Եվրիպիդես

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Եվրիպիդես
հին հունարեն՝ Εὐριπίδης
Ծնվել էոչ վաղ քան մ. թ. ա. 485 և ոչ ուշ քան մ. թ. ա. 480
ԾննդավայրՍալամին, Կղզիներ, Ատիկա, Հունաստան[1][2][3][…]
Վախճանվել էոչ վաղ քան մ. թ. ա. 407 և ոչ ուշ քան մ. թ. ա. 405
Վախճանի վայրՊելա, Պելլա, Pella Regional Unit, Կենտրոնական Մակեդոնիա, Մակեդոնիայի և Թրակիայի ապակենտրոնացված վարչատարածք, Հունաստան[1][2][4]
Մասնագիտությունողբերգակ, դրամատուրգ, գրող, բանաստեղծ և փիլիսոփա
Լեզուհին հունարեն
ՔաղաքացիությունՀին Աթենք
Ժանրերհին հունական ողբերգություն
Ուշագրավ աշխատանքներԱլկեստե, Andromache?, Բաքոսուհիներ, Hecuba?, Helen?, Electra?, Herakles' Children?, Herakles?, The Suppliants?, Hippolytus?, Iphigenia in Aulis?, Iphigenia in Tauris?, Ion?, Cyclops?, Մեդեա, Orestes?, Rhesus?, The Trojan Women? և The Phoenician Women?
ԶավակներԵվրիպիդես
 Euripides Վիքիպահեստում

Եվրիպիդես[5] (հին հունարեն՝ Εὐριπίδης, լատին․՝ Euripides, ոչ վաղ քան մ. թ. ա. 485 և ոչ ուշ քան մ. թ. ա. 480, Սալամին, Կղզիներ, Ատիկա, Հունաստան[1][2][3][…] - ոչ վաղ քան մ. թ. ա. 407 և ոչ ուշ քան մ. թ. ա. 405, Պելա, Պելլա, Pella Regional Unit, Կենտրոնական Մակեդոնիա, Մակեդոնիայի և Թրակիայի ապակենտրոնացված վարչատարածք, Հունաստան[1][2][4]), հույն ողբերգակ։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոփոկլեսի կրտսեր ժամանակակից Եվրիպիդեսն, ըստ ավանդության, ծնվել է մ.թ.ա 480, Սալամիս կղզում, հենց Սալամիս ճակատամարտի օրը. հունա-պարսկական պատերազմի այդ կարևորագույն իրադարձությամբ, այսպիսով, իրար են առնչվում երեք մեծ ողբերգակների կենսագրությունները։ 45-ամյա Էսքիլեսը Սալամիսի ճակատամարտի խիզախ զինվորներից էր, 16-ամյա Սոփոկլեսը ղեկավարեց պարսիկների դեմ հաղթանակը փառաբանող պատանիների երգչախումբը, իսկ Եվրիպիդեսն այդ օրը ծնվեց։

Եվրիպիդեսի սոցիալական ծագումը ստույգ հայտնի չէ։ Ըստ որոշ տեղեկությունների, նրա հայրը խանութպան էր, իսկ մայրը՝ մրգավաճառ։ Ավելի հավանական է, որ Եվրիպիդեսը հարուստ տոհմի շառավիղ էր, քանի որ նա փայլուն կրթություն է ստացել։ Պատանեկան տարիներին ապագա ողբերգակը նկարչական ընդունակություններ է ցուցաբերել, մոտ է եղել ժամանակի ազատախոհ փիլիսոփաներ Անաքսագորասի, Պրոտագորասի, Պրոդիկոսի հետ՝ որոնց ազդեցության տակ ձևավորվել է նրա աշխարհայացքը։

Քաղաքական հայացքներով հարել է «չափավոր» դեմոկրատներին, սակայն հասարակական կյանքի, կրոնական հարցերում մեծ ազատախոհություն է դրսևորել։ Եվրիպիդեսի ողբերգությունները սկսել են բեմադրվել մ.թ.ա. 455-ին, սկզբում մեծ հաջողություն չեն ունեցել, քանի որ և գաղափարական, և կառուցվածքային առումով նորույթներ էին։ Ընդհանրապես, մեծ ողբերգակի դրամատիկական ժառանգությունն ըստ արժանավույն գնահատվել է միայն նրա մահվանից հետո։ Կյանքի օրոք նա ողբերգակների մրցույթում միայն երեք անգամ է հաղթող ճանաչվել։

Եվրիպիդեսը մենասեր, մռայլ մարդ էր, սիրում էր առանձնանալ ու ստեղծագործել. շատ հարուստ գրադարան ուներ։ Սալամիս կղզում մի ծովահայաց քարանձավ համարվում էր Եվրիպիդեսի սիրելի աշխատատեղին։

