և Բախտիարի նահանգի տարածքում՝ Զագրոսի լեռնային համակարգի Զարդ Քուհ լեռնաշղթայի վրա։ Երկարությունը 400 կիլոմետր է՝ արևմուտքից արևելք՝ մինչև Գավխունի ճահիճը[2]։ Վերջինս սեզոնային աղի լիճ է, ընկած է Սպահան քաղաքից հարավ-արևելք։
Զայանդեն դարեր շարունակ զգալի հոսք է ունեցել, ի տարբերություն Իրանի գետերի շատերի, որոնք սեզոնային են։ Վերջին շրջանում Սպահան քաղաքին հասնելու համար ջրի գերշահագործման պատճառով չորանում է. 2010 թվականի սկզբին գետի ստորին հատվածները ամբողջությամբ չորացրած էին[3]։
Զայանդե գետի ավազանը ունի 41,500 քառակուսի կիլոմետր տարածք, բարձրությունը՝ 3,974 մետրից մինչև 1,466 մետր է։ Ավազանի տարածքում ջերմաստիճանը տատանվում է 3 °C-29 °C, տեղումները՝ տարեկան 130 մմ։ Զայանդե գետի ավազանում կա 270,000 հեկտար ոռոգովի հողատարածք. ջուրը մատակարարվում է ինը հիմնական հիդրավլիկ միավորներից, ինչպես նաև կողային հովիտներում կան ջրհորներ, գետակներ և աղբյուրներ։ Զայանդե գետը կյանք է տվել հիմնականում Սպահանի և Յազդի նահանգներին։ Մինչև չորացումը, մեկ շնչի հաշվով հասնող ջուրը օրական 240 լիտր էր քաղաքում և 150 լիտր գյուղում[4]։ 1970-ական թվականներին գետի հոսքը գնահատվում էր տարեկան 1,2 խորանարդ կիլոմետր, կամ մեկ վայրկյանում 38 խորանարդ մետր[5]։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մարդը բնակություն է հաստատել Զայանդե գետի ափերին հազարավոր տարիներ առաջ։ Դրա ամենավաղ ապացույցը Սպահանից հարավ-արևմուտք հայտնաբերված Ղալե Բոզի քարանձավային համալիրն է։ Մոտ 40 հազար տարի առաջ հին քարի դարի նեանդերթալյան մարդկանց որսորդական խմբերը բնակվում էին այս քարանձավներում՝ որպես ապաստան։ Նորքարեդարյան շրջանի է դասվում մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակին թվագրվող Զայանդե գետի քաղաքակրթությունը։
Զայանդե գետի ափին Մեդական թագավորության (մ.թ.ա. մոտ 700 - մ.թ.ա. 550) շրջանում կառուցվել է Ասպանդանա քաղաքը, որի մոտ Աքեմենյաններն ու Սասանյանները կառուցել են ամրություններ։ Արաբական արշավանքներից հետո Սպահանը դառնում է Արաբական խալիֆայության խոշոր կենտրոններից մեկը, հայտնի դառնում որպես «Էսֆահան»։ Ուշ միջնադարում այն դառնում է Իրանի խոշոր մշակութային, քաղաքական և տնտեսական կենտրոնի՝ Սպահան քաղաքի միջով։ 17-րդ դարում Սեֆյանների տոհմի ազդեցիկ խորհրդատուն՝ գիտնական Շեյխ Բահային մշակել և կառուցել է ջրանցքների համակարգ, որպեսզի գետի ջուրը հասցվի քաղաքի արվարձաններ։ Դա նպաստեց բնակչության և տնտեսության աճին, օգնեց քաղաքին որպես ազդեցիկ կենտրոն և կանաչ լանդշաֆտ տվեց անապատի կողքին գտնվող Սպահանին։ Զայանդե գետից հարավ կառուցվում է հայկական քաղաք Նոր Ջուղան, որը քաղաքի մեծացման պատճառով դառնում է Սպահանի արվարձաններից մեկը[6]։ Գետի ձախ ափին հայկական քաղաք կառուցելը պայմանավորված էր կրոնական հանգամանքով[7]։
Տնտեսություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մինչև 1960-ական թվականները Սպահանի նահանգում ջրի բաշխումը կատարվում էր 16-րդ դարում ստեղծված Թոմարի միջոցով։ Այն բաժանեց Զայանդե գետի հոսքը 33 մասի, որոնք հատկացվել էին տարածաշրջանի ութ խոշոր շրջաններին։ Անկախ հոսքի բարձրությունից պահպանվել է հոսքի համաչափությունը[8]։ Ջուրը օգտագործվել է հիմնականում գյուղատնտեսության համար, որով Սպահանը օազիս է դարձել շրջապատող անապատային տարածքում։ 20-րդ դարի կեսերին բնակչության աճը պահանջեց նոր մոտեցումներ։
1972 թվականին Չադեգան քաղաքի մոտ կառուցվում է ջրամբար, որը օժանդակելու էր ջրի հոսքի կայունացմանը և էլեկտրաէներգիա արտադրելուն։ Այն նախապես կոչվել է Շահ Աբբասի ջրամբար՝ Սեֆյան Իրանի ամենանշանավոր արքայի՝ Աբբաս I Սեֆիի անունով։ 1979 թվականի Իրանի իսլամական հեղափոխությունից հետո վերանվանվել է Զայանդեի ջրամբար։ Արդյունքում գետի ջրերի 80 տոկոսը օգտագործվում է գյուղատնտեսության համար, 10 տոկոսը՝ մարդկանց կարիքների (4,5 միլիոն բնակչության խմելու և ներքին կարիքների համար), 7 տոկոսը` արդյունաբերության (ինչպես Զոբահանե Էսֆահանը և Ֆոլադ Մոբարեքե պողպատե ընկերությունները և Սպահանի նավթաքիմիական, գործարանների և էլեկտրակայանների) և 3%-ը այլ նպատակների համար։ Քարուն գետի ջրերի վերաուղղորդման նպատակով մի շարք թունելի ծրագրեր են եղել գծվել, որի շնորհիվ ջրով ապահովվել են Սպահանի և Յազդի գավառները[9]։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Իրանական մշակույթ, Զայանդե գետ Արխիվացված 2019-06-20 Wayback Machine
- ↑ "Gavkhouni Lake and marshes of the lower Zaindeh Rud". Ramsar Sites Information Service. Retrieved 25 April 2018.
- ↑ BBC NEWS : "The Zayandeh rood river in Isfahan, one of Iran's main tourist attraction, has dried up."
- ↑ "Zayandeh River Basin Short Profile(չաշխատող հղում)" International Water Management Institute, Sri Lanka
- ↑ Beaumont, Peter (October 1974) "Water Resource Development in Iran" The Geographical Journal 140(3): pp. 418-431, p. 427
- ↑ «Զբոսանք Սպահանի հայկական թաղամասում». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունիսի 20-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 20-ին.
- ↑ Ժոզեֆ դը Տուրնըֆոր. «Հայերն աշխարհի լավագույն մարդիկն են»
- ↑ Beaumont, Peter (October 1974) "Water Resource Development in Iran" The Geographical Journal 140(3): pp. 418-431, p. 421
- ↑ Assari, Ali; Erfan Assari (2012). "Urban spirit and heritage conservation problems: case study Isfahan city in Iran" (PDF). Journal of American Science. 8 (1): 203–209. Retrieved 7 January 2013.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զայանդե» հոդվածին։ |
| ||||||