Քաղաքական կյանքին չէր մասնակցում, սակայն իր գրվածքներում միշտ անդրադարձել է ժամանակի կարևոր իրադարձություններին ու խնդիրներին։ Ժամանակակիցները համարում էին Եվրիպիդեսին կնատյաց՝ կապելով այն նրա դժբախտ անձնական կյանքին (նա ամուսնացել է երկու անգամ՝ անհաջող)։

մ.թ.ա.408 ընդունելով Մակեդոնիայի արքա Արքելաոսի հրավերը մեկնում է այդ երկիր, որտեղ և վախճանվում է մ.թ.ա.406: Չար լեզուները նրա մահվան շուրջը հորինել են երկու լեգենդ. դրանցից մեկի համաձայն՝ Եվրիպիդեսին հոշոտել են շները, մյուսի համաձայն՝ նրա կնատյացությունից զայրացած կանայք։

Հունական դրամատուրգիայի երեք տաղանդավոր ներկայացուցիչներն են՝ Էսքիլեսը, Սոփոկլեսը և Եվրիպիդեսը։ Եվրիպիդեսը տասնհինգ տարով փոքր էր Սոփոկլեսից, նա ծնվել է մ.թ.ա. 480-406 թթ. Սալամինում, ըստ ավանդության, հենց այն օրը, երբ տեղի է ունեցել Սալամինի ճակատամարտը։ Եվրիպիդեսի սոցիալական ծագումը ստույգ հայտնի չէ։ Ըստ որոշ տեղեկությունների, նրա հայրը խանութպան էր, իսկ մայրը՝ մրգավաճառ։ Ավելի հավանական է, որ Եվրիպիդեսը հարուստ տոհմի շառավիղ էր, քանի որ նա փայլուն կրթություն է ստացել։ Պատանեկան տարիներին ապագա ողբերգակը նկարչական ընդունակություններ է ցուցաբերել։ Ստացել է բազմակողմանի կրթություն, սովորել է նաև մարմնամարզություն և նկարչություն։ Մոտ է եղել ժամանակի աղատախոհ փիլիսոփաներ Անաքսագորասի, Պրոտագորասի, Պրոդիկոսի հետ՝ որոնց ազդեցության տակ ձևավորվել է նրա աշխարհայացքը։ Քաղաքական հայացքներով հարել է «չափավոր» դեմոկրատներին, սակայն հասարակական կյանքի, կրոնական հարցերում մեծ ազատախոհություն է դրսևորել։ Եվրիպիդես ողբերգությունները սկսել են բեմադրվել մ.թ.ա. 455-ին, սկզբում մեծ հաջողություն չեն ունեցել, քանի որ և գաղափարական, և կառուցվածքային առումով նորույթներ էին։ Ընդհանրապես, մեծ ողբերգակի դրամատիկական ժառանգությունն ըստ արժանավույն գնահատվել է միայն նրա մահվանից հետո։ Կյանքի օրոք նա ողբերգակների մրցույթում միայն երեք անգամ է հաղթող ճանաչվել։ Եվրիպիդեսը մենասեր, մռայլ մարդ էր, սիրում էր առանձնանալ ու ստեղծագործել. շատ հարուստ գրադարան ուներ։ Սալամիս կղզում մի ծովահայաց քարանձավ համարվում էր Եվրիպիդեսի սիրելի աշխատատեղին։ Քաղաքական կյանքին չէր մասնակցում, սակայն իր գրվածքներում միշտ անդրադարձել է ժամանակի կարևոր իրադարձություններին ու խնդիրներին։ Եվրիպիդեսի ստեղծագործության հիմքն այն է, որ նա ընդհանրապես հրաժարվում էր կրոնապաշտամուտքային բովանդակությունից, և իր հերոսներին դարձնում էր իրական մարդիկ։

Սոփոկլեսը հետևյալ կերպ է բնութագրել իր տարբությունը Եվրիպիդեսից. «Ես մարդկանց պատկերել եմ այնպես ինչպես նրանք պետք է լինեն, իսկ Եվրիպիդեսը պատկերել է այնպես ինչպես մարդիկ կան իրական կյանքում»։ Եվրիպիդեսի գործունեության շրջանը զուգադիպում է Աթենքի դեմոկրատիայի ճգնաժամին։ Նա քաղաքական ոչ մի կուսակցության չէր պատկանում, բայց իր ողբերգությունների մեջ արտացոլել է Աթենքի ամբողջ հասարակական կայնքի փոփոխությունները։ Եվրիպիդեսը նոր էտապ էր ստեղծել հունական դրամատուրգիայի պատմության մեջ ձևականորեն մասնակից լինելով իր շուրջը բորբոքվող քաղաքական հասարակական եռուզեռին։ Նա իր ողբերգությունների մեջ պատկերել է ժամանակի հատկություններով լի փոթորկալից կյանքը։ Նա իր ստեղծագործություններում ցուցադրել է հասարակական խավի բոլոր ներկայացուցիչներին։ Քաղաքական կուսակցությունների սուր պայքարի շրջանում Եվրիպիդեսը կասկածի տակ է առել տիրող կարգերը ու բարքերը, որտեղ կաշառակերությունը և շողոքորթությունը հասել էին մեծ չափերի։ Եվրիպիդեսը չէր հանդուրժում անհատի որևէ ճնշում, ուստի և նրա պայքարը կրոնական նախապաշարումների դեմ ստանում է լայն ծավալ։ Օգտագործելով դիցաբանական նյութը, Եվրիպիդեսը դրա վրա հյուսում է հունական ռեալ իրականությունը և կասկածի է ենթարկում ավանդական բարոյականությունը, կրոնական ըմբռնումները։ Իսկ դիցաբանական նյութը Եվրիպիդեսի մոտ միայն պատրվակ է եղել ժամանակի հրատապ խնդիրները հրապարակ հանելու համար։ Հետևելով այդ խնդիրների առաջխաղացմանը Եվրիպիդեսը իր հերոսներին մարդկայնացրել է և նրանց օժտել սովորական մարդկային կրքերով։ Եվրիպիդեսը կարողացավ իր ողբերգությունների հերոսներին աստվածների դիրքերից իջեցնել սովորական մարկանց աստիճանին։ Նրանց գործող անձանց ներքին և արտաքին կերպարանքների մեջ այլևս չկար այն բարձր ոճը, որը մենք տեսնում ենք Էսքիլեսի և մասամբ Սոփոկլեսի մոտ։

Ստեղծագործություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եվրիպիդեսը իր գրական գործունեությունը սկսել է քսանհինգ տարեկան հասակում։ Եվրիպիդեսի ստեղծած ավելի քան 90 դրամատիկական գրվածքներից մեզ են հասել 17 ողբերգություն և մեկ սատիրական դրամա՝ ավելի շատ քան Էսքիլեսի և Սոփոկլեսի մեզ հասած ստեղծագործությունները միասին վերցրած։ Դրանք են՝

  • Ալկեստա (մ.թ.ա. 438 թ, երկրորդ մրցանակ)
  • Մեդեա (մ.թ.ա. 431 թ, երրորդ մրցանակ)
  • Հիպպոլիտոս (մ.թ.ա. 428 թ, առաջին մրցանակ)
  • Հերակլիդներ (մ.թ.ա. 430 թ)
  • Հերակլես (մ.թ.ա. 416 թ)
  • Հեկուբե (մ.թ.ա. 424 թ)
  • Անդրոմաքե (մ.թ.ա. 425 թ)
  • Խնդրարկուներ (մ.թ.ա. 423 թ)
  • Իոն (մ.թ.ա. 414 թ)
  • Տրոյուհիներ (մ.թ.ա. 415 թ, երկրորդ մրցանակ)
  • Էլեկտրա (մ.թ.ա. 420 թ)
  • Իփիգենիան Տավրիսում (մ.թ.ա. 414 թ)
  • Հեղինե (մ.թ.ա. 412 թ)
  • Փյունիկուհիներ (մ.թ.ա. 410 թ)
  • Օրեսթես (մ.թ.ա. 408 թ)
  • Բաքոսուհիներ (մ.թ.ա. 405 թ, հետմահու, առաջին մրցանակ)
  • Իփիգենիան Ավլիսում (մ.թ.ա. 405 թ, հետմահու, առաջին մրցանակ)
  • Կիկլոպ (սատիրական դրամա)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Valgimigli M. Enciclopedia Treccani (իտալ.)Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1932.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Istituto dell'Enciclopedia Italiana Enciclopedia on line (իտալ.)
  3. 3,0 3,1 3,2 R. C. J. Euripides // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. — Vol. 9. — P. 901—906.
  4. 4,0 4,1 4,2 Большая российская энциклопедия (ռուս.)М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
  5. Հովհաննես Բարսեղյան (2006). «Աշխարհագրական անունների հայերեն տառադարձության մասին որոշում». Տերմինաբանական և ուղղագրական տեղեկատու. Երևան: 9-րդ հրաշալիք. էջ 59. ISBN 99941-56-03-9.

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հին հունական ողբերգություններ, Երևան, 1990։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 528